رفتار و داده‌های مالی اپراتورهای مجازی تلفن همراه (MVNO) پس از یک دهه فعالیت، همچنان پیشرفتی را نشان نمی‌دهد. طبق آمار سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی سهم اپراتورهای مجازی در سال ۱۴۰۳ از کل بازار کمتر از یک درصد برآورد شده است. همچنین اعداد و ارقام منتشر شده از وضعیت مالی آنها نشان می‌دهد اکثراً با اتکا به شرکت‌های بالاسری خود، می‌توانند سرپا مانده و سود بسیار کمی به ثبت برسانند.

با گذشت حدود ۱۰ سال از صدور نخستین پروانه فعالیت اپراتورهای مجازی تلفن همراه (MVNO) در کشور، بررسی‌ها نشانی می‌دهد که این بازار نه تنها به سطح هدف‌گذاری ۱۵ درصدی نرسیده بلکه همچنان در حاشیه مانده و کمتر از یک درصد بازار را به خود اختصاص داده است.

سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی برای اولین بار در سال ۱۳۹۴ بود که موضوع اپراتورهای مجازی را پیش کشید. افزایش رقابت، تنوع خدمات و بهره‌وری بیشتر و باکیفیت‌تر از زیرساخت‌ها از اصلی‌ترین دلایل و علل این تصمیم‌گیری و برنامه عنوان شده بود. پس از به‌جریان افتادن این موضوع، در همان سال ابتدایی، بالغ‌بر ۵۰ شرکت برای کسب پروانه اپراتورهای مجازی درخواست دادند. سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی میان این تعداد از درخواست فقط برای ۹ شرکت مجوز فعالیت صادر کرد.

طبق گزارش رگولاتوری، سهم اپراتورهای مجازی از کل بازار (سیم‌کارت‌های فعال کشور) در سال ۱۴۰۳ کمتر از یک درصد است. این سهم ناچیز بیانگر اختیار کامل بازار در دستان سه اپراتور اصلی همراه اول، ایرانسل و رایتل است. رئیس سازمان رگولاتوری وقت اعلام کرده بود که تعداد مشترکان شبکه MVNO کشور در بازه ۱۰ ساله به ۱۲ میلیون مشترک و به سهم ۱۵ درصد از کل بازار خواهید رسید. اما این تنها پیش‌بینی یا شاید یک تصور دوردست بود.

سامانتل، شاتل‌موبایل، لوتوس تل، های‌وب، آپتل، آرین‌تل و همراه هوشمند آینده اپراتورهای مجازی نوع اول (Full MVNO) هستند. اپراتور مجازی نوع دوم (Light MVNO) در کشور کمرنگ‌تر از نوع اول است و در حال حاضر فناپ موبایل شناخته‌شده‌ترین برند این نوع اپراتور به‌شمار می‌رود.

اعداد حرف می‌زنند
سود خالص فعالیت سه‌ماهه پایانی سال ۱۴۰۳ فناپ‌موبایل با کسب درآمد بیش از ۱۲ میلیارد تومانی، حدود ۴ میلیون تومان اعلام شده است. فناپ‌موبایل تا پایان آذرماه ۱۴۰۳ به درآمدی نزدیک به ۶۰ میلیارد تومان رسید. این درحالی است که این شرکت برای کسب این میزان درآمد عملیاتی، حدود ۵۶ میلیارد تومان هزینه‌ کرده بود. طبق آنچه از صورت‌های مالی این شرکت مشاهده می‌شود از بخش سایر درآمدهای غیرعملیاتی نیز حدود ۹۵ میلیون تومان به این شرکت تزریق شده است. با وجود این، حساب شرکت در پایان سال مالی منتهی به آذرماه ۱۴۰۳ با زیان ۱۲۹ میلیارد و ۵۰۰ میلیون تومانی بسته شد.

گزارش‌مالی منتهی به آذرماه ۱۴۰۳ شرکت کیش‌سل نشانگر رشد ۷۴ درصدی درآمد عملیاتی و افزایش ‍۶۳ درصدی هزینه‌های این شرکت است. سود خالص این شرکت در سال ۱۴۰۳ بیش از ۶۰ میلیارد تومان اعلام شد. در حالی که سود خالص کیش‌سل حدود ۷۵ میلیارد و ۳۰۰ میلیون تومان بود. هرچند این شرکت هنوز سودده است اما برآوردها نشانگر کاهش ۱۹ درصدی سود این شرکت در بازه زمانی یکساله است.

درآمد عملیاتی کیش‌سل در سال مالی منتهی به آذرماه ۱۴۰۳ از مرز ۵۰۰ میلیارد تومان فراتر رفت. این شرکت برای حصول این درآمد حدود ۴۰۶ میلیارد تومان هزینه کرده بود. سود عملیاتی کیش‌سال در این بازه زمانی نزدیک به ۶۰ میلیارد تومان گزارش شده است.

نکته قابل توجه در میزان هزینه‌ها، اختصاص نزدیک به ۷ میلیارد تومان سرمایه به بخش تبلیغات و آگهی فروش است.

با وجود این آمار که هزینه‌های مربوط به تبلیغات چشمگیر است اما مقیاس اطلاع‌رسانی و آگهی‌های تبلغاتی در این زمینه چندان فراگیر نبوده است.

پارسیان لوتوس همراه از شرکت‌های دیگر این حوزه است. این شرکت تا پایان سال مالی منتهی به آذرماه ۱۴۰۳ بیش از ۸۲ میلیارد تومان درآمد به‌ثبت رسانده است. این شرکت سال گذشته حدود ۳۵ میلیارد تومان درآمد داشت. مقایسه این یکسال مالی حاکی از رشد تقریبا دوبرابری درآمد است. طبق صورت‌مالی منتشر شده از سمت این شرکت سود خالص متعلق به این سال مالی بیش از ۱۰ میلیارد تومان است. میزان بدهی‌های جاری و غیرجاری این شرکت به‌ترتیب و به‌صورت تقریبی ۴۹ میلیارد تومان و ۱۴۹ میلیون تومان اعلام شده است.

شرکت‌ های‌وب نیز در گزاش سال مالی منتهی به اسفند ۱۴۰۳ درآمد حاصل از ارائه خدمات MVNO را ۳ میلیارد تومان گزارش کرد. این شرکت برای رسیدن به این درآمد در این بازه زمانی ۲ میلیارد و ۲۵۰ میلیون تومان هزینه کرده است.

شاتل‌موبایل، یکی از ۹ شرکتی است که موفق به اخذ جواز اپراتورهای مجازی شد. این شرکت به‌نسبت سایر شرکت‌های دیگر فعالیت پررنگی دارد. تعداد مشترکان این اپراتور تا پایان سال ۱۴۰۲ از مرز ۲ میلیون نفر عبور کرد. طبق داده‌های این اپراتور، رشد سالانه مشترکان در سال ۱۴۰۲ حدود ۵۶ درصد، رشد سرانه مصرف دیتا ۴۳ درصد و رشد کل مصرف دیتای شبکه ۱۱۲ درصد گزارش شده است. یکی از نکات برجسته این گزارش تامین مالی بیش از ۹۷ درصدی شاتل‌موبایل از مصرف بخش دیتاست. بدین معنا که میزان استفاده مکالمه‌ای و پیامکی از این اپراتور به نسبت مصرف اینترنت در رده‌های پایین قرار دارد.

محدودیت‌های بازار اپراتورهای مجازی
هرچند بازار اپراتورهای مجازی در نقاط مختلف جهان موفق و با رشد همراه بوده اما در ایران نه تنها اپراتورها پیشرفت نکردند بلکه روز به روز سهم این بازار کمتر و محدود شده است. مخاطب و گروه هدف اپراتورهای مجازی مشخص است و عملا نوع خدمات‌رسانی آنها به ساز و کار اپراتورهای اصلی گره خورده. شاید بتوان گفت بازار راکد و به حاشیه کشیده شده اپراتورهای مجازی نتیجه سلسله دلایل و موانعی است که هنوز مرتفع نشده.

متناسب نبودن تعرفه‌ها با هزینه‌ها معضلی است که همواره مطرح می‌شود و در نهایت اگر تغییری هم رخ دهد باز یک طرف بازار ناراضی است. از یک سو اپراتوری است که از تعرفه‌گذاری دستوری شکایت دارد و از سوی دیگر کاربری است که هزینه‌ها را درخورد کیفیتی که ارائه می‌شود نمی‌داند. طبق گفته فعالان این حوزه، همخوانی نداشتن دخل و خرج در این زمینه به توسعه عملیات‌های تجاری آنها ضربه زده است. از این رو، سرمایه‌گذاری و اجرایی کردن برنامه‌های توسعه‌ای برای فعالیتی که بازارش کلا یک درصد نمی‌شود انگیزه‌ای برای تحرک و شاید توسعه ایجاد نمی‌کند.

همانطور که اشاره شد فعالیت اپراتورهای مجازی به اپراتورهای اصلی وابسته است. یکی از اولین نیازمندی‌ها و لوازم فعالیت این دسته از کسب‌وکارها زیرساخت‌های مخابراتی و اینترنتی است که در اختیار اپراتورهای اصلی قرار دارد. اما در این میان همکاری لازم و موثری که شاید به تقویت ساختار ضعیف و جدید اپراتورهای مجازی کمک می‌کرد صورت نگرفته است. یکی از موانع حرکت اپراتورهای مجازی تعرفه‌های عمده‌فروشی از سمت اپراتورهای اصلی است. حتی در دوره‌هایی اعلام شده که نرخ عمده‌فروشی دقیقه مکالمه برای اپراتورهای مجازی از نرخ نهایی ارائه‌شده توسط خود اپراتورهای اصلی بیشتر بوده است. این اتفاق منجر به تغییر و محدودیت مدل کسب‌وکاری اپراتورهای مجازی و کم‌توانی در رقابت با سایر برندها شد.

سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در آئین‌نامه‌های خود به لزوم رعایت اصل «عدم تبعیض» و ارائه شرایط منصفانه به اپراتورهای مجازی اشاره کرده بود. اما در عمل آنچه از تعامل اپراتورهای میزبان با اپراتورهای مجازی مشاهده می‌شود نفع و سودی برای MVNOها نداشته است.

یکی از عوامل موفقیت اپراتورهای مجازی در سایر کشورها الزام همکاری اپراتورهای اصلی با اپراتورهای مجازی و حتی تعیین منصفانه نرخ عمده‌فروشی به‌حساب می‌آید.

مزیتی که نیست
یکی دیگر از دلایل عقب‌ماندن اپراتورهای مجازی از روند پیشروی در بازار، نداشتن مزیت رقابتی است. بازاری که سال‌هاست در اختیار اپراتورهای اصلی قرار دارد و خدمات آن مشخص است برای روی آوردن به سایر خدمات به تمایز نیاز دارد. تمایزی که انگیزه و هدفی برای خریداری و استفاده از آن ایجاد کند. اپراتورهای مجازی در کنار دیگر چالش‌های ساختاری و اقتصادی نتوانستند مزیت، نوآوری و تمرکز بر بازارهای خاص (niche markets) برای مخاطبان داشته باشد تا حداقل در زمینه جذب مشتری خوب عمل کنند.

از سویی دیگر، تلاش‌ها برای ورود به بازارهای خاص مانند سیم‌کارت‌های کودک و نوجوان، گردشگری آنقدرها گستره و بزرگ نشده است. بیشترین حوزه خدمات‌دهی اپراتورهای مجاری به سرویس‌های سازمانی معطوف می‌شود.

تجربه جهانی نشان می‌دهد MVNOها زمانی موفق می‌شوند که در کنار کسب حمایت‌ها و مشوق‌ها مسیر خلق ارزش و مزیت جدید را طی کنند نه اینکه فعالیت مشابه با اپراتورهای اصلی داشته باشند.

اپراتورهای مجازی باید خدمات متمایز و متناسب با نیاز بازارهای خاص ارائه دهند. برای نمونه، برخی اپراتورهای مجازی در کشورهای اروپایی با تمرکز بر مهاجران، یا خدمات دیتای نامحدود و حتی بدون مکالمه، موفق به اختصاص سهم ویژه‌ای از بازار شدند. در ایران اما بسیاری از MVNOها در عمل فقط بسته‌های مشابه اپراتورهای بزرگ را با برند خود عرضه کرده‌اند و همین نبود تمایز، عامل دیگری در موفق نشدن آنها بوده است.

برای مثال در کشور آلمان بیش از ۱۵۰ اپراتور فعال وجود دارد و حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد از بازار موبایل در اختیار اپراتورهای مجازی است. یکی از دلایل موفقیت برندهای اپراتورهای مجازی آلمانی مانند Aldi Talk و Fonic بسته‌های ساده با قیمت پایین بود. همچنین همکاری شفاف اپراتورهای میزبان مانند Vodafone و Telefonica منجر به رشد این فضا شد. در انگلستان نیز ۱۵ الی ۲۰ درصد و در اسپانیا نیز ۱۰ الی ۱۵ درصد بازار در اختیار اپراتورهای مجازی قرار دارد.