رفع فیلترینگ همچنان در هاله‌ای از ابهام
با وجود اینکه ماه‌ها از رفع محدودیت در دسترسی به واتس‌اپ و گوگل‌پلی به عنوان گام نخست دولت برای رفع فیلترینگ می‌گذرد، اما همچنان گام‌های بعدی برای دسترسی مردم به اینترنت آزاد در محاق قرار دارد.
برخی از کارشناسان معتقدند که به احتمال زیاد این رویکرد در سال ۱۴۰۴ هم ادامه خواهد داشت و انتظار گشایشی در این زمینه نمی‌رود؛ روندی که تداوم آن طی سال‌های گذشته علاوه بر تضعیف امنیت شبکه در ایران، اختلالات گسترده‌ای را برای همین اینترنت محدود به همراه داشته است. متخصصان این حوزه همچنین محتمل‌ترین سناریویی را که در حال حاضر در راستای اجرای طرح رفع فیلترینگ در کشور در دستور کار قرار دارد، مربوط به ایده درگاه‌های حکمرانی‌پذیر و پوسته‌ها می‌دانند که خود آسیب‌های جبران‌ناپذیری را برای امنیت شبکه به دنبال دارد.
وعده‌های بی‌نتیجه مسوولان
بیش از سه ماه از رفع فیلتر گوگل‌پلی و واتس‌اپ می‌گذرد و با وجود وعده‌های دولت همچنان خبری از گام‌های بعدی برای دسترسی به اینترنت آزاد نیست. این در حالی است که انتشار عمومی جزئیات و متن طرح مربوط به رفع فیلترینگ نیز هنوز از سوی مرکز ملی فضای مجازی انجام نشده و پشت گوش انداخته میشود. مدتی پیش نیز اظهارات رئیس این مرکز باعث قوت گرفتن زمزمه‌های مربوط به امتناع دولت از ارائه برنامه خود برای رفع فیلترینگ شد. محمدامین آقامیری منتشر نشدن متن طرح شورای عالی فضای مجازی برای رفع فیلترینگ را ناشی از عمومی نبودن تصمیم‌گیری برای این موضوع دانسته و همچنین گفته بود که مذاکرات مختلفی توسط دستگاه‌های اجرایی با سکوهای خارجی شروع شده است و برخی از آنها از این مذاکرات استقبال کرده‌اند و برخی دیگر نیز در حال بررسی موضوع هستند. اما این اظهارنظر هم از آن زمان تا کنون به دست فراموشی سپرده شده و هیچ نتیجه قطعی از آن منتشر نشده است. در این راستا، ابوالحسن فیروزآبادی، دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی نیز مدتی پیش از مذاکره با پلتفرم‌های بین‌المللی ابراز ناامیدی کرده و امکان مذاکره با سکوها، به خصوص سکوهای آمریکایی را بعید دانسته بود.
علاوه بر این در ماه‌های پایانی سال ۱۴۰۳ از سوی برخی مسوولان اظهاراتی مبنی بر رفع فیلترینگ تا پایان سال به عنوان عیدی دولت به مردم وجود داشت که همان‌طور که پیش‌بینی می‌شد آن هم به حقیقت نپیوست. حتی وزیر ارتباطات هم در دیدار نوروزی با کارکنان وزارت ارتباطات اولویت‌های این وزارتخانه در سال جدید را بهبود معیشت کارکنان، ارائه آمار شفاف، پرهیز از سیاست‌زدگی و اجرای پروژه‌های ملی مانند هوشمندسازی انرژی و خدمات دولت الکترونیک عنوان کرد و اشاره‌ای به دو دغدغه اساسی شهروندان یعنی بهبود کیفیت اینترنت و رفع فیلترینگ نکرد. صحبت‌های اخیر معاون اول رئیس‌جمهور نیز تنها در قالب همان ابراز امیدواری‌هایی بوده که از دی‌ماه سال گذشته مدام از سوی مسوولان بیان شده است. محمدرضا عارف در این باره اظهار کرده است: «رفع فیلترینگ به صورت گام‌به‌گام صورت می‌گیرد و گام اول برداشته شد و ان‌شاءالله گام‌های بعدی هم برداشته خواهد شد. ما معتقدیم سیاست منع جواب نمی‌دهد.»
تهدید جدی پوسته‌ها برای امنیت شبکه
اطلاعاتی که در خصوص سند راهبردی رفع فیلترینگ در کشور وجود دارد تنها محدود به گزارشی است که در همان روز تشکیل جلسه رفع فیلترینگ در شورای عالی فضای مجازی، خبرگزاری مهر در این باره منتشر کرد و هیچ‌گاه نیز تایید یا تکذیب نشد. این گزارش نشان می‌داد که یکی از بخش‌های طرح مصوب این شورا برای رفع فیلترینگ پلتفرم‌های مختلف درباره یوتیوب و نحوه رفع محدودیت آن به این شکل است که این پلتفرم از طریق درگاه‌های حکمرانی‌پذیر به مردم ارائه شود. همچنین بخش‌هایی از این طرح نیز به استفاده از پوسته برای رفع فیلتر تلگرام اختصاص دارد؛ موضوعی که کارشناسان آن را خطری دیگر برای امنیت شبکه در ایران می‌دانند. این کارشناسان معتقدند که پوسته‌ها از نظر امنیتی قابل اعتماد نیستند و استفاده از آنها می‌تواند حریم خصوصی کاربران را نقض کند و همچنین احتمال ذخیره داده‌های کاربران در داخل کشور را افزایش دهد.
حامد بیدی، کنشگر اینترنت در این باره به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «به نظر می‌رسد نزدیک‌ترین اقدام در دست بررسی یا اجرا برای رفع فیلترینگ، پیرامون درگاه‌های حکمرانی‌پذیر برای پلتفرم یوتیوب است که در عمل همان مفهوم پوسته‌ها را تداعی می‌کند. این ایده طبیعتا هم از منظر فنی در مقیاس وسیع قابل پیاده‌سازی نیست و هم با استقبال جامعه متخصصان و تولیدکنندگان محتوا در یوتیوب و کاربران به عنوان مخاطب مواجه نخواهد شد. سوابق اجرایی چنین ایده‌هایی نیز موید این امر است؛ کمااینکه در حال حاضر نیز وب‌سایت‌ها و درگاه‌هایی وجود دارند که محتوای یوتیوب را به صورت فیلترشده و پالایش‌شده در اختیار کاربران قرار می‌دهند، اما میزان استقبال و آگاهی از آنها در سطح جامعه بسیار محدود است. بنابراین متاسفانه می‌توان گفت که در رابطه با یوتیوب چنین برنامه‌ای در دستور کار قرار دارد.»
بیدی معتقد است چنین رویکردی در رابطه با تلگرام نیز وجود دارد و در این باره توضیح می‌دهد: «به همین ترتیب در مورد پلتفرم تلگرام نیز استفاده از ایده تکراری پوسته‌ها مطرح است که در صورت اجرا و با توجه به تجربیات پیشین بعید به نظر می‌رسد مورد پذیرش عموم واقع شود. هیچ‌یک از این رویکردها به معنای رفع فیلترینگ واقعی نبوده است، بلکه صرفا فراهم آوردن دسترسی به بخشی از محتوا آن هم به صورت سانسورشده و قابل‌رصد است که با مطالبه عمومی مبنی بر رفع کامل فیلترینگ و دسترسی آزاد و باکیفیت به اینترنت فاصله قابل‌توجهی دارد. موضوع دیگر وضعیت پلتفرم اینستاگرام است که اساسا نامی از آن در مصوبه شورای عالی فضای مجازی برده نشده و به نظر نمی‌رسد حتی در قالب پوسته یا سایر راهکارهای مشابه برنامه‌ای برای آن وجود داشته باشد.» بیدی معتقد است که با وجود اینکه دولت به صورت محدود موفق به رفع فیلتر کم‌ریسک‌ترین پلتفرم‌ها شده است، اما در نهایت سیاست‌های کلی سابق در مورد محدودسازی دسترسی کاربران به اینترنت ادامه دارد.
البته آسیب‌های مربوط به فیلترینگ اکنون نیز دامن امنیت شبکه و کیفیت اینترنت را در ایران گرفته و کاربران را با مشکلات بسیاری مواجه کرده است. گزارش‌های رسمی حاکی از اختلالات گسترده‌ای هستند که مردم با تاثیر از فیلترینگ هر لحظه با آن مواجه بوده‌اند. بررسی‌های «دنیای اقتصاد» از وضعیت اینترنت در سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که تداوم فیلترینگ گسترده در سال گذشته موجب شده است ایرانی‌ها در این بازه یک ساله تقریبا هر ماه با دو تا سه اختلال شدید و گسترده در دسترسی به شبکه اینترنت مواجه شوند.
از سوی دیگر، رفع فیلترینگ روی امنیت شبکه نیز در ایران بسیار تاثیرگذار بوده و عملا اطلاعات کاربران را در معرض خطر قرار داده است. بنا بر بررسی‌های گزارش چهارم کیفیت اینترنت در ایران که دی ماه توسط انجمن تجارت الکترونیک منتشر شد، یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش حملات DDoS از مبدا ایران، فیلترینگ گسترده و در نتیجه رشد نجومی استفاده مردم از فیلترشکن‌های رایگان و در نهایت افزایش آلودگی شبکه است. در این بین شهروندان عادی نیز از گزند فیلترشکن‌ها در امان نیستند و تلفن همراه بسیاری از آنها تاکنون از طریق نصب فیلترشکن‌های رایگان به عنوان bot-net مورد سوءاستفاده هکرها قرار گرفته است. کارشناسان در این خصوص معتقدند که فیلترینگ گسترده و غیراصولی باعث اختلال در عملکرد پروتکل‌های امنیتی میشود و متخصصان را از دسترسی به ابزارها و منابع لازم برای حفظ امنیت شبکه محروم می‌کند؛ اتفاقی که در نتیجه می‌تواند آسیب‌پذیری شبکه‌ها را افزایش دهد و احتمال نفوذ و هک را بالا ببرد.
ثبات میزان اختلالات
البته کارشناسان معتقدند که اعتراضات در این باره اکنون به نقطه‌ای رسیده که باعث شده است طی ماه‌های گذشته میزان اختلالات ناشی از فیلترینگ به ثبات برسد و افزایشی را تجربه نکند. سعید سوزنگر، کارشناس شبکه در این خصوص به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «موضوع فیلترینگ همچنان به قوت خود باقی است. با این حال در بازه زمانی اخیر شاهد افزایش مستمر و روزانه اختلال در پروتکل‌های دور زدن فیلترینگ نبوده‌ایم. به عبارت دیگر، اگرچه اختلالات همچنان وجود دارند و منجر به کندی، ناامنی یا اختلال در عملکرد برخی پروتکل‌ها شده‌اند؛ اما آن دوره پرتلاطمی که هر هفته با چالش‌های جدیدی در این زمینه مواجه می‌شدیم طی یک تا دو ماه گذشته سپری شده است. البته کاهشی در میزان اختلالات رخ نداده است، بلکه فقط به نظر می‌رسد این اختلالات به یک ثبات نسبی رسیده‌اند. گویی سیستم تشخیص فیلترینگ در یک دوره زمانی مشخص در حال یادگیری و آموزش بوده و اکنون پس از انجام آزمایش‌ها و نمونه‌گیری‌های لازم به یک وضعیت پایدار از نظر نوع اختلالات رسیده است؛ به این معنا که نوسانات سینوسی اختلالات کاهش یافته، اما اختلالات دائمی همچنان به قوت خود پابرجا است. این وضعیت می‌تواند نشانه‌ای از به‌روزرسانی سیستم فیلترینگ یا عدم آزمایش موارد جدید در تصمیم‌گیرنده سیستم فیلتر باشد.»
او همچنین درباره خطر عدم رفع فیلترینگ توضیح می‌دهد: «خطر فیلترینگ یک تهدید جدید محسوب نمی‌شود، بلکه چالشی است که ما روزانه با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنیم. فیلترینگ یک جنگ دائمی است که از سال ۱۳۸۳ تاکنون به تدریج تقویت شده و پیشرفت کرده است. با این حال هرچه میزان فیلترینگ افزایش یابد، امنیت شبکه کاهش یافته، اختلالات بیشتر شده و کیفیت و امنیت اینترنت برای کاربران به خطر می‌افتد. بنابراین خطر فیلترینگ همچنان به قوت خود باقی است و صرفا ممکن است به جای ایجاد صدها هزار اختلال، شاهد افزایش محدودتری در تعداد اختلالات باشیم.»
در این شرایط که اظهارات مسوولان حاکی از ابراز امیدواری برای گام‌های بعدی است، برخی از کارشناسان اعتقاد دارند ممکن است رفع فیلترینگ در سال ۱۴۰۴ هم به نتیجه نرسد و همچنان در نیمه راه باقی بماند. سعید سوزنگر، کارشناس شبکه در این باره نیز به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «من فکر می‌کنم در سال ۱۴۰۴ نیز ممکن است دولت موفق به رفع کامل فیلترینگ نشود و همین مساله باعث ناامیدی میشود، اما با توجه به شرایط موجود در کشور و رسانه ملی، از جمله بروز مشکلاتی با پلتفرم‌های داخلی و کاهش سطح حمایت پیشین از آنها می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که احتمال رفع فیلتر پلتفرم یوتیوب به عنوان یک امتیاز و با در نظر گرفتن جایگاه آن قابل بررسی باشد.» حامد بیدی، کنشگر اینترنت نیز در خصوص چشم‌انداز خود از وضعیت رفع فیلترینگ در سال ۱۴۰۴ می‌گوید: «آنچه در ادامه مسیر و در سال ۱۴۰۴ قابل انتظار است، تداوم رویکرد فعلی دولت در قبال رفع فیلترینگ است.
با این حال در صورتی که مردم همچنان مساله اینترنت را به عنوان یکی از مهم‌ترین مطالبات خود حفظ کنند و جامعه رسانه‌ای کشور، نخبگان، کنشگران مدنی و عموم شهروندان بر حق بدیهی خود در دسترسی آزاد به اینترنت اصرار ورزند می‌توان امیدوار بود که به همان شکلی که تاکنون، هرچند به میزان بسیار محدود، تاثیرگذار بوده‌اند بتوانند تاثیرگذاری‌های نسبی و تدریجی دیگری را نیز به همراه داشته باشند و حداقل از اعمال محدودسازی‌های بیشتر جلوگیری کنند. از سوی دیگر، می‌توان انتظار داشت که سختگیری‌های کمتری در زمینه از کار انداختن فیلترشکن‌ها اعمال شود؛ روندی که در دولت پیشین شاهد بودیم و بر اساس آن روزانه محدودیت‌های بیشتری بر پروتکل‌ها، پورت‌ها و سرورها برای از کار انداختن فیلترشکن‌ها اعمال می‌شد و این حجم از محدودسازی‌ها منجر به اختلالات بی‌سابقه در اینترنت شد.»
بیدی معتقد است که در این بین تلاش برای رفع تحریم‌های فناوری نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است، زیرا تحریم‌ها لبه دیگر تیغ محدودیت‌ها هستند و استمرار هر دوی این عوامل قطعا جایگاه فناوری کشور را در عرصه بین‌المللی تضعیف می‌کند و به تدریج موجب حذف آن خواهد شد. کارشناسان معتقدند که دولت با رفع فیلترینگ در آینده می‌تواند وضعیت نامناسب امنیت شبکه را بهبود ببخشد و همچنین از اختلالات گسترده جلوگیری کند.