چشمانداز مبهم اقتصاد دیجیتال
به باور برخی شرکت‌های دانشبنیان، آیین‌‌‌نامه جدید تنها در بخش تعاریف بهروز شده و بهره‌‌‌وری خاصی برای این شرکت‌ها ندارد.
بیش از یک دهه از فعالیت شرکت‌های دانشبنیان در کشور می‌‌‌گذرد و آنطور که گزارش‌‌‌های مختلف نشان می‌دهد این شرکت‌ها نتوانسته‌‌‌اند سهم قابل‌توجهی از اقتصاد دیجیتال کشور داشته باشند. در همین راستا، مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس در زمستان سال گذشته گزارشی از وضعیت فعالیت شرکت‌های دانشبنیان منتشر کرد و در آن از کاهش نرخ تاسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل دانش‌‌‌بنیان‌‌‌ها به شرکت‌های تولیدی با بیش از ۳سال سابقه خبر داد. همچنین مرکز پژوهش‌‌‌ها روند رشد و بلوغ شرکت‌های دانشبنیان و هسـته‌‌‌های فناور مستقر در پارک‌‌‌ها را کند ارزیابی کرد و از احتمال چالش جدی شرکت‌های دانشبنیان به عنوان بازیگران کلیدی این عرصه در آینده با ظرفیت زیست‌‌‌بوم نوآوری کشور هشدار داد.
شاید همین شرایط هم باعث شد تا معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری بعد از یک دهه از آغاز فعالیت شرکت‌های دانشبنیان، بر اساس قانون حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانشبنیان (مصوب سال ۱۳۸۹) به فکر بازنگری در نحوه فعالیت آنها بیفتد. به این ترتیب در اوایل هفته گذشته نظام جدید ارزیابی و حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانشبنیان به اجرا گذاشته شد؛ یک نظام ارزیابی که به باور گروهی از مدیران شرکت‌های دانشبنیان قدم مثبتی در به‌‌‌روزرسانی ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان است. بسیاری از کارشناسان و صاحب‌نظران معتقدند مشکل اینجاست که در اغلب اوقات قوانین و آیین‌‌‌نامه‌‌‌های خوبی در کشور تصویب و ابلاغ شده‌‌‌اند، اما در مرحله اجرا، این قوانین و آیین‌‌‌نامه‌‌‌ها نتوانسته‌‌‌اند به اهداف خود برسند. همچنین به باور گروهی دیگر در آیین‌‌‌نامه جدید تنها تعاریف و چارچوب‌‌‌ها به‌‌‌روزرسانی شده و بخش‌‌‌هایی که برای شرکت‌های دانشبنیان قابل بهره‌‌‌برداری است به صورت شفاف باز هم مشخص نشده‌است.
نظام ارزیابی جدید چه ویژگی‌‌‌هایی دارد؟
در مراسم رونمایی از آیین‌‌‌نامه نظام جدید ارزیابی و حمایت از شرکت‌ها و موسسات دانشبنیان، روح‌‌‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری تاکید کرد که نگرش کلی و روح حاکم بر آیین‌‌‌نامه ارزیابی و حمایت از شرکت‌های دانشبنیان این است که دیگر به شرکت‌های دانشبنیان بر اساس داشتن یا استفاده از یک فناوری پیچیده در محصولاتشان نگاه نشود و بیشتر به این مساله توجه شود که چقدر این شرکت‌ها تاثیر ملی داشته‌‌‌اند و تا چه اندازه در روند تحقیق و توسعه خود فرصت‌‌‌های اشتغال ایجاد کرده‌‌‌اند.
نظام جدید ارزیابی بر سه اصل اندازه و تاثیرگذاری شرکت، کیفیت موضوعی که روی آن کار می‌کنند و رشد شرکت استوار است و دیگر شرکت‌ها -طبق روال گذشته- به نوع ۱، ۲و ۳ تقسیم نمی‌‌‌شوند. شرکت‌ها در این ارزیابی در سه دسته نوپا، نوآور و دانشبنیان فناور جای می‌‌‌گیرند.
با اجرایی شدن نظام جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان، از این پس کالاهایی دانشبنیان شناخته می‌‌‌شوند که محصولات آنها یا در مرحله تولید باشد یا حداقل در مقیاس آزمایشگاهی ساخته شده باشد. علاوه بر این، محصولات عرضه‌‌‌شده باید در حوزه فناوریهای برتر باشند؛ به این معنا که دانش فنی طراحی و ساخت یا دانش فنی فرآیند تولید محصول از متوسط سطح فناوریهای موجود در کشور بالاتر و دستیابی به آن مستلزم انجام تحقیق و توسعه به وسیله یک تیم فنی خبره باشد.
علاوه بر این، شرکتی که قرار است دانشبنیان تلقی شود باید حداقل در یکی از موارد طراحی زیرسیستم اصلی کالا و خدمت، طراحی یکپارچه‌‌‌سازی کالا و خدمت و طراحی فرآیند (یا تجهیزات) تولید کالا و خدمت مشروط به پیچیده بودن این فرآیند (یا تجهیزات تولید) تسلط داشته باشد.
طبق نظام جدید ارزیابی، سنجش تسلط بر دانش فنی با بررسی مواردی چون هزینه‌‌‌کرد تحقیق و توسعه، تعداد نیروی انسانی فعال در حوزه تحقیق و توسعه شرکت، برخورداری از مشتری تخصصی پایدار، میزان جذب سرمایه از شرکت‌های بزرگ، میزان سرمایه‌گذاری در تیم‌‌‌های فناور و شرکت‌های دانشبنیان، انعقاد قراردادهای همکاری فناورانه با سایر شرکت‌ها یا دانشگاه‌‌‌‌‌‌ها، داشتن ثبت اختراع بین‌المللی تاییدشده نهایی و دارا بودن استانداردهای تخصصی و تاییدیه‌‌‌های عملکرد انجام میشود. ماده ۶ این آیین‌‌‌نامه به حمایتهای شرکت‌های دانشبنیان پرداخته است. بر اساس آنچه در این آیین‌‌‌نامه آمده است، حمایت مالیاتی از کلیه شرکت‌های دانشبنیان مطابق مصوبات شورای راهبری فناوری‌‌‌ها و تولیدات دانشبنیان خواهد بود. همچنین شرکت‌های دانشبنیان سالانه بر مبنای شاخص‌‌‌های رشد مصوب دبیرخانه از قبیل سهم فروش دانشبنیان، تعداد نیروی انسانی بیمه‌‌‌شده و سایر شاخص‌‌‌های اعلامی از سوی دبیرخانه، رتبه‌‌‌بندی می‌‌‌شوند و متناظر با امتیاز کسب‌‌‌شده، می‌توانند از حمایتهای ذیل قانون بهره‌‌‌‌‌‌مند شوند. در صورت نرسیدن شرکت به اهداف برنامه رشد مصوب خود، حمایتها محدود و در صورت لزوم تا زمان تحقق اهداف توافق شده، قطع خواهد شد.
در بخش حمایتها از شرکت‌های دانشبنیان تاکید شده که صندوق نوآوری و شکوفایی موظف است برنامه حمایت از شرکت‌های دانشبنیان شامل میزان و شرایط برخورداری از تسهیلات آن صندوق را متناسب با دسته‌‌‌بندی ارائه شده در این آیین‌‌‌نامه تدوین و ارائه کند.
مشکلاتی که همچنان پابرجاست
شرکت‌های دانشبنیان شاید از جمله شرکت‌هایی هستند که در سال‌های گذشته بیشتر از دیگر بازیگران اکوسیستم نوآوری کشور نامشان شنیده شده و مورد توجه حاکمیت قرار‌‌‌گرفته‌‌‌اند، از ارائه وام‌‌‌های چند صد میلیاردی تا نام‌گذاری سال به نامشان و …. اما وقتی پای صحبت مدیران برخی از این شرکت‌های دانشبنیان بنشینید، اعلام می‌کنند که با وجود وعده‌‌‌های رنگارنگ برای ارائه تسهیلات و شعارهایی که به نام آنها از زبان مسوولان مختلف شنیده میشود، همچنان آنها با مشکلات و چالش‌‌‌های مختلفی دست‌‌‌وپنجه نرم می‌کنند که سیاستگذارگامی برای رفع آنها بر نمی‌دارد.
فعالان این حوزه براین باورند که حمایت از شرکت‌های دانشبنیان بهینه و کارگشا نیست و در حد ویترین باقی مانده یا حداقل تسهیلات برای همه شرکت‌ها مساوی نیست. این فعالان تاکید می‌کنند که به صورت کلی در کشور بین دانشبنیان و غیردانش‌‌‌بنیان تفاوت عمده‌‌‌ای وجود ندارد؛ یا بهتر است گفته شود که به نسبت تبلیغاتی و ظاهرسازی که در این زمینه صورت می‌گیرد آنقدر تفاوتی در این زمینه در کشور وجود ندارد.
اما آیا نظام جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان می‌تواند چالش‌‌‌های آنها حداقل در بحث تامین مالی، معافیت مالیاتی و … را رفع کند؟
حسن هاشمی، رئیس هیات‌مدیره هلدینگ دانشبنیان «گرین وب»، نظام جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان را اتفاق مثبتی می‌‌‌داند، اما اعلام می‌کند این نظام در صورتی می‌تواند به شرکت‌های دانشبنیان و رشد آنها کمک کند که به درستی و طبق بندهای قانونی آن به اجرا گذاشته شود.
هاشمی در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» اعلام می‌کند که مشکلات دانش‌‌‌بنیان‌‌‌ها کاملا مشخص است و در این سال‌ها نیز بارها مطرح شده؛ از مشکل تامین محیط کار گرفته تا بحث بیمه و مالیات. همچنین به گفته او مباحثی مانند نیاز به تسهیل‌‌‌گری و میانجی‌گری بین دولت و بخش خصوصی هم که در این اکوسیستم همواره وجود داشته و دارد.
او تاکید می‌کند که در یک دهه اخیر اقدامات خوبی برای توسعه فعالیت‌‌‌های دانشبنیان انجام شده، اما هنوز مشکلات زیادی وجود دارد که این مشکلات توسط نهادهای رسمی مانند مرکز پژوهش‌‌‌های مجلس هم رصد و اعلام شده است.
آنطور که او توضیح می‌دهد با رصد همین این مشکلات اکنون دو اتفاق رخ داده؛ یکی تصویب و ابلاغ قانون جهش تولید دانشبنیان و دیگری آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان.
هاشمی در مورد ارزیابی‌‌‌اش از آیین‌‌‌نامه جدید باز تعریف شرکت‌های دانشبنیان به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌گوید: «هم قانون جهش تولید دانشبنیان و هم ارزیابی جدید شرکت‌های دانشبنیان را به فال نیک می‌‌‌گیریم؛ به این دلیل که نشان می‌دهد اهمیت دانشبنیان شدن کشور، جایگاه خود را در بین متولیان و تصمیم‌‌‌سازان پیدا کرده است. البته یک مطالبه و نیاز مهم که باید به آن توجه شود، پررنگ شدن نقش انجمن‌‌‌ها و تشکل‌های صنفی در فرآیند تدوین و اصلاح این ضوابط است که می‌تواند این قوانین و دستورالعمل‌‌‌ها را دقیق‌‌‌تر و واقع‌‌‌بینانه‌‌‌تر کند.» او تاکید می‌کند که درباره این آیین‌‌‌نامه جدید گفته شده که نظرات بخش‌‌‌های مختلف دریافت شده که البته خوب است برای شفاف‌‌‌سازی، فهرست مشارکت‌‌‌کنندگان بخش خصوصی در تدوین آن منتشر شود.
هاشمی معتقد است آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان در صورتی می‌تواند کارساز باشد که به درستی نیز به اجرا درآید.
او در این زمینه توضیح می‌دهد: «در مجموع مشکل اینجاست که ما در بسیاری از زمان‌‌‌ها، قوانین و آیین‌‌‌نامه‌‌‌های خیلی خوبی داشته‌‌‌ایم با این وجود در مرحله اجرا نتوانسته‌‌‌ایم خوب عمل کنیم.درباره آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌ها هم همین مساله وجود دارد. رویکردها خوب است، اما باید دید در مرحله اجرا چه اتفاقی خواهد افتاد.»
نگرانی‌هایی که در مورد آیین‌‌‌نامه جدید وجود دارد
هاشمی با اینکه تاکید می‌کند آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان یک قدم مثبت است، اما درباره جزئیات آیین‌‌‌نامه نکات و نگرانی‌هایی را نیز مطرح می‌کند.
او با اشاره به این نگرانی‌ها ادامه می‌دهد: «کوتاه شدن زمان ارزیابی شرکت‌ها خیلی مفید و انگیزه بخش است، اما این نگرانی هم وجود دارد که با توجه به هدف‌گذاری افزایش آمار دانش‌‌‌بنیان‌‌‌ها، سطح کیفی ارزیابی‌‌‌ها افت کند. همچنین اینکه ارزیابی دانشبنیانی به حوزه محصول، فرآیند و خدمات هم توسعه پیدا کند اتفاقی خوبی است، ولی باید مراقب بود که عنوان «دانشبنیان» به قول معروف مفهومش را از دست ندهد و نام هر چیزی را دانشبنیان نگذاریم.»
در آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان، مسوولیت ارزیابی شرکت‌ها برعکس دور گذشته که توسط معاونت علمی انجام می‌‌‌شد، برعهده پارک‌‌‌های علم و فناوری گذاشته شده است. حالا هاشمی اعلام می‌کند که مسوولیت دادن به پارک‌‌‌های علم و فناوری برای ارزبابی اولیه دانش‌‌‌بنیان‌‌‌ها اقدامی شایسته است، اما باید جایگاه پارک‌‌‌های علم‌‌‌وفناوری هم در این حوزه شفاف شود.
او در این مورد اعلام کرد: «وقتی پارک فاوا در کشور داریم، حتما باید ارزیابی دانش‌‌‌بنیان‌‌‌های حوزه فناوری اطلاعات به این پارک‌‌‌های تخصصی واگذار شود، نه اینکه پارک علم و فناوری مرجع ارزیابی اولیه شرکت‌های عضو پارک فاوا باشد.»
به باور او اینکه ۱۰ مرکز در نقاط مختلف کشور به عنوان ارزیاب اولیه انتخاب شده قطعا به توسعه متوازن کمک خواهد کرد، ولی باید مراقب بود که رقابت ایجاد شده در این زمینه، یک رقابت سالم باشد و حاشیه دار نشود؛ یعنی به گونه‌‌‌ای پیش نرویم که همان تعارض منافع قبل این بار در لایه‌‌‌های پایین و به شکل رقابتی خودش را نشان دهد.
همچنین او در مورد بخش‌‌‌های دیگر این آیین‌‌‌نامه که دیگر در آن پیچیدگی استفاده از تکنولوژی در محصول و خدمات دانشبنیان ملاک نیست، می‌‌‌گوید: «اینکه فهرست کالا و خدمات دانشبنیانی مورد تایید کشور، بر اساس اولویت‌‌‌های راهبردی و ملی تعیین شود بسیار مفید است، با این حال باید مراقب باشیم این رویکرد به محدود شدن دامنه خلاقیت و نوآوری محدود نشود؛ یعنی به شکلی نباشد که فقط محصولاتی به عنوان دانشبنیان تایید شوند که در این فهرست باشند.»
به گفته او نباید سدی جلوی نوآوری و خلاقیت گذاشت و ایده و محصول را صرفا به یک فهرست محدود کرد.
محدود شدن تغییرات به تعاریف
سینا سلطانی، مدیرعامل شرکت دانشبنیان «ابر دراک» هم معتقد است که این آیین‌‌‌نامه به صورت کلی قدم مثبتی در راستای رشد شرکت‌های دانشبنیان است، اما به باور او تغییرات در آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان، تنها محدود به تغییرات در تعاریف و چارچوب‌‌‌ها شده است و بهره‌‌‌وری خاصی برای شرکت‌های دانشبنیان ندارد.
سلطانی در این زمینه به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌گوید: «در کل این آیین‌‌‌نامه تغییرات خیلی پایهای و اساسی نداشته و یکسری تغییرات روی تعاریف انجام شده و شرکت‌ها از ۲ سطح به ۳ بخش نوپا، نوآور و فناور تبدیل شده‌‌‌اند.»
او با بیان اینکه انتظار تغییرات پایهای و اساسی در این آیین‌‌‌نامه را داشته، توضیح می‌دهد: «یکی از انتظاراتی که در مورد این آیین‌‌‌نامه داشتم این بود که سطح کاملی از شفافیت در بحث مالیاتی و تسهیلاتی که به شرکت‌های دانشبنیان ارائه میشود را ایجاد کرده باشد، ولی این اتفاق نیفتاده و هنوز این بخش‌‌‌ها برای من به عنوان یک شرکت دانشبنیان غیرشفاف مانده است.»
به گفته او برای شرکت‌های دانشبنیان، علاوه بر تسهیلاتی مانند وام که مثلا از صندوق نوآوری و شکوفایی دریافت می‌کنند، به فراخور زمان مصوباتی هم در نظر گرفته میشود که یکی از مهم‌ترین آنها معافیت‌‌‌های مالیاتی و بیمه است. بر اساس توضیحات او، با اینکه در این زمینه قوانین مشخصی وجود دارد، ولی سازمان‌ها و اداره‌‌‌ها در خصوص مسائلی مانند معافیت مالیاتی سلیقه‌‌‌ای رفتار می‌کنند و آیین‌‌‌نامه‌‌‌ها در این زمینه را به اجرا نمی‌‌‌گذارند. سلطانی تایید می‌کند که در آیین‌‌‌نامه جدید این چالش‌‌‌ها رفع نشده و راه‌‌‌حلی برای آنها داده نشده است.
همچنین او تاکید می‌کند که در آیین‌‌‌نامه جدید روش‌ها و دستورالعمل‌‌‌هایی که باعث بهره بردن شرکت‌های دانشبنیان میشود مانند دریافت تسهیلات و وام واضح نشده و تنها یکسری تعاریف و مسائل کلی بهروز شده است.
هدف، تنها رشد شرکت‌های دانشبنیان است
در مقابل این انتقاد‌‌‌ها اما معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌گوید که آیین‌‌‌نامه جدید ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان سعی کرده با رفع نقاط ضعف گذشته به رشد ایجاد شرکت‌های دانشبنیان کمک کند.
روح‌‌‌الله دهقانی فیروزآبادی در این زمینه به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌گوید: «در آیین‌‌‌نامه گذشته معافیت مالیاتی فارغ از اینکه اندازه شرکت چقدر است، چقدر در اقتصاد کشور تاثیرگذار است و چقدر رشد دارد، به شرکت‌هایی ارائه می‌‌‌شد که تنها از تکنولوژی پیشرفته در محصولات خود استفاده کرده بودند، ولو اینکه محصولاتشان فروش نداشت. در آیین‌‌‌نامه جدید گفته شده که شرکت‌های نوپا با زیر ۵ میلیارد تومان درآمد که محصولات دانش‌‌‌بنیانشان در لیست وجود دارد می‌توانند از معافیت مالیاتی استفاده کنند. این اتفاق هم بدون توجه به تقسیم‌‌‌بندی شرکت‌ها به نوع ۱ یا ۲ رخ می‌دهد.» به باور او با شفاف‌‌‌سازی در این زمینه انگیزه برای ایجاد شرکت‌های دانشبنیان بیشتر خواهد شد.
دهقانی تاکید می‌کند یکی از مهم‌ترین نکاتی که در آیین‌‌‌نامه جدید مدنظر بوده، این مساله است که آیین‌‌‌نامه به گونه‌‌‌ای اصلاح شود که افراد برای ایجاد شرکت دانشبنیان انگیزه پیدا کنند. به باور او این آیین‌‌‌نامه برای شکل‌‌‌گیری شرکت‌های جدید است نه اینکه شرکت‌هایی که حالا هم در بازار فعال هستند مورد ارزیابی قرار بگیرند.
آنطور که دهقانی می‌‌‌گوید، آیین‌‌‌نامه جدید بستر حاصلخیزی است تا شرکت‌های دانشبنیان جدید ایجاد شوند. بر اساس اظهارات دهقانی می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که آیین‌‌‌نامه ارزیابی شرکت‌های دانشبنیان بیشتر از اینکه به دنبال حل مشکلات مالیاتی، تامین مالی و گسترش بازار شرکت‌های دانشبنیان باشد، بیشتر بر رشد ایجاد شرکت‌های دانشبنیان متمرکز است تا شاید در گزارش بعدی مرکز پژوهش‌‌‌ها اعلام شود که رشد شرکت‌های دانشبنیان در کشور قابل قبول است!