گزینه‌های پیش روی اقتصاد اینترنتی
یکی از طولانی‌ترین زمان‌های اخلال در اینترنت برای ایران ثبت شد. گرچه پیش از این وعده داده شده بود دسترسی به شبکه جهانی اینترنت روی گوشی‌های موبایل نیز آزاد میشود، اما تاکنون این وعده تحقق نیافته است. تجربه اخیر موجب شده دوباره حوزه اینترنت در ایران در معرض یک دوراهی قرار بگیرد. برخی از احیای اینترنت ملی سخن می‌گویند؛ اما برخی معتقدند اینترنت ملی به معنی چشم‌پوشی از ارتباط جهانی نیست. «دنیای اقتصاد» گزینه‌های پیش روی اقتصاد اینترنت را تحلیل کرده است.
برای مدت دو دهه موضوع قطعی شبکه اینترنت همواره مورد بحث بوده است. از بحث‌های اخلاقی و امنیتی گرفته تا ایجاد شبکه موازی، توسعه اینترنت در سایه تردیدها و اماواگرهای بسیار اتفاق افتاده است. قطع یک هفته‌ای اینترنت ثابت در هفته گذشته و قطع طولانی‌تر اینترنت موبایل (که حداقل تا عصر روز گذشته ادامه داشته) بی‌سابقه‌ترین اتفاق و نقطه عطفی در این زمینه است. براساس آخرین آمارها از تعداد بیش از ۸۲ میلیون جمعیت ایران، ۷۲ میلیون و ۹۴۰ هزار نفر از اینترنت استفاده می‌کنند که در نتیجه ضریب نفوذ اینترنت در کشورمان حدود ۸۹ درصد برآورد شده است، در این میان تعداد کاربران اینترنت موبایل ۶۳ میلیون و ۶۳۰ هزار نفر برآورد شده که معادل ۷۷ درصد جمعیت ایران است. به این ترتیب مشخص میشود به‌رغم وصل اینترنت ثابت هنوز بخش عمده کاربران ایرانی به اینترنت متصل نیستند. فراز و نشیب‌های اینترنت در ایران از همان زمان که نقش کوچکی در بخش اقتصاد بازی می‌کرد تا به امروز که بخش قابل‌توجهی از اقتصاد ایران را در اختیار دارد وجود داشته است به همین دلیل بخش فعال در این حوزه با انعطاف‌پذیری نسبت به تحولات آن رفتار می‌کند با این حال طولانی شدن اختلال‌ها می‌تواند تاثیر جدی در عملکرد این بخش بگذارد. با وجود این به‌نظر می‌رسد تخمین و درک دقیقی از میزان هزینه‌های قطع اینترنت بر بخش اقتصادی کشور وجود ندارد چنان که تا روز گذشته جز چند نماینده یا چند اظهارنظر و چند آمار متناقض و با منابع نامشخص انتقاد چندانی از قطع ارتباط ۶۳ میلیون کاربر موبایل با اینترنت صورت نگرفته است.
رشد سریع اینترنت در یک دهه اخیر
اینترنت امروز در جهان به شکلی با زندگی روزمره و اقتصاد جهانی گره خورده که قطع حتی لحظه‌ای از بخشی از شبکه می‌تواند زیان‌های هنگفت به کسب‌و‌کارها وارد کند، به همین دلیل تمهیدات گسترده‌ای برای پایداری شبکه در سراسر جهان اندیشیده شده تا قطع و اختلال در آن به حداقل برسد. در ایران طی سال‌های گذشته با همین هدف سرمایه‌گذاری گسترده‌ای از سوی دولت و بخش خصوصی روی شبکه انتقال و توزیع اینترنت انجام گرفته است و بخش مهمی از سرمایه‌گذاری‌ها روی افزایش کیفیت شبکه و رشد سرعت آن بوده است. حدود ۱۱ خدمات‌دهنده خصوصی و نیمه‌خصوصی در کنار سه اپراتور موبایل به عرضه خدمات اینترنتی مشغولند. این شرکت‌ها اینترنت را از طریق درگاه اصلی (شرکت دولتی زیرساخت) گرفته و به مشتریان حقیقی و حقوقی عرضه می‌کنند. هرچند شرکت‌های اینترنتی فعالیت خود را در اواخر دولت اصلاحات شروع کردند، اما تا پایان دولت احمدی‌نژاد فرصت گسترش پورت‌های اینترنت پرسرعت به آنها داده نشد. در اوایل دولت روحانی اجازه ارتقا به نسل‌های جدید موبایل – در میان مخالفت برخی افراد – به اپراتورها داده شد و همین باعث رشد سریع و ناگهانی اینترنت موبایل در کشور شد. این رشد در ادامه به گسترش استارت‌آپ‌هایی مانند دیجی‌کالا، اسنپ، تپسی، کافه بازار و آپارات انجامید که تقاضاهای گسترده‌ای از طریق دسترسی به موبایل ایجاد کردند.
همین استارت‌آپ‌ها به کمک انبوهی از شرکت‌های نوپای کوچک‌تر بازار اقتصاد دیجیتال ایران را با فراهم کردن سرویس‌های جدیدتر برای کسبوکارهای سنتی متحول کردند. گفته میشود حدود ۵۰ هزار وب‌سایت اینترنتی نماد اعتماد و ۱۲۰۰ کسب‌و‌کار اینترنتی مجوز کار دارند. رشد شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام و اینستاگرام هم در نبود شبکه اجتماعی کارآمد ایرانی باعث جذب میلیون‌ها کاربر ایرانی به اینترنت شد. کسبوکارهای خرد و کوچکی بر بستر این شبکه‌ها شکل گرفت که تا به امروز بخش قابل‌توجهی از اقتصاد خرد ایران را در‌برمی‌گیرد. در کنار اینها باید به وابستگی بخش سنتی کسب‌و‌کار به اینترنت هم اشاره کرد که طی سال‌های اخیر بسیار رشد کرده است. از بخش‌های بازاریابی گرفته تا توزیع، تحقیق و توسعه و حتی در جایی مانند خرید و فروش سهام، صرافی‌ها، قطعه‌سازی‌ها و… نقش اینترنت بسیار پررنگ است. به این ترتیب می‌توان گفت اینترنت امروز به بخش جدایی‌ناپذیر اقتصاد کشور تبدیل شده و بی‌سبب نیست که قطع یک هفته‌ای آن باعث اختلال بسیاری در این کسب‌و‌کارها از جمله کسبوکارهای سنتی شده است.
دولت و قطع اینترنت
توسعه اینترنت کم و بیش در دولت‌های پیشین وجود داشته اما به جز مورد هفته گذشته هیچ گاه با قطع وسیع و طولانی اینترنت مواجه نبوده است. قطع اخیر اینترنت ایران بر اساس اعلام مسوولان توسط شورای امنیت کشور (با ریاست رحمانی‌فضلی، وزیر کشور) صورت گرفت و با دستور مستقیم به شرکت‌های اینترنتی و اپراتورهای موبایل از عرضه اینترنت به کاربران جلوگیری شد. طی هفته گذشته با مجوزی که از طریق وزارت کشور به برخی شرکت‌های خدمات‌دهنده اینترنت ثابت داده شد آنها اجازه عرضه اینترنت را یافتند. کاربران زیادی طی روزهای گذشته از قطع شدن اینترنت انتقاد کرده‌اند. نهادهای صنفی و برخی شرکت‌ها نیز همچنان خواستار تغییر این وضعیت هستند. با این حال بخش عمده نگرانی‌ها نسبت به آینده و اتفاقاتی است که ممکن است بسیاری از کسب‌و‌کارها به‌خصوص کسبوکارهای خرد را با چالش روبه‌رو کند. به جز وزارت ارتباطات شاهد اظهارنظر در زمینه اینترنت از سوی دولت نبوده‌ایم در مقابل برخی دیگر قطع اینترنت را باعث ایجاد آرامش در وقایع اخیر جامعه می‌دانند و حتی خواستار ادامه این وضعیت شده‌اند.
اینترنت ملی بالاخره جایگزین اینترنت جهانی ؟
در مهرماه سال ۱۳۹۱ محمد طاهری، روزنامه‌نگار و سردبیر تجارت فردا و نگارنده برای مصاحبه‌ای که در روزنامه «دنیای‌اقتصاد» منتشر شد روبه‌روی عبدالمجید ریاضی، معاون «آی‌تی» وزیر ارتباطات وقت و مبدع اصطلاح و ایده «اینترنت ملی» نشستیم. او با حرارت از اینترنت ملی دفاع می‌کرد و آن را نه طرحی برای جایگزینی اینترنت جهانی، بلکه به گفته او طرحی برای این بود که اگر دنیا خواست ارتباط اینترنتی ما را قطع کند ما بتوانیم به‌طور مستقل شبکه داشته باشیم. ۱۴ سال بعد حالا طرفداران شبکه ملی اطلاعات که نام دیگری از اینترنت ملی است اتصال به این شبکه در جریان قطع اینترنت را با عناوینی چون استقلال از اینترنت مطرح می‌کنند؛ موضوعی که باعث نگرانی بسیاری از فعالان این بخش شده است.
وزارت ارتباطات هرچند طی روزهای اخیر بارها اعلام کرده در جریان قطع اینترنت هیچ نقشی نداشته؛ اما به‌دلیل انتظار کاربران مورد انتقاد زیادی قرار گرفته است. با این همه آذری‌جهرمی تنها مقام دولتی است که تا این لحظه از قطع اینترنت عذرخواهی کرده هرچند به‌نظر می‌رسد که از اختیار کافی برای بازگشت ارتباط به حالت اولیه برخوردار نیست و حتی بخش‌هایی از دولت هم با او همسو نیستند. مدیران وزارت ارتباطات حالا از یک طرف به‌خاطر عدم‌توسعه شبکه ملی اطلاعات زیرفشار بخش‌های موافق اینترنت ملی قرار دارند و ازسوی دیگر از طرف فعالان این بخش به‌خاطر ایجاد جایگزینی برای اینترنت جهانی مورد انتقاد قرار گرفته‌اند. شبکه داخلی ایران به‌رغم قطع اینترنت تقریبا به فعالیت عادی خود ادامه داد. استارت‌آپ‌ها و سایت‌هایی که در سرورهای داخلی میزبانی می‌شدند. به‌تدریج و با عبور از وضعیت ویژه دسترسی اینترنت برای بخش‌هایی از جامعه فراهم شد و به‌نظر می‌رسد اینترنت ایران به‌رغم عبور از یک بحران بدون تلفات شبکه اجتماعی – فیلتر شدن یک شبکه اجتماعی جدید که معمولا پیامد بحران‌هاست – در حال بازگشت به فضای عادی است.
به‌نظر می‌رسد ترکیب شبکه ملی اطلاعات – اینترنت ترکیب ایده‌آل بسیاری از کشورهای الگوی توسعه تکنولوژی ایران و ترکیب عقلای سیاست‌گذار تکنولوژی است. با این حال بخش تکنولوژی و ارتباطات ایران حالا این نگرانی را دارد تا از قابلیت‌های شبکه ملی اطلاعات در جهت کنار گذاشتن اینترنت جهانی استفاده شود؛ موضوعی که حتی در صورت وجود لیست‌های سفید و برقراری اتصال‌های استثنایی تغییر بزرگی در ساختار اقتصاد ایران به وجود خواهد آورد. با این حال بزرگ‌ترین چالش اول سیاست‌گذاران و مجریان طرفدار اقتصاد دیجیتال در ایران بعد از حل موضوع اتصال اینترنت بازسازی اعتماد فعالان این بخش است.