فروش بورسی پهنای باند زیر چتر انحصار
مدیرعامل بورس کالای ایران اخیرا از مذاکره بین بورس کالا و وزارت ارتباطات مبنی بر فروش پهنای باند اینترنت از طریق این بورس خبر داد. علیرضا ناصرپور، معاون توسعه بازار شرکت بورس کالای ایران، در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد» در تکمیل این خبر با تاکید بر اینکه مذاکره با وزارت ارتباطات در مراحل ابتدایی بوده و هنوز ادامه دارد، گفت: «سازوکار معاملاتی که از سوی بورس کالا پیشنهاد شده براساس حق امتیاز است. در این نوع معاملات، امکان بهره‌برداری از یک ارزش یا کالای اقتصادی، تحت عنوان امتیازاتی به شرکت‌های مشخص و شناسایی‌شده واگذار میشود. البته باید در مذاکره با وزارت ارتباطات ماهیت این پهنای باند مشخص شود و بررسی شود که آیا مقوله بهره‌برداری از اینترنت در قالب حق امتیاز قابل شناسایی است یا خیر؟»
راه‌اندازی معاملات حق امتیاز به‌تازگی در دستورکار بورس کالا قرار گرفته است و از موارد آن می‌توان به حق بهره‌برداری از معادن، مجوز واردات و سایر مجوزهای دولتی اشاره کرد. به گفته مدیران بورس کالا، شفاف‌سازی در فرآیند اعطای مجوز، شفاف‌سازی آمار و اطلاعات صدور تا بهره‌برداری از حق امتیاز و نیز شفاف و رقابتی شدن درآمد دولت از طریق واگذاری امتیازها از جمله مزایای این معاملات است.
پیشنهاد بورس کالا برای فروش پهنای باند در سازوکار بورس در حالی است که پیش از این بارها به انحصار شرکت زیرساخت در واردات پهنای باند انتقاداتی مطرح بوده و به تعبیر فعالان حوزه ICT مانع توسعه خدمات اینترنت و قیمت‌گذاری شفاف و واقعی آن میشود. با این حال، در این مدل پیشنهاد فروش پهنای باند، انحصار شرکت زیرساخت به قوت خود باقی است به‌طوری که به گفته معاون توسعه بازار شرکت بورس کالای ایران، در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد»، این واگذاری پس از واردات پهنای باند توسط زیرساخت به کشور انجام می‌گیرد.
وی افزود: با توجه به امکانات سخت‌افزاری که شرکت زیرساخت دارد، انتظار نمی‌رود شرکتی بخواهد در این بخش وارد شود. شرکت زیرساخت پهنای باندی در اختیار دارد که آن را بین شرکت‌ها توزیع می‌کند. این فرآیند در زیربخش‌ها ادامه دارد تا به دست مصرف‌کننده می‌رسد. در واقع، در این مدل پیشنهادی زیرساخت همچنان حضور دارد و فروش پهنای باند به شرکت‌ها از طرف زیرساخت در قالب بورس کالا انجام می‌گیرد. وی افزود: تعریف بازار شفاف و امکان کشف نرخ واقعی، ایجاد بستر شفاف حراج و مزایده و مدرن کردن فرآیند تخصیص پهنای باند از کارکردهای معاملات حق امتیاز است و این در حالی بوده که وزارت ارتباطات از استفاده از ظرفیتهای بازار سرمایه برای توسعه خدمات ICT در کشور استقبال می‌کند.
پیشنهاد فروش پهنای باند اینترنت در بورس کالا در حالی مطرح شده که به گفته حامد سلطانی‌نژاد، مدیرعامل بورس کالا، مجموعه ارتباطات و زیرساخت مدل بورس کالا را نپذیرفته‌اند. مجموعه وزارت ارتباطات بر این باورند که تعداد عرضه‌کننده این حوزه محدود است و بازاری نیست که مردم درگیر آن شوند. با این حال، بورس کالا همچنان در حال رایزنی با آنها است. زیرا بنا بر عقیده مدیر بورس کالا، چرا پهنای باند را عده خاصی به شکل محدودی عرضه کنند و عده خاصی هم بخرند؟ این حوزه می‌تواند در بورس کالا عرضه شود و در فرآیند رقابتی صورت بگیرد و مردم آزاد باشند از بین شبکه‌های مختلف قیمت مناسب‌تری را انتخاب کنند. از زمان انتشار خبر پیشنهاد فروش پهنای باند اینترنت در بورس کالا تاکنون وزارت ارتباطات اظهارنظری در این خصوص نداشته است.
البته این نخستین بار نیست که بورس کالا میخواهد نسخههای ابزار مالی برای ساماندهی بازار کالاها بپیچد. برای نمونه، مدیرعامل بورس کالا در بهار سال ۹۵ از توافق بورس کالا با شرکت‌های خودروسازی برای فروش اوراق سلف خودرو از طریق بورس کالا خبر داد و معتقد بود که با عرضه این اوراق بازار سیاه به وجود نخواهد آمد.
اکنون که بیش از سه سال و نیم از خبر این همکاری میگذرد گشایشی در بازار خودرو حاصل نشده است. اکنون نیز ممکن است در صورت موافقت وزارت ارتباطات با فروش پهنای باند در بورس کالا، این پروژه پیشنهادی هم به وضعیت پروژه خودرو دچار شود. به هر حال، مهم‌ترین وجه اشتراک این دو بازار قدرت انحصاری شرکت‌های دولتی است که عرصه را برای حضور هر شرکت خصوصی تنگ کرده و مصرف‌کننده را با ارائه محصول بیکیفیت به ستوه آورده است.
اصلاح رگولاتوری به جای اصلاح مدل فروش
بورس کالای ایران در حالی پیشنهاد فروش پهنای باند از طریق بورس کالا را مطرح کرده که به گفته کارشناسان حوزه ICT تاکنون چنین فرآیندی در هیچ جای دنیا اجرا نشده است. از طرفی قدرت انحصاری شرکت زیرساخت در عرضه اینترنت و فروش آن به شرکت‌هایی که مجوز فعالیت خود را از سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی (رگولاتوری) می‌گیرند، یک بازار غیررقابتی ایجاد کرده که ورود آن به بورس کالا را پرچالش می‌کند. در این راستا، رضا فرزانه، کارشناس حوزه ICT با اشاره به این مطلب در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد» درباره مدل فروش اینترنت در کشور گفت: فروش پهنای باند در کشور در سه لایه انجام می‌گیرد تا به دست مصرف‌کننده نهایی برسد. لایه اول ورود اینترنت از مرزهای کشور است که توسط شرکت زیرساخت خریداری میشود. سپس در لایه دوم توسط شبکه فیبر نوری به شرکت‌های توسعه‌دهنده اینترنت یا همان ISPها ارائه میشود. در لایه سوم توسط شرکت‌های FCP به مصرف‌کننده نهایی خدمات اینترنت ارائه میشود. در لایه اول و دوم، شرکت ارتباطات زیرساخت یک طرف ماجرا بوده و در حال حاضر انحصار وجود دارد. هیچ شرکتی نمی‌تواند مستقلا با اپراتورهای جهانی برای خرید پهنای باند مذاکره کرده و اقدام به واردات اینترنت کند. هرچند در صورت شکست انحصار نیز به قدری موانع سختگیرانه وجود دارد که ورود سایر شرکت‌ها را به شدت با چالش مواجه کرده و به تعبیری اجازه ورود به آنها داده نمی‌شود.
از نظر این کارشناس حوزه ICT در گفتوگو با «دنیای‌اقتصاد»، در وهله نخست برای ساماندهی بازار اینترنت کشور باید انحصار آن از بین برود و رویکرد رقابتی بگیرد چراکه با حضور یک‌جانبه شرکت زیرساخت، به تبع تعداد شرکت‌های تامینکننده اینترنت در لایههای بعدی نیز کم میشود و بازار نمی‌تواند ماهیت رقابتی شدن پیدا کند. به هر حال، کارکرد بازار بورس براساس عرضه و تقاضا است. وقتی عرضه‌کننده انحصاری و تعداد خریداران هم محدود باشد، این کارکرد برای قیمت‌گذاری مناسب نیست.
در حالی که بهتر است مجموعه دولت به جای اینکه به دنبال فروش پهنای باند از طریق بورس کالا باشد شرایط را برای ورود شرکت‌های ارائهدهنده خدمات اینترنتی در بورس تسهیل کند. در واقع، سهام این شرکت‌ها به خرید و فروش گذاشته شود نه محصول آنها، چراکه محصول آنها از جنسی نیست که بتوان آن را در قالب بازار سرمایه و تعادل عرضه و تقاضا فروخت.
همان‌طور که این کارشناس اشاره می‌کند، اگرچه در حال حاضر چند شرکت در بورس کشور حضور دارند ولی تعداد آنها انگشتشمار است. در صورتی که حضور آنها پررنگ شود، مورد حمایت سرمایههای مردمی قرار گرفته و برای بهره‌برداری بیشتر از این امکانات، به شفاف‌سازی قیمت و ارتقای کیفیت بیشتر خدمات خود روی خواهند آورد. در واقع زنجیره تامین اینترنت تقویت میشود که یکی از دستاوردهای آن کشف قیمت واقعی خدمات اینترنتی است.
موضوع دیگری که به نظر می‌رسد مهم‌تر از فروش پهنای باند در بورس کالا است تا بازار اینترنت سامان پیدا کند، بازبینی و بازنگری مقررات رگولاتوری در این حوزه است. از نظر رضا فرزانه، کارشناس حوزه ICT، اصلاح رگولاتوری می‌تواند هم در قیمت و هم کیفیت پهنای باند اینترنت که به مردم ارائه میشود تاثیرگذار باشد. این مقررات قدیمی بوده و باید به‌روزرسانی شوند. مقررات و قوانین قدیمی بازار اینترنت کشور در حال حاضر به‌گونه‌ای است که حقوق مصرف‌کننده و ارائه‌کننده رعایت نمی‌شود. همه شرکت‌ها با ماهیتهای مختلف اعم از خصوصی یا مخابرات، یا اپراتورهای موبایل و مصرف‌کننده از شرایط کنونی ناراضی هستند. در نهایت، به حلقه پایانی این زنجیره یعنی به مصرف‌کننده نهایی ضرر می‌رسد.
تاثیرات قیمتی عرضه پهنای باند در بورس
درحالی‌که عرضه در بورس عموما به دلیل مزیت شفافیت مورد توجه دست‌اندرکاران بازار قرار دارد، به‌نظر می‌رسد عرضه کالایی چون پهنای باند حداقل در بخش فروش پهنای باند از سوی شرکت زیرساخت به شرکت‌های اینترنتی باعث ایجاد شفافیت میشود، با این حال همچنان نقطه اصلی خرید و فروش پهنای باند (یعنی خرید از مبدأ و قیمت‌گذاری توسط زیرساخت) غیرشفاف باقی می‌ماند.
علی مروتی یک کارشناس فناوری اطلاعات به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: انتظار می‌رود همانند بسیاری از محصولاتی که در بورس کالا عرضه می‌شوند قیمت آن در ابتدا افزایش یابد. در واقع این کار باعث افزایش درآمد شرکت زیرساخت خواهد شد اما به تبع آن باعث افزایش قیمت اینترنت نهایی کاربران هم میشود، چراکه شرکت‌های اینترنتی در صورت خرید به قیمت بیشتر مجبور به فروش با قیمت بالاتر خواهند شد.
مروتی می‌گوید: هرچند احتمالا در میان‌مدت و درازمدت قیمت کالا در نقطه تعادلی قرار می‌گیرد اما با توجه به اینکه نقطه خرید پهنای باند همچنان در اختیار دولت است و خرید پهنای باند به قیمت پایین‌تر برای کارشناس دولتی چندان ارزشی ایجاد نخواهد کرد عملا شاهد تغییرات به سمت کاهش قیمت نهایی اینترنت نخواهیم بود.
به گفته مروتی بهترین کار دولت و وزارت ارتباطات می‌توانست اجازه به شرکت‌های خصوصی برای خرید مستقل پهنای باند و عرضه مشترک آن در بورس کالا باشد؛ در آن هنگام می‌توان انتظار داشت رقابت منصفانه‌ای برای عرضه کالا و کشف قیمت واقعی آن در بورس انجام گیرد.