پیام‌هایی که به مقصد نمی‌رسند
بررسی‌های اخیر چند فعال حوزه آی‌تی نشان داده که گویا پیامک‌هایی که از خطوط ایرانسل و همراه اول ارسال می‌شوند، گزینش می‌شوند و برخی از آنها هیچ‌گاه به مخاطب هدف نمی‌رسند. این گمانه‌زنی‌ها پس از آن ثابت شدند که کاربران دریافتند پیامک‌های حاوی کد ورود به اکانت تلگرام دریافت نمی‌شوند و نتیجه تست‌هایی که متعاقب آن انجام شدند، مشخص کرد که داستان مفصل‌تر از این‌هاست و حتی پیامک‌های حاوی دامنه‌هایی به جز Ir. و com. نیز به مخاطب تحویل نمی‌شوند. اگرچه بررسی‌های خبرنگار «دنیای اقتصاد» نشان داد که این موضوع دائمی نیست و فقط در برخی مواقع و روی برخی کلمات و عبارات خاص این مشکل پیش می‌آید، اما این موضوع در روزهای گذشته واکنش‌های زیادی ایجاد کرد؛ حتی عباس مرادی، یکی از طراحان «طرح صیانت» در واکنشی توییتری به این موضوع اعلام کرد که ارسال گزینشی پیامک‌هایی که شامل کلمات کلیدی خاص هستند، مصداق بارز «شنود بسته‌های مخابراتی» و مغایر اصل ۲۵ قانون اساسی است. اگرچه اپراتورهای موبایل، حاضر به واکنش رسمی در این مورد نشدند و حتی ایرانسل قبلا تایید کرد که مشکل عدم دریافت پیامک‌های تلگرام ناشی از سیاست‌های این پیام‌رسان است، اما برخی شنیده‌ها حاکی از این است که احتمالا اعمال بعضی از این محدودیت‌ها به درخواست مراجع قضایی انجام شده است.
کلمات ممنوعه!
در هفته‌های اخیر برخی فعالان حوزه آی‌تی کشور در شبکه‌های اجتماعی اظهار کردند که پیامک‌هایی که حاوی برخی کلمات خاص باشند، به مخاطب هدف تحویل نشده و به نوعی فیلتر می‌شوند. این موضوع با حساسیت‌هایی بر کلمات«Telegram» و «Code» آغاز شد که کاربران را در ثبت‌نام و ورود به حساب کاربری‌شان در پلتفرم‌های مختلف مانند تلگرام و توییتر با مشکل مواجه کرد و پس از آن با عبارت‌های دیگری از جمله برخی دامنه‌های خاص (عمدتا هر دامنه‌ای به جز Ir. و com.) ادامه یافت. اگرچه بررسی‌های خبرنگار «دنیای اقتصاد» نشان داد که در حال حاضر مشکل کلمات تلگرام و کد حل شده، اما در آن مقطع زمانی این موضوع از سوی اپراتور ایرانسل تایید و این شرکت با درج توییتی مدعی شد که محدودیت ذکر شده ناشی از تغییری است که در سیاست‌های پیام‌رسان تلگرام اعمال شده و محدودیت عمدی از سوی اپراتورها وضع نشده است.
با این حال تست‌های مجددی که در چند مقطع زمانی متفاوت توسط خبرنگار «دنیای اقتصاد» انجام شدند، نشان می‌دهند که هنوز برخی از کلمات (مثلا دامنه club.) در ارسال از طریق خط همراه اول به همراه اول با مشکل مواجه است. از طرفی تست‌های قبلی نیز مورد مشابهی را برای عبارت info. میان خطوط دو اپراتور به یکدیگر یا خط هر اپراتور به خطوط خودش نشان می‌داد که در زمان نگارش این گزارش رفع شده است. اما مسلم است که گویا گزینشی – هر چند مقطعی- بر برخی کلمات و عبارات در پیامک‌ها انجام میشود، اما همچنان مشخص نیست که دقیقا کدام کلیدواژه‌ها حساسیت اپراتورها را برمی‌انگیزند.
در همین راستا، آرین اقبال، کارشناس حوزه آی‌تی و امنیت اطلاعات در گفت‌وگوی خود با «دنیای اقتصاد» چنین مطرح کرد که به نظر می‌رسد موضوع فیلتر پیامک‌ها در ایران بسیار پیچیده‌تر از این حرف‌هاست؛ تا جایی که حتی گویا برخی شماره‌ها از سوی اپراتورها در لیست سفید قرار گرفته‌اند و موقتا فیلتری برای آنها اعمال نمی‌شود. وی تاکید کرد: «اگرچه پیش‌تر تست‌های ما از وجود چنین فیلتری حکایت داشت، اما بعد از مدتی دیگر مشکل را مشاهده نکردیم و به حالت غیرفیلتر تغییر وضعیت پیدا کردیم. اما بعد از آنکه مجددا تست را با خطوط دیگری که به نام خودمان نبود انجام دادیم، مشاهده شد که محدودیت همچنان پابرجاست.»
در پیگیری‌هایی که از دو اپراتور ایرانسل و همراه اول به عمل آمد، پاسخی رسمی و صریح دریافت نشد و امکان مصاحبه نیز با هیچ‌یک از مدیران این شرکت‌ها فراهم نشد. اما برخی منابع غیر‌رسمی اعلام کردند که این موضوع جدیدی نیست و همواره اپراتورها در سراسر دنیا، چنین سیاست‌هایی را در پیش می‌گیرند و برخی کلمات خاص را فیلتر می‌کنند. شنیده‌ها از این منابع حاکی از آن است که گویا یکی از مراجع قضایی دستور چنین کاری را به اپراتورها داده است و هدف از این کار نیز جلوگیری از ارسال پیامک‌هایی است که ماهیتی سوءاستفاده‌گرانه (مانند فیشینگ) دارند.
اقبال در رد این استدلال می‌گوید: «اگرچه همواره برخی مقامات به انجام محدودیت‌های مشابهی در برخی کشورها و نقاط جهان استناد می‌کنند، اما حقیقت این است که چنین جنس محدودیت‌های عمومی و کلی در هیچ جا بر کاربران اعمال نمی‌شود و حتی اگر قصد اپراتور از اعمال فیلتر بر دامنه‌های اینترنتی، جلوگیری از انتشار حملات فیشینگ باشد، این محدودیت بر یک دامنه خاص و کاملا مشخص اعمال میشود و نمی‌توان به صورت کلی طیف گسترده‌ای از دامنه‌های یک پسوند خاص را محدود کرد.» این کارشناس آی‌تی تاکید می‌کند: «اگر حقیقتا مقصود از اعمال این محدودیت‌ها جلوگیری از انتشار فیشینگ است، راه انجام آن، آموزش درست و آگاهی‌بخشی نسبت به برخورد با رفتارهای سوءاستفاده‌گرانه است؛ زیرا این لینک‌های آلوده را می‌توان با استفاده از ابزارهای مختلف و کوتاه‌کننده‌های لینک به گونه‌ای تغییر داد که به شکل دیگری ظاهر شوند یا اصلا به عنوان دامنه قابل شناسایی نباشند.»
اعتراض حامی طرح صیانت
پس از آنکه پیامک‌های کد ورود به تلگرام در رسیدن به مخاطبان با محدودیت مواجه شدند، کارشناسان زیادی نسبت به این موضوع واکنش نشان دادند. اما یکی از جالب‌ترین واکنش‌ها، اظهاراتی بود که عباس مرادی، یکی از طراحان طرح پرحاشیه صیانت مطرح کرد. مرادی که پیش‌تر به دلیل اظهارنظرهای جنجالی خود در دفاع از طرح صیانت و پلتفرم‌های بومی در مرکز توجه قرار گرفته بود، با انتشار رشته توییتی از ارسال نشدن برخی پیامک‌ها انتقاد کرد و نوشت: «مسدودسازی پیامک‌های حاوی کلمات خاص (مثلا تلگرام) به منزله شنود بسته‌های مخابراتی و مغایر اصل ۲۵ قانون اساسی است.»
وی در ادامه افزود: «بر اساس تبصره ماده ۶۸۳ قانون آیین دادرسی کیفری، دسترسی به ارتباطات غیرعمومی ذخیره شده نظیر پیامک، در حکم کنترل بوده و مستلزم رعایت مقررات مربوط است.» مرادی در ادامه با اشاره به مشکل در ارسال پیامک‌های مذکور در یک اپراتور خاص، تصریح کرد: «غیرفعال‌سازی دریافت پیامک فعال‌سازی پلتفرم‌های مختلف برای مخاطبان یک اپراتور به منزله شنود کاربران است و هیچ دادگاهی حق صدور چنین حکمی ندارد.» این کارشناس مدافع طرح صیانت در ادامه افزود: «شنود مکالمات باید موردی و بر اساس مستندات باشد.» وی در ادامه این توییت‌ها تاکید کرد که «استفاده از سامانه‌های مسدود شده جرم نیست و کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه صلاحیت صدور چنین دستوری ندارد. زیرا دادگاه نیست و در شرح وظایفش چنین موضوعی دیده نشده است.» اگرچه پس از بالا گرفتن حواشی حول این موضوع، اکانت رسمی ایرانسل در توییتر، در پیامی این محدودیت‌ها را ناشی از تغییر سیاست‌های خود پیام‌رسان تلگرام دانست و اعمال هرگونه محدودیت عمدی توسط این اپراتور را تکذیب کرد، اما بروز چنین رفتارهایی از سوی اپراتورها چندان هم دور از ذهن نیست. خصوصا اینکه تلگرام در هفته‌های اخیر هیچ اطلاعیه رسمی درباره تصمیم به انجام چنین کاری منتشر و اطلاع‌رسانی نکرد.
همزمان، برخی کارشناسان دیگر انتقاداتی را به اظهارنظرهای مرادی وارد می‌دانند. اقبال در پاسخ به اظهارات عباس مرادی می‌گوید: «درست است که این موارد به همین صورتی که گفته شد در قانون ذکر شده، اما حقیقت آن است که قانون قابل تفسیر است و می‌توان در صورت صلاحدید، برداشتی از آن استخراج کرد که رفتار انجام شده را توجیه کند.» وی افزود: «از سوی دیگر، عمده محدودیت‌های مشابهی که تا این زمان نیز انجام شده(مانند ایران‌اکسس شدن برخی سرویس‌های خاص) توسط سازمان پدافند غیرعامل انجام میشود که اساسا به هیچ بخشی پاسخگویی ندارد.»
این فعال صنعت آی‌تی و امنیت اطلاعات در ادامه می‌افزاید: «اگر قرار باشد که ارسال گزینشی پیامک‌ها توسط اپراتورها را مصداق شنود و جرم تلقی کنیم، پس باید محدودیت‌ها و فیلترینگی که سال‌هاست بر اینترنت کشور اعمال شده و میشود را نیز جرم دانست؛ زیرا در آن حالت نیز گاهی محتوای کاربر رصد و مسدود میشود.»
یادآوری میشود که در اوایل اوج‌گیری محبوبیت شبکه اجتماعی کلاب‌هاوس در ایران، پس از مدت کوتاهی دسترسی کاربران به این شبکه با اختلالی عمدی که توسط اپراتورها ایجاد شده بود، محدود شد. در ابتدای امر اپراتورها اعمال هرگونه محدودیت عمدی را انکار کردند، اما پس از بررسی رسمی رگولاتوری و انتشار گزارش وضعیت، مشخص شد که عمدی بودن اختلال ایجاد شده توسط اپراتورها، برای محدود شدن دسترسی کاربران صحت دارد. با این اوصاف هنوز درباره محدودیت‌هایی که برای ارسال پیامک به وجود آمده نیز نمی‌توان اظهارنظر دقیقی داشت؛ زیرا اپراتورها اظهارنظر صریحی درباره این موضوع ارائه نداده‌اند و از سوی دیگر، مشکل در ارسال کلمات و عبارات خاص، برای کاربران مختلف و طی بازه‌های زمانی مختلف روز متغیر است.