نوشته: سیدابوالحسن فیروزآبادی

 

آیا اصول فقهی نظیر اصول عملیه برای استنباط احکام ظاهری با توجه به فضای مجازی نیاز به بازبینی دارند؟

اندیشه اسلامی، حوزه وسیعی از فقه و اصول فقه، کلام ، عرفان و فلسفه و سایر علوم مضاف (نظیر علوم اجتماعی اسلامی و یا علوم سیاسی اسلامی و…) را در بر می گیرد،لذا پرداختن به مولفه های فضای مجازی از نظر اندیشه اسلامی کاری طاقت فرسا و به دلیل بدیع بودن آن به جهد فراوان اندیشمندان اسلامی در حوزه های مختلف فوق الذکر نیاز دارد. 

 

از آنجایی که دانش پایه شدن، بالا رفتن سرعت پردازش و اطلاع رسانی از مولفه های فضای مجازی می باشند. در حوزه هایی از اندیشه اسلامی که عقلانیت و عرف اجتماعی اهمیت دارند، می توان از فاوا بهره برداری نمود. به طور مثال یک نمونه می تواند ادله لبی باشد. ادله لبی، مقابل ادله لفظی می باشد و مراد از آن، ادله ای است که از راه غیر لفظ، مکلف را به حکم شرعی می رساند؛ به بیان دیگر، ادله ای که حکم شرعی از آنها استفاده می شود، یا از سنخ لفظ است یا غیر لفظ؛ به ادله ای که از سنخ لفظ نباشند، ولی مکلف را به حکم شرعی برساند، مانند: اجماع، دلیل عقلی، سیره و …، ادله لبی گفته می شود. 

 

در زمینه اخذ نظر در ادله لفظی نیز شبکه های اطلاع رسانی می توانند یاری هایی برسانند. ضمن آنکه در استحصال نظر متشرعه و علما در بلاد اسلامی نیز می توان از شبکه های فاوا و بانک های اطلاعاتی برخط استفاده نمود. از خصوصیات توسعه فضای مجازی به نحوی که بتدریج بزرگتر از فضای حقیقی خواهد شد، توسعه عناوین فقهی می باشد. بطور مثال احکام ارتباطات تعاملی در شبکه های اجتماعی، احکام مربوط به مکاسب مجازی(نظیر کالاهای فرهنگی) و حقوق فکری و معنوی، انجام احکام تعبدی و مناسک و شعائر در فضای مجازی(در خارج از زمان و مکان مقرر و فضیلت های مذکوره)، مبحث بازی ها و سرگرمی های مجازی، نمونه های کوچکی از مسائل مستحدثه در فقه می باشند. آیا قواعد فقهی جدید متناسب با توسعه فضای مجازی و فروعات مربوطه، از روایات و آیات استخراج شده اند؟( بحث هایی از قبیل "حیازت" یا "ید" در معاملات و یا حضور و غیاب در فضای مجازی و رابطه آن با احکام شرعیه مربوطه در ملاک مباشرت یا حضور و…) آیا اصول فقهی نظیر اصول عملیه برای استنباط احکام ظاهری با توجه به فضای مجازی نیاز به بازبینی دارند؟ آیا در موضوعات فقهی از قبیل تعیین مصداق برای بازار مسلمین در مواردی که غیر مسلمان در بازار وجود دارد مطالعه ای صورت گرفته و راهکار ارایه شده است؟( بخصوص که با جهانی شدن بازارها، تعیین مصداق بازار در سطح تولیدکننده، فروشنده، کالا و فرایند تولید(بین المللی شدن آن) بسیار مهم می باشد و بزرگ شدن و پیچیده تر گردیدن بخش خدمات در اقتصاد، مساله را پیچیده تر کرده است بطور مثال با فراهم شدن امکان تهیه کالا از بازار مجازی و از طریق اینترنت امکان تعیین دقیق محل تامین کالا روشن نمی باشد.)

 

دانشمندان، هوش های بشری را در انواع مختلفی نظیر هوش منطقی، هوش هیجانی، هوش ریاضی، هوش جسمی- حرکتی و … دسته بندی می کنند. بنظر می آید توسعه فضای مجازی برای بشر موجب حوزه های جدید هوشمندی شده است و مولفه هایی چون تغییر در ادراک و تغییر در نمایش و یا تغییر در نوع(کمی و کیفی) ارتباطات انسانی موجب ایجاد هوشمندی خاصی در انسانها می گردد که در انسان دهه های گذشته مشاهده نمی شد. این هوشمندی نوین را می توان هوش بصری نام گذاشت. لذا تحولات عمیق ادراکی مزبور موجب شده است گروهی از اندیشمندان از دسترسی به فضای مجازی به عنوان حقوق اساسی انسان ها یاد کنند که در این رابطه می بایستی متخصصان اسلام شناس به بحث و بررسی بپردازند.

دعوت دیگران به اسلام از وظایف مسلمانان می باشد و تعابیر مختلفی در قرآن و احادیث آمده است.از قبیل قُلْ یَا أَهْلَ الْکِتَابِ تَعَالَوْاْ إِلَى کَلَمَهٍ سَوَاء بَیْنَنَا وَبَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللّهَ وَلاَ نُشْرِکَ بِهِ شَیْئًا وَلاَ یَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضاً أَرْبَابًا مِّن دُونِ اللّهِ فَإِن تَوَلَّوْاْ فَقُولُواْ اشْهَدُواْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ (آل عمران 64) یعنی بگو: «اى اهل کتاب، بیایید بر سر سخنى که میان ما و شما یکسان است بایستیم که: جز خدا را نپرستیم و چیزى را شریک او نگردانیم، و بعضى از ما بعضى دیگر را به جاى خدا به خدایى نگیرد.» پس اگر [از این پیشنهاد] اعراض کردند، بگویید: «شاهد باشید که ما مسلمانیم[نه شما].» همچنین نحوه دعوت بیان شده است: "ادع الی سبیل ربک بالحکمه و الموعظه الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن ان ربک اعلم بمن ضل عن سبیله و هو اعلم بالمهتدین "(نحل 125) با حکمت و اندرز نیکو، به راه پروردگارت دعوت نما و با آنها به روشی که نیکوتر است استدلال و مناظره کن. پروردگارت از هر کسی بهتر می داند چه کسی از راه او گمراه شده است و او به هدایت یافتگان داناتر است. بدون تردید در فضای مجازی، امکان دعوت به اسلام و اجرای امر به معروف و نهی از منکر به مراتب بزرگتر از فضای حقیقی می باشد. از آنجایی که در فضای مجازی، جامعه اطلاعاتی شکل گرفته و مقدمات شکل گرفتن جامعه معرفتی و دانش بنیان امکان پذیر می گردد. فضای مزبور محل خلق و انتقال حکمت نیز خواهد بود که در قرآن از حکمت به خیر کثیر تعبیر شده است. "یؤتی الحکمه من یشاء و من یؤت الحکمه فقد اوتی خیراً کثیراً "(بقره 269) خدا به هر کس بخواهد حکمت می دهد و هر کس دارای حکمت شد پس همانا خیر بسیاری به او داده شده است.

در آیات متعددی به سیر انسانها در روی زمین امر شده است. (روم 42، انعام 11، نمل 69، آل عمران 137، نحل 36) سیاق آیات مذکور با اندک اختلافی مشابه بوده که به دو آیه اشاره می شود:قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلُ کانَ أَکْثَرُهُمْ مُشْرِکِین‏(روم 42) و قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِکُمْ سُنَنٌ فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا کَیْفَ کانَ عاقِبَهُ الْمُکَذِّبِین‏(آل عمران 137).همانطور که ملاحظه می شود سیر در ارض به منظور بررسی وضعیت، سنت ها و سرنوشت اقوام و ملل دیگر و عبرت آموزی توصیه شده است. در آیه فرموده است انظروا و از ماده رویت و یا مشاهده نیاورده است همان طور که در کتاب های لغت اشاره شده است "نظر" به معنای نگاه با تامل است و فقط به معنای مشاهده با چشم نیست بلکه مشاهده ای همراه با ادراک است لذا در آیه می فرماید وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَهٌ إِلى‏ رَبِّها ناظِرَه(قیامت 23 ) چه بسا در نظر هیچ مشاهده ای با چشم صورت نگیرد. بی تردید فضای مجازی با مولفه فشردگی زمان و مکان، امر سیر در ارض را تسهیل می کند و می توان هر زمان از هر جا به هر جا سیر نمود و از احوالات و سنن اقوام و ملت های دیگر در شبکه های اجتماعی، بانک های اطلاعاتی و سایر ارکان فضای مجازی مطلع گردید.

آیه "إنّما المؤمنون إخوه فأصْلحوا بین أخوَیْکم واتقواللّه لعلکم ترحمون"(حجرات 10)به معنی مسلمانان برادران دینی یکدیگرند. پس میان آنها صلح برقرار کنید و از خدا بترسید تا مورد رحمت او قرار گیرید. نمایانگر اهمیت دادن اسلام به روابط بین مسلمانان می باشد. چنان که از کتابهای تاریخ و حدیث استفاده می شود عقد مواخات و برادری در صدر اسلام بطور مکرر واقع شد:

در مدینه طیّبه بین مهاجرین و انصار در ابتدای ورود به مدینه هنگام نزول آیه «انّما المومنونَ اِخوَهٌ»چنان که در بحار و امالی شیخ روایت کرده است. در یوم المباهله بین پیامبر اکرم(ص ) و حضرت امام علی(ع ) چنان که در روایت نقل شده است.(گویا روایاتی نیز در مورد مواخات در دوره پیش از هجرت وجود دارد).

مسلمانان در صدر اسلام با حضور مستمر در مسجد النبی، علاوه بر اوقات پنج گانه نماز، از طریق پیمان مواخات و برادری اولین شبکه های اجتماعی را شکل دادند. بدین ترتیب بنظر می رسد با روح اخوتی که در پیام اسلام وجود دارد و فرقی بین سفید و سیاه نمی گذارد و هیچ برتری جز بر اساس تقوا پذیرفتنی نمی باشد(إنَّ أکرمکم عنداللّه أتقیکم). فضای مجازی، جولانگاه مناسبی برای تحقق آرمان نبوی به منظور بسط اخوت در میان همه مسلمانان مستقل از زمان و مکان می باشد.

در قرآن کریم قصص بسیاری از انبیا از قبیل حضرت آدم، حضرت داوود، حضرت ابراهیم، حضرت صالح، حضرت زکریا و یحیی، حضرت سلیمان، حضرت یوسف، حضرت یعقوب، حضرت هود، حضرت طالوت و …آمده است. همچنین داستان امم قبلی به منظور درس و عبرت گرفتن یا احوالات روز قیامت بصورت روایت گونه آمده اند. نحوه بیان قران نوعی مجاز رسانه ای است که در دوره صدر اسلام در جلب توجه و علاقه نومسلمانان تاثیرات عمیقی داشته است. بنظر می رسد یکی از بهترین راه های دعوت به اسلام استفاده از روایت های شکل گرفته و به تصویر کشیده شده با امکانات فضای مجازی می باشد.

از سوی دیگر دعوت به خواندن و تعلیم علم که در اولین آیات نازل شده بر پیامبر اکرم(ص) ذکر گردیده (و بیش از 128 بار در قرآن تکرار شده است) و بارها عدم تساوی بین دارندگان علم و فاقدان آن در قرآن مجید تاکید شده است و بی تردید امروزه بهترین وسیله کسب و تولید علم در فضای مجازی می باشد. لذا بنظر می رسد به سهولت نمی توان در فضای مذکور، دسترسی مردم به اطلاعات را محدود نمود و پیامد چنین کاری، پایین آمدن سطح آگاهی(محرومیت از حقوق اساسی انسان) و عدم ایفای به وظیفه شرعی در حوزه هدایت، امر به معروف، نهی از منکر و دعوت به اسلام(محرومیت از حقوق شرعی مسلمانان) می گردد.

بنابراین پاره ای از مهمترین مولفه های فضای مجازی از دیدگاه اسلام را می توان چنین برشمرد:

1- ضرورت کسب علم و خواندن

2- توصیه به سیر در فضا

3- بکار گیری رسانه مجازی (در به تصویر کشیدن حقایق دینی)

4- ایجاد شبکه اخوت

5- دفع خصم(به مناسب ترین وجه)

6- خلق حکمت

7- فقه مجازی(فقه مربوط به فضای مجازی و برآمده از فضای مزبور)