با افزایش سریع حضور کودکان در فضای اینترنت، تهدیدات سایبری به یکی از دغدغه‌های مهم جهانی برای حفظ امنیت نسل‌های آینده تبدیل شده است. تحقیقات نشان می‌دهد که بسیاری از کودکان در فضای مجازی با خطراتی مانند آزار آنلاین، محتوای نامناسب و سرقت هویت روبه‌رو هستند؛ تهدیداتی که در بسیاری از موارد از چشم والدین و نهادهای مسئول پنهان می‌مانند. در واکنش به این وضعیت، کشورهای مختلف از جمله ایران، تلاش‌هایی برای تدوین سیاست‌ها و بررسی علمی این مخاطرات انجام داده‌اند تا زمینه‌ای برای حفاظت بهتر از کودکان در دنیای دیجیتال فراهم شود. این گزارش نگاهی دارد به تازه‌ترین یافته‌های پژوهشی در این حوزه.

بر اساس گزارشی با عنوان «چرا کودکان در فضای مجازی ایمن نیستند» که توسط انجمن جهانی امنیت سایبری (GCF) با همکاری «گروه مشاوره بوستون (BCG) در سپتامبر ۲۰۲۲ منتشر شده است، ۷۲٪ از کودکان در سراسر جهان حداقل یک‌بار با تهدیدات سایبری مواجه شده‌اند. این تهدیدات شامل تبلیغات ناخواسته، محتوای نامناسب و آزار و اذیت آنلاین است. براساس یافته‌های این گزارش بیش از ۹۰٪ از کودکان ۸ سال به بالا به‌طور فعال از اینترنت استفاده می‌کند و یک‌پنجم کودکان اعلام کرده‌اند که مورد آزار و اذیت آنلاین قرار گرفته‌اند.

نکته نگران‌کننده این است که تنها نیمی از کودکان در فضای آنلاین احساس امنیت دارند، در حالی که ۸۳٪ اعلام کرده‌اند در صورت مواجهه با تهدید، به والدین خود اطلاع می‌دهند، اما فقط ۳۹٪ از والدین از این تهدیدات آگاه هستند و فرزندانشان نگرانی‌های خود را با آن‌ها در میان گذاشته‌اند.

در این گزارش تبلیغات ناخواسته، تصاویر و محتوای نامناسب، و آزار و اذیت آنلاین از جمله تهدیدات رایج هستند. آمریکای لاتین و خاورمیانه بیشترین میزان تهدیدات سایبری علیه کودکان را گزارش کرده‌اند.

در این گزارش بر لزوم اقدام جمعی و هماهنگ میان والدین، معلمان، شرکت‌های فناوری و نهادهای قانون‌گذار برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی تأکید شده است. علا الفاضل، مسئول ابتکارات و مشارکت‌های GCF، گفته است: «با توجه به اینکه ۷۲٪ از کودکان با تهدیدات سایبری مواجه هستند، حفاظت از کودکان در فضای مجازی به یک ضرورت تبدیل شده است».

افزایش سوءاستفاده جنسی آنلاین از کودکان

همچنین براساس گزارش سالانه‌ای با عنوان ارزیابی جهانی تهدیدات ۲۰۲۳ که توسط ائتلاف جهانی وی‌پروتکت منتشر شده، موارد گزارش‌شده سوءاستفاده جنسی آنلاین از کودکان از سال ۲۰۱۹ تاکنون، افزایش نگران‌کننده‌ای داشته است؛ ۸۷ درصد.

«ائتلاف جهانی وی‌پروتکت» (WeProtect Global Alliance) یک سازمان بین‌المللی چندجانبه است که با هدف مقابله با سوءاستفاده و بهره‌کشی جنسی از کودکان در فضای آنلاین فعالیت می‌کند. هدف اصلی این ائتلاف، ایجاد جهانی امن‌تر برای کودکان در فضای دیجیتال است. «وی‌پروتکت» با گردهم‌آوردن بیش از ۳۰۰ عضو از جمله دولت‌ها، شرکت‌های فناوری، سازمان‌های بین‌المللی و نهادهای مدنی، به توسعه سیاست‌ها و راهکارهای مشترک برای محافظت از کودکان در برابر تهدیدات آنلاین می‌پردازد.

در این گزارش گفته شده که استفاده از فناوری‌های هوش مصنوعی برای تولید تصاویر ساختگی از آزار جنسی کودکان به سرعت در حال گسترش است و همین موضوع به یکی از چالش‌های اصلی نهادهای مدافع حقوق کودک تبدیل شده است. کارشناسان هشدار داده‌اند که تکنولوژی‌های جدید، امکان خلق محتوای جعلی و واقع‌نما از سوءاستفاده را فراهم کرده‌اند.

بخش دیگری از این گزارش به پلتفرم‌های بازی آنلاین اجتماعی اشاره می‌کند. به گفته‌ نویسندگان گزارش، مکالمات میان کاربران در این محیط‌ها می‌توانند در مدت‌زمان بسیار کوتاهی یعنی تنها در عرض ۱۹ ثانیه – به موقعیت‌های بالقوه خطرناک برای کودکان تبدیل شوند.

«ائتلاف جهانی وی‌پروتکت» از دولت‌ها و شرکت‌های فناوری خواسته است تا با اعمال سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر، توسعه الگوریتم‌های پیشگیرانه، و آموزش والدین و کودکان، مانع از گسترش بیشتر این تهدیدات شوند.

کودکان کاربر شبکه‌های اجتماعی؛ قربانیان اصلی سرقت هویت

چنانکه گفته شد، هم‌زمان با دیجیتالی‌تر شدن زندگی روزمره کودکان خطرات امنیتی پیشِ‌روی‌ آنها هم متنوع‌تر می‌شود. یکی از مهم‌ترین این تهدیدات، سرقت هویت دیجیتال است که می‌تواند تبعات مالی و روانی قابل‌توجهی به دنبال داشته باشد. گزارشی تازه از یک مؤسسه پژوهشی معتبر آمریکایی، زوایای نگران‌کننده‌ای از این مسئله را نشان می‌دهد.

بر پایه‌ی مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۴ توسط «مؤسسه راهبرد و پژوهش جاولین» انجام شده است، ۹۶ درصد از کودکانی که قربانی سرقت هویت شده‌اند، در زمان وقوع این جرائم کاربران فعال شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند. این موسسه یک نهاد پژوهشی و مشاوره‌ای است که در زمینه تحلیل بازار خدمات مالی، امنیت سایبری، سرقت هویت، بانکداری دیجیتال، فناوری‌های پرداخت و رفتار مصرف‌کننده فعالیت می‌کند.

این پژوهش همچنین نشان می‌دهد که کودکان متعلق به خانواده‌های مرفه، بیش از دیگران در معرض خطر سرقت هویت قرار دارند. دلیل این امر، دسترسی بیشتر این کودکان به ابزارهای مالی از جمله کارت‌های پرداخت و حساب‌های بانکی یا موبایلی است.

گزارش جاولین هشدار می‌دهد که افزایش حضور دیجیتال کودکان، به‌ویژه در غیاب نظارت کافی والدین یا آگاهی پایین از تهدیدات سایبری، آن‌ها را به اهداف آسان‌تری برای مجرمان اینترنتی تبدیل کرده است.

سوءاستفاده سایبری از برندهای کودک‌محور

از سویی دیگر در حالی که برندهای محبوب کودکان نقش پررنگی در دنیای بازی و سرگرمی دیجیتال دارند، مجرمان سایبری نیز از همین علاقه برای طراحی حملات هدفمند بهره می‌برند. گزارشی تازه از شرکت امنیتی کسپرسکی نشان می‌دهد که استفاده از نام بازی‌ها و برندهای پرطرفدار، به روشی رایج برای فریب کودکان و خانواده‌هایشان در فضای مجازی تبدیل شده و آمار این حملات در سال ۲۰۲۴ روندی صعودی داشته است.

بر اساس گزارش شرکت امنیت سایبری کسپرسکی در سه‌ماهه اول سال ۲۰۲۴، حملات سایبری با سوءاستفاده از برندهای محبوب کودکان مانند Minecraft، Roblox، LEGO، Disney و دیگر برندهای مشابه، نسبت به مدت مشابه سال قبل، ۳۵ درصد افزایش یافته است.

براساس یافته‎‌های این گزارش، در بازه زمانی ژانویه تا مارس ۲۰۲۴، در مجموع یک میلیارد و 264 میلیون و 866 هزار تلاش برای حمله به دستگاه‌های دسکتاپ و موبایل با استفاده از موضوعات محبوب کودکان شناسایی شده است و بیش از ۱٫۲ میلیون از این تهدیدات از طریق برنامه‌های دانلودر توزیع شده‌اند. البته این برنامه‌ها به‌طور مستقیم مخرب نیستند، اما اغلب برای نصب نرم‌افزارهای ناخواسته یا مخرب دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند.

این گزارش نشان می‌دهد که مهاجمان سایبری با سوءاستفاده از علاقه کودکان به برندهای محبوب، تلاش می‌کنند تا آن‌ها را به دانلود فایل‌ها یا بازدید از صفحات مخرب ترغیب کنند. به همین دلیل توصیه می‌کند که والدین باید با افزایش آگاهی خود و فرزندانشان درباره تهدیدات سایبری، از نصب نرم‌افزارهای امنیتی معتبر و آموزش رفتارهای ایمن در فضای مجازی اطمینان حاصل کنند.

همکاری‌های بین‌المللی برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی

با توجه به تهدیدات روزافزون سایبری علیه کودکان و افزایش نگرانی‌ها در این زمینه، یونیسف و مجمع جهانی امنیت سایبری (GCF) در سال ۲۰۲۴ توافق‌نامه‌ای برای اجرای برنامه‌های آموزشی برای والدین و تقویت خطوط کمک‌رسانی در حداقل ۳۰ کشور امضا کردند. این همکاری با هدف افزایش آگاهی و توانمندسازی کودکان برای استفاده ایمن از فضای مجازی صورت گرفته است.

همچنین به دستیابی به اهداف توسعه پایدار برای کودکان، به ویژه در افزایش حمایت و حقوق آنها در محیطی که به طور فزاینده‌ای دیجیتالی می‌شود، کمک خواهد کرد. از طریق این همکاری، GCF و یونیسف تلاش‌های مداوم خود را برای ایجاد فضای مجازی امن‌تر برای کودکان، با تمرکز بر آموزش و حمایت از والدین، مراقبان و کودکان، گسترش خواهند داد.

طبقه‌بندی مخاطرات دیجیتال کودکان

در نهیت باید گفت که با گسترش حضور کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، ضرورت حفاظت از آن‌ها در برابر تهدیدات سایبری به یکی از اولویت‌های مهم در حوزه سیاست‌گذاری عمومی تبدیل شده است. در ایران نیز توجه به این موضوع در حال افزایش است؛ به‌طوری‌که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی با هدف ارتقای چارچوب‌های قانونی، اقدام به شناسایی آسیب‌های محیط دیجیتال و ارائه بسته‌های سیاستی مرتبط با امنیت سایبری کودکان کرده است.

در یکی از جدیدترین گزارش‌ها، مخاطرات محیط دیجیتال برای کودکان در پنج نوع تهدید طبقه‌بندی شده است:

محتوا: شامل اطلاعات و تصاویر نادرست، خشونت‌آمیز یا جنسی، تبلیغات گمراه‌کننده و محتوای نامناسب برای کودکان که می‌تواند اثرات روانی منفی بر کودک بگذارد.

ارتباط: شامل تعاملات و گفت‌وگوهای آنلاین، که ممکن است شامل آزار و اذیت سایبری، فریب، افشای اطلاعات شخصی یا سوءاستفاده شود.

رفتار: شامل رفتارهای پرخطر مثل چالش‌های خطرناک آنلاین، مشارکت در آزار دیگران، تقلید رفتارهای خشونت‌آمیز یا غیراخلاقی.

قرارداد: سوءاستفاده از اطلاعات مالی، اشتراک ناآگاهانه داده‌ها یا ثبت نام در سرویس‌های ناامن.

ارزش‌ها: تأثیر منفی بر ارزش‌های اخلاقی، هویت فرهنگی، تصویر ذهنی کودک از خود یا دیگران.

این گزارش هر نوع تهدید را به همراه ماهیت مخاطره و مثال‌هایی از تأثیرات احتمالی آن در زندگی کودکان شرح می‌دهد و ابزار مفیدی برای تحلیل و آگاهی‌بخشی به والدین، آموزگاران و سیاست‌گذاران خواهد بود.