مهمترین تکنولوژی سال ۲۰۲۳ در انتهای سال هفته‌های پر اتفاقی را پشت سر گذاشت. در ۲۸ نوامبر، ابوظبی یک شرکت جدید هوش مصنوعی به نام AI71 را به پشتوانه دولت راه‌اندازی کرد، شرکتی که قرار است مدل زبانی بزرگی به نام Falcon را عرضه کند. ۱۱ دسامبر شرکت Mistral، مدل ساز هفت ماهه فرانسوی از یک دور جذب سرمایه ۴۰۰ میلیون دلاری خبر داد، اتفاقی که ارزش این شرکت را به بیش از ۲ میلیارد دلار می‌رساند. چهار روز بعد یک استارت‌آپ جدید هندی به نام Krutrim از اولین LLM چندزبانه هند رونمایی کرد و درکمتر از یک هفته Sarvam، یک استارت‌آپ پنج ماهه، ۴۱ میلیون دلار سرمایه را برای ساخت مدل‌های زبانی مشابه با زبان هندی جذب خود کرد.

از نوامبر ۲۰۲۲ که اوپن‌ای‌آی، یک شرکت آمریکایی، ChatGPT، ابزاری برای شبیه‌سازی مکالمات انسانی، را روانه بازار کرد، تقریبا هر ماه با اخباری از این قبیل روبرو هستیم. شاید سه خبری که گفتیم در این سیل اخبار بی اهمیت جلوه کنند اما با نگاهی دقیق‌تر متوجه مساله مهمی می‌شویم. هر سه شرکت، هرکدام به یک روش، می‌خواهند قهرمان ملی هوش مصنوعی باشند. فیسل البنایی از شورای تحقیقاتی فناوری‌های پیشرفته در ابوظبی، آژانسی حامی استارت‌آپ Emirati، می‌گوید: «ما می‌خواهیم AI71 با نمونه‌های بین‌المللی مثل اوپن‌ای‌آی رقابت کند.» امانوئل مکرون، رئیس جمهور فرانسه نیز به تازگی گفت: «آفرین به Mistral، این نبوغ فرانسوی است.» بهاویش آگاروال، بنیان‌گذار Krutrim، نیز معتقد است چت‌جی‌پی‌تی و دیگر مدل‌های زبانی مبتنی بر زبان انگلیسی «نمی‌توانند فرهنگ، زبان و اخلاقیات ما» را پوشش دهند. ویویک راگهاوان، هم‌بنیان‌گذار Sarvam می‌گوید این استارت‌آپ از آنجایی کار خود را با زبان هندی آغاز کرده است که «در حال ساخت یک شرکت هندی هستیم.»

هوش مصنوعی همین حالا هم قلب جدال فناورانه آمریکا و چین است. در طول یک سال گذشته هرکدام از این دو کشور برای ۴۰ تا ۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری روی این تکنولوژی برنامه‌ریزی کرده‌اند. دیگر کشور‌ها هم نمی‌خواهند از این روند عقب بمانند یا برای این فناوری مهم وابسته کشوری خارجی باشند و قدرت‌شان محدود شود. در یک سال گذشته شش دولت دیگر (انگلستان، فرانسه، آلمان، هند، عربستان سعودی و امارات) با تمرکز ویژه بر این تکنولوژی روی هم رفته ۴۰ میلیارد دلار را به سرمایه‌گذاری در این بخش اختصاص دادند. بیشتر این سرمایه‌ها به خرید واحد‌های پردازنده گرافیکی (GPUها، نوعی چیپ که منشا هوش AI است) و کارخانه‌های ساخت چنین چیپ‌هایی اختصاص دارد و در مرحله بعد هم شاهد حمایت از شرکت‌های هوش مصنوعی هستیم. ماهیت و میزان مداخله دولت‌ها اما از دولتی تا دولت دیگر متفاوت است. شاهد اولین روزهای جنگی در صنعت هوش مصنوعی هستیم و سنگربندی‌ها در حال شکل‌گیری است.

در راس همه ایالات متحده قرار دارد که شرکت‌های تکنولوژی‌اش به مایه حسادت همه فعالان هوش مصنوعی تبدیل شده‌اند. یک بخش خصوصی پویا همواره و بدون حمایت مستقیم دولتی به نوآوری مشغول است. دولت فدرال هم به سهم خود حدود ۵۰ میلیارد دلار را در پنج سال آینده به توسعه ظرفیت تولید چیپ داخلی اختصاص می‌دهد. هدف از این طرح کاهش وابستگی آمریکا به تولیدکننده‌های نیمه‌رسانای تایوانی مثل TSMC است که بزرگترین و پیچیده‌ترین فعال این صنعت است. ترس از احتمال حمله چین به تایوان، از آنجایی که چین آن را جزئی از قلمرو خود می‌داند، باعث شده تا زنجیره عرضه تایوان به یک نگرانی امنیتی در واشنگتن بدل شود.

یکی دیگر از راهکارهای آمریکا برای حفظ پیشتازی، نابودی رقبا است. دولت جو بایدن محدودیت‌های سفت و سختی را برای فروش فناوری‌های مهم هوش مصنوعی، از جمله چیپ‌ها و تجهیزات تولید چیپ، به رقبایی مثل چین و روسیه در نظر گرفته است. دولت همچنین آمریکایی‌ها را از تبادل تخصص‌شان با این کشور‌ها منع کرده است.

حال دولت آمریکا در تلاش است تا جغرافیای سیاسی را نیز مجبور به پیروی از این رویکرد کند. آمریکا در ماه اکتبر اجباری را برای شرکت‌های فعال در دیگر کشور‌ها، از جمله عربستان سعودی و امارات، در نظر گرفت که براساس آن باید برای خرید چیپ‌های هوش مصنوعی از انویدیا، شرکتی آمریکایی که بیشتر این قطعات را تامین می‌کند، مجوز بگیرند. این مقررات با «پیش‌فرض تایید» همراه هستند. گرگوری الن، که در گذشته روی سیاست هوش مصنوعی در وزارت دفاع فعالیت داشته می‌گوید چنین پیش‌فرضی به این معنا است که دولت «احتمالا اجازه فروش را می‌دهد»، اما در صورتی که آنها ارتباط نزدیکی با چین نداشته باشند. پنگ ژیائو، مدیر استارت‌آپ هوش مصنوعی تحت حمایت دولت G42 در ابوظبی، روز ۲۶ دسامبر اعلام کرد که این شرکت روابط خود با تامین‌کننده‌های سخت‌افزار چینی مثل هواوی، یک شرکت الکترونیک چینی، را قطع می‌کند. او در مصاحبه‌ای با فایننشال تایمز گفت: «ما نمی‌توانیم با هردو طرف کار کنیم.»

استراتژی هوش مصنوعی چین هم تا حد زیاد پاسخی است به رویکرد مهار فناورنه آمریکا است. طبق داده‌های شرکت تحقیقاتی JW Insights، دولت چین در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ حدود ۳۰۰ میلیارد دلار به بازسازی زنجیره عرضه چیپ (برای هوش مصنوعی و دیگر نیمه‌رسانا‌ها) در داخل کشور و دور از گزند تحریم‌های غرب، اختصاص داده است. سال گذشته، بزرگترین تولیدکننده چیپ چین توانست در کمال تعجیب یک پردازنده گرافیکی پیچیده را طراحی و تولید کند.

مقامات مرکزی و محلی نیز به‌واسطه «صندوق‌های هدایت»، منابع سرمایه‌ای که حدود ۲۰۰۰ مورد از آنها در چین فعالیت دارند و در بخش‌های مهم فناورانه از نگاه استراتژیک سرمایه‌گذاری می‌کنند، جریان سرمایه را به سمت شرکت‌های هوش مصنوعی روانه کرده‌اند. حزب کمونیست پول بخش خصوصی را نیز به سمت اولویت‌های فناورانه خود هدایت می‌کند. این کار معمولا با فشار بر بخش‌های خاص، از جمله فشار اخیر دولت بر صنعت گیمینگ،‌ و اشاره به صنایعی که سرمایه‌گذاران باید روی آن تمرکز کنند، انجام می‌شود. دولت همچنین در حال تبلیغ بازارهای داده است، محلی که کسب‌وکارها می‌توانند داده‌های تجاری مربوط به هرچیزی از جمله فروش و تولید، را معامله کنند و درنتیجه شرکت‌های کوچکی که رویای هوش مصنوعی دارند امکان رقابت در میدانی را پیدا می‌کنند که پیشتر در انحصار شرکت‌های بزرگ و صاحب داده بود. در حال حاضر چین ۵۰ بازار داده دارد.

عناصری از این رویکرد دولت‌محور را حالا در دیگر بخش‌های جهان، به ویژه قدرت‌های نفتی خلیج‌فارس، شاهد هستیم. عربستان و امارات به دلیل ماهیت مطلقه دولت می‌توانند سریع‌تر از دولت‌های دموکراتیکی حرکت کنند که مجبورند نگرانی‌های مربوط به تاثیر هوش مصنوعی بر موضوعاتی مثل حریم خصوصی و مشاغل را برطرف سازند. این دولت‌های ثروتمند هم توان خرید GPUهای لازم را دارند (این دو کشور روی هم رفته حدود ۵۰۰ میلیون دلار برای این پردازنده‌ها هزینه کرده‌اند) و هم به خوبی انرژی لازم برای فعالیت این چیپ‌های پرمصرف را تامین می‌کنند.

آنها همچنین می‌توانند پولی را به سرمایه انسانی اختصاص دهند. دانشگاه‌های ثروتمند این کشور‌ها به سرعت پله‌های ترقی در رده‌بندی‌های جهانی را طی می‌کنند. بخش هوش مصنوعی دانشگاه علوم و فناوری پادشاه عبدالله در عربستان و دانشگاه هوش مصنوعی محمد بن زاید (MBZUAI) در ابوظبی، اولین مدرسه متمرکز بر هوش مصنوعی، به اساتید زبده موسسات شناخته شده‌ای مثل دانشگاه کالیفرنیا، برکلی و دانشگاه کارنگی ملون در پیتسبزرگ پیشنهاد کار داده‌اند و به گفته تیموتی بالدوین (که خودش از دانشگاه ملبورن به خاورمیانه آمده است)، رئیس MBZUAI، تقریبا تمامی فارغ‌التحصیلان این دانشگاه، که تعدادشان به چند صد نفر می‌رسد، در داخل منطقه و در شرکت‌ها و آزمایشگاه‌های مشغول به کار شده‌اند.

این رویکرد کشور‌های خلیج به نتایجی هم منجر شده است. توانمندی‌های مدل Falcon، که اولین بار توسط حدود بیست مهندس ساخته شد، با Llama 2، پرکاربر‌ترین مدل «متن‌باز» ساخته شرکت متا، غول تکنولوژی آمریکایی، همپایی می‌کند. AI71 قصد دارد با دیتاست‌های ملی حوزه‌های مختلف از جمله بهداشت، آموزش و شاید روزی هم نفت، مدل‌ّای متن‌باز خود را تقویت کند. البنایی می‌گوید: «طی پنجاه سال گذشته، نفت کشور هدایت کشور را حرکت می‌داد… حالا داده‌ها نفت جدید هستند.»

گروه سومی از دولت‌ها هم رویکرد آمریکا را با آنچه در چین و امارات شاهد هستیم ترکیب کرده‌اند. اتحادیه اروپا هم بسته‌های انگیزشی مشابه آمریکا را برای تولید بومی چیپ در نظر گرفته است. برخی از دولت‌ها هم بسته‌های مشابهی دارند: آلمان یک بسته حمایتی ۳۳ میلیارد دلاری را برای احداث کارخانه جدیدی توسط اینتل، سازنده چیپ آمریکایی، در نظر گرفته است. خارج از اتحادیه اروپا، انگلستان هم متعهد شده تا طی پنج سال آینده ۱.۳ میلیارد دلار به هوش مصنوعی و ابررایانش اختصاص دهد (البته مشخص نیست که این پول دقیقا چگونه صرف می‌شود.) دولت هند با «یارانه‌های تولید-محور» به دنبال تقویت تولید، از جمله در بخش نیمه‌رسانا، است که باعث شده ارائه‌دهندگان بزرگ رایانش ابری مراکز داده بیشتری را در هند احداث کنند، کشوری که قرار است در آن مدل‌های هوش مصنوعی آموزش ببینند و طرح خرید ۱.۲ میلیارد دلار پردازنده گرافیکی را در سر دارد.

هند و بعضی از کشور‌های اروپای هم همانند چین و کشور‌های خلیجی می‌خواهند داده‌های خود را در دسترس شرکت‌ها بگذارند، برخلاف ایالات متحده که در آن دولت‌ فدرال و دولت‌های محلی مایل به اشتراک‌گذاری داده‌های خود نیستند. ارتور منش، رئیس Mistral، می‌گوید دولت فرانسه در این حوزه «حمایت زیادی کرده است.» انگلستان هم در حال بررسی طرحی است که شرکت‌ها براساس آن بتوانند به داده‌های غنی سرویس خدمات ملی (NHS) دسترسی پیدا کنند. دولت هند داده‌های عظیمی را از خدمات دیجیتال عمومی در اختیار دارد که به «خرمن هند» (India Stack) معروف است. فعالان هند انتظار دارند که در نهایت مدل‌های هوش مصنوعی هندی را در این خدمات دیجیتال ادغام کنند.

برخلاف چین که هوش مصنوعی مصرفی را به سختی تنظیم‌گری می‌کند، بریتانیا، فرانسه، آلمان و هند یا مقررات سبکی را برای هوش مصنوعی در نظر گرفته‌اند و یا مثل هند هیچ قانونی در این باره نداریم. دولت‌های فرانسه و آلمان به قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا روی آورده‌اند، قانونی که جزئیات نهایی آن در بروکسل بحث داغی را به پا کرده‌است و عجیب هم نیست، زیرا این قانون ممکن است به Mistral و Aleph Alpha، موفق‌ترین مدل‌ساز کشور آلمان، که در ماه نوامبر ۴۶۰ میلیون یورو جذب سرمایه‌ کرد، ضربه سختی وارد کند.

طبیعی است کشورها بخواهند فناوری که انقلابی بودن خود را ثابت کرده بیشتر تحت کنترل بگیرند. بسیاری از دولت‌ها به ویژه در بخش‌های حساس و بسیارقانونمندی مثل دفاع،‌ بانکداری یا درمان ترجیح‌شان این است که به هوش مصنوعی وارداتی متکی نباشند. با این حال هر رایحه ملی‌گرایی AI خطری را به دنبال دارد.

رویکرد همسایه‌ات را فقیر کن ایالات متحده ممکن است نه تنها به خصومت رقبا، بلکه برخی از متحدان این کشور نیز منتهی شود. قانون‌گذاری سفت و سخت چین شاید رشد حاصل از سرمایه‌گذاری‌های گسترده این کشور را محدود کند. ساخت مدل‌هایی با زبان‌های بومی، برنامه‌ای که Krutrim و Sarvam در دست اجرا دارند، شاید با بهبود قابلیت‌های چندزبانه مدل‌های خارجی در نهایت کار بیهوده‌ای باشد.

قمار کشور‌های خلیجی روی مدل‌های متن‌باز در صورتی که دیگر دولت‌ها استفاده از آنها را محدود کنند ممکن است به ضرر آنها تمام شود، همانطور که بایدن در یک دستور اجرایی جدید به این مساله اشاره کرده و اتحادیه اروپا هم با قانون هوش مصنوعی از ترس دسترسی ساده تبهکاران به این مدل‌ها، به دنبال محدودیت آنها است. موسسه‌های سعودی و اماراتی ممکن است در حفظ استعداد‌ها نیز به مشکل بخورند؛ یکی ا توعهس دهندگانی که روی Falcon کار کرده اعتراف می‌کند که تیمی از مهندسان فرانسوی، که حالا جذب استارت‌آپ Hugging Face در سیلیکون‌ ولی شده‌اند، کمک زیادی به آنها کردند. یکی از سرمایه‌گذاران منتقد نیز اشاره می‌کند که هنوز معلوم نیست داده‌های عمومی امارات تا چه اندازه گسترده و مفید هستند.

ارائه داده‌های حساسی مثل اطلاعات درمانی شهروندان به شرکت‌ها، حتی در حکومت‌های مستبد هم ممکن است به اعتراض منجر شود، چه رسد به انگلستان، فرانسه یا آلمان. سیاست صنعتی هم سابقه روشنی در کمک به نوآوری و رشد اقتصادی صنایع بالغ ندارد، البته که هوش مصنوعی هنوز بالغ نشده است. روی هم رفته انتخاب برنده در میدانی که دائم در حال تغییر است حماقت است.

نیتن بنیش از صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه Air Street می‌گوید عمده تلاش‌های ساخت مدل‌های ملی «احتمالا اتلاف پول هستند.» اما مسلما این هشدار دولت‌های تشنه هوش مصنوعی را که به پاداش پیروزی خود چشم دوخته‌اند از کارشان منصرف نمی‌کند. مکرون تنها رهبری نخواهد بود که با آغوش باز این فناوری استقبال می‌کند.