روز گذشته معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری از دستیارهای هوش مصنوعی ۱۳ دستگاه اجرایی کشور رونمایی کرد. برای پیاده‌سازی این پروژه چهار مرحله‌ای که قرار است تا پایان سال به‌صورت کامل اجرا شود، به هر وزارتخانه بودجه ۱۳ تا ۱۵‌میلیارد تومانی داده می‌شود.

با توجه به تجربه‌های ناموفق اجرای برخی پروژه‌های بومی‌سازی در حوزه فناوری و اطلاعات کشور از جمله تولید داخلی تلفن همراه، شبکه ملی اطلاعات و پیام‌رسان‌ها به نظر می‌رسد که این بار نیز قرار است تا تقریبا ۲۰۰‌میلیارد تومان از منابع کشور صرف طرحی ‌شود که با ابهامات و روند غیر شفاف در تامین و تخصیص منابع مالی، زیرساخت مواجه است.

وزارتخانه‌های دارای دستیار
از سال گذشته تاکنون هر چند وقت یک‌بار اخباری درباره طراحی و پیاده‌سازی دستیار هوش مصنوعی برای رئیس‌جمهور و وزرای آن منتشر می‌شد تا اینکه در روز گذشته از دستیارهای هوش مصنوعی ۱۳ دستگاه اجرایی کشور رونمایی شد. این در حالی است که توسعه استفاده و به‌کارگیری این فناوری در کشور با چالش‌های زیرساختی، قانون‌گذاری و سرمایه‌گذاری مواجه بوده است. با این حال، معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان در روز شنبه میزبان جمعی از مجریان دستیار هوش مصنوعی متشکل از نمایندگان دانشگاه‌ها و وزارتخانه‌های مرتبط به منظور رونمایی از نسخه اولیه دستیار هوش مصنوعی ۱۳ دستگاه اجرایی کشور بودند.

این دستیاران هوش مصنوعی با همکاری دانشگاه‌های کشور بر اساس LLM‌های بومی و پشتیبانی از زبان فارسی توسعه داده شده‌اند. به گفته حسین افشین، معاون رئیس‌جمهور حدود ۷۰ درصد دانشگاه‌ها از مدل‌های بومی استفاده و ۳۰ درصد از مدل‌های زبانی غیربومی استفاده کردند که تذکر لازم داده شد. همچنین بودجه هر وزارتخانه برای کل فاز‌های پروژه بین ۱۳ تا ۱۵‌میلیارد تومان برآورد شده است.

پیاده‌سازی دستیار هوش مصنوعی در دولت چهار فاز اجرایی دارد که فاز اول آن شامل قرارگیری قوانین، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها در دستیار هوش مصنوعی بود، به‌گونه‌ای که در صورت نیاز وزیران به بررسی تطابق تصمیمات با قوانین و مقررات، دستیار هوش مصنوعی بتواند توصیه‌ها و هشدار‌های لازم را ارائه دهد. فاز دوم مربوط به داده‌های روزمره وزارتخانه‌ها، فاز سوم مربوط به پیش‌بینی و مدل‌سازی تصمیم‌سازی و فاز چهارم مربوط به صحت‌سنجی نهایی و بهینه‌سازی مستمر سیستم است. براساس گفته‌های حسین افشین، اجرای فاز اول تا خرداد ماه، فاز دوم تا مهر، فاز سوم تا دی ماه و صحت‌سنجی نهایی تا پایان سال برنامه‌ریزی شده است.

علاوه بر این، به گفته معاون علمی و فناوری پزشکیان، سکوی ملی و دستیار هوش مصنوعی دانشگاه‌محور است، اما حدود ۱۰ تا ۱۲ شرکت دانش‌بنیان هم بر سکوی هوش مصنوعی فعالیت می‌کنند و معاونت این آمادگی را دارد تا از این شرکت‌ها برای توسعه و بازارسازی این فناوری استفاده کند. البته، اگر دانشگاهی نتواند در اجرا دستیار هوش مصنوعی موفق شود و به اهداف موردنظر برسد، با آن دانشگاه قطع همکاری می‌شود.

بر این اساس، دانشگاه صنعتی اصفهان توسعه‌دهنده دستیار هوش مصنوعی وزارت صنعت، معدن و تجارت‌، دانشگاه تهران توسعه‌دهنده دستیار هوش مصنوعی وزارت نفت، دانشگاه شهید بهشتی توسعه‌دهنده دستیار هوش مصنوعی وزارتخانه ورزش و امور جوانان و وزارت علوم، دانشگاه شیراز توسعه‌دهنده دستیار هوش مصنوعی وزارت جهاد کشاورزی، دانشگاه الزهرا توسعه‌دهنده دستیار هوش مصنوعی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و شرکت بخش خصوصی توسعه‌دهنده مدل‌سازی قوانین و شناخت ساختارها و تعارضات از جمله دانشگاه‌ها و دستگاه‌های اجرایی همکار در پروژه دستیار ملی هوش مصنوعی هستند.

علاوه بر این، قرار است تا در ادامه پیاده‌سازی دستیار هوش مصنوعی فراخوان جدیدی برای وزارت صمت هم داده شود که به گفته حسین افشین، با انتشار این فراخوان شرکت‌های فعال در حوزه هوش مصنوعی کاربردی، برای همکاری اعلام آمادگی می‌کنند و از حمایت‌های دولت بهره‌مند خواهند شد. در این زمینه تاکنون حدود ۳۰ قرارداد با شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه کاربردی‌سازی هوش مصنوعی منعقد شده است.

علاوه بر این، بر اساس اظهارات اخیر معاون علمی و فناوری رئیس‌جمهور به نظر می‌رسد که دولت تمرکز خود را بر آموزش هوش مصنوعی گذاشته و به این منظور طرحی ملی برای آموزش یک‌میلیون دانش‌آموز را شروع کرده است. حسین افشین در نشست روز گذشته به برنامه گسترده دولت در حوزه آموزش هوش مصنوعی به نسل آینده اشاره کرد و گفت: «ما برنامه آموزش رایگان هوش مصنوعی را برای حدود یک‌میلیون دانش‌آموز در نظر گرفته‌ایم. تاکنون نزدیک به ۶۰۰ هزار نفر ثبت‌نام کرده‌اند.

این آموزش‌ها کاملا رایگان بوده و بسیار باکیفیت هستند. از خانواده‌ها می‌خواهیم فرزندان خود را برای ثبت‌نام ترغیب کنند. همچنین آموزش ۲۰۰ هزار معلم نیز در دستور کار قرار دارد و این طرح از هفته آینده آغاز خواهد شد.» در مجموع از روز گذشته پروژه دولت در هوش مصنوعی ملی با محوریت دانشگاه‌ها و آموزش وارد فاز اجرایی شده است. البته به گفته حسین افشین، در حال حاضر این پروژه حدود دو ماه از برنامه عقب است، اما با همت دانشگاه‌ها این فاصله قابل جبران است.

نبود استراتژی در رفع موانع
پروژه سکو و دستیار ملی هوش مصنوعی در حالی در کشور وارد فاز اجرایی شده که این فناوری هنوز نه قانون‌گذار و نه یک متولی واحد دارد. حتی علیرضا قشقاوی، معاون توانمندسازی زیست‌بوم سازمان ملی هوش مصنوعی در اظهارات چندی پیش خود تاکید کرد که بین نهادهایی چون معاونت علمی ریاست‌جمهوری، وزارت ارتباطات و چند نهاد دیگر، چندصدایی برای راهبری هوش مصنوعی در کشور به‌وجود آمده است.

حتی کارشناس‌ها نسبت به از دست رفتن زمان مناسب برای تدوین یک برنامه ملی و فرادولتی برای هوش مصنوعی هشدار می‌دهند و به گفته آن‌ها، باید یک سازمان واحد متولی توسعه این فناوری باشد که بتواند در نهادهای مختلف اعمال‌نظر کند. اما در حال حاضر تعدد نهادهای متولی در حوزه هوش مصنوعی چالش‌برانگیز شده است. وزارت ارتباطات، مرکز ملی فضای مجازی و معاونت علمی و فناوری و… دستگاه‌های ذی‌نفع در این فناوری هستند که وظایف آنها در این حوزه هم‌پوشانی دارد. به همین دلیل اجرای این طرح از این جهت که مطابق با چه برنامه و قانونی پیش می‌رود، ابهام دارد.

از طرف دیگر، نبود یا ضعف زیرساخت‌های فنی و تکنولوژیک مانع جدی در اجرای پروژه‌های ملی است؛ از تولید داخلی تلفن همراه و ایجاد شبکه ملی اطلاعات گرفته تا راه‌اندازی پیام‌رسان‌ها. دانشگاه‌های همکار در پروژه دستیار ملی هوش مصنوعی نیز در ارائه‌های روز گذشته خود از کمبود زیرساخت سخت‌افزاری گلایه کردند. با این حال معاون رئیس‌جمهور در پاسخ به این گلایه تاکید کرد که این «ضعف» می‌تواند به فرصت تبدیل شود، زیرا وزارتخانه‌ها را وادار خواهد کرد که به‌دنبال توسعه زیرساخت بروند.

البته در برخی گزارش‌های جهانی از جمله گزارش اخیر آنکتاد ایران در برخی حوزه‌ها مانند پژوهش پیشرو است، اما در زیرساخت‌های دیجیتال و صنعتی با چالش‌هایی مواجه است. بر این اساس، ایران به‌عنوان کاربر فعال یا به قول خود گزارش (Practitioner) طبقه‌بندی شده، با ۸۰ درصد کاربران اینترنت و سرمایه‌گذاری قابل‌توجه در خدمات مخابراتی که نشان‌دهنده دسترسی گسترده به اینترنت است، اما توسعه زیرساخت‌های پیشرفته‌تر هنوز در مراحل ابتدایی است.

در مجموع کشورمان با رتبه ۷۲ از ۱۶۶ کشور، پتانسیل بالایی در پژوهش و AI دارد اما با چالش‌هایی در زیرساخت و مهارت‌های تخصصی روبه‌رو است. به همین دلیل توسعه کارشناس‌ها این است که تقویت زیرساخت‌های دیجیتال، آموزش مهارت‌های پیشرفته، حمایت از بخش خصوصی و همکاری‌های بین‌المللی را در هوش مصنوعی افزایش دهد. این در حالی است که به اعتقاد کارشناس‌ها چه در اجرای پروژه‌ها، چه در تدوین پیش‌نویس‌ها و تعیین اعضای شورا و کمیته‌های مرتبط با این فناوری، توجه چندانی به بخش خصوصی نشده و تاکنون بار اصلی اجرای طرح‌ها برعهده دانشگاه‌های دولتی قرار دارد.

از سوی دیگر و با توجه به چالش‌های جهانی هوش مصنوعی در امنیت اطلاعات و داده‌ها مشخص نیست که در پروژه دستیار هوشمند دولت، چگونه امنیت آن تامین خواهد شد. این در حالی است که شبکه اینترنت کشور برای مدیریت حملات سایبری و حفظ امنیت به دلیل فیلترینگ گسترده با چالش‌های متعددی دست و پنجه نرم می‌کند.

حتی اگر قرار باشد که طرح‌های ملی در بستر اینترنت ملی اجرا شود که به گفته برخی کارشناسان در عمل غیر ممکن است، با برخی موانع مواجه خواهد شد؛ زیرا وزیر ارتباطات در آخرین اظهارات خود در صحن علنی مجلس تاکید کرد که تکمیل شبکه ملی اطلاعات هم به اینترنت جهانی نیاز دارد. بنابراین، با توجه به تجربه‌های پیشین اجرای سایر پروژه‌های بومی‌سازی در حوزه فناوری و اطلاعات کشور از جمله تولید داخلی تلفن همراه، شبکه ملی اطلاعات و پیام‌رسان‌ها به نظر می‌رسد که این طرح نیز با ابهامات و روند غیر شفاف در تامین و تخصیص منابع مالی، زیرساخت مواجه است.