لزوم برخورداری از فناوری ماهواره و نقش آن در ارتقاء کیفیت زندگی مردم
استفاده از ماهواره ها می تواند باعث ارتقاء جایگاه و کیفیت زندگی آیندگان این مرز و بوم در ایجاد برقراری عدالت اجتماعی از جمله مزایای آموزشی، سلامت، ایمنی و کاهش هزینه زیرساخت های ارتباطی شود.
فناوری فضایی از جمله ماهواره، تنها مجموعه‌ای از قطعات و تجهیزات الکتریکی یا مکانیکی به هم متصل، که امکان تصویربرداری یا برقراری ارتباط صوتی و تصویری از فضا را برای ما مقدور می سازد، نیست. برای درک بهتر جایگاه فناوری فضایی در زندگی انسان و ضرورت های وجود آن، نیاز است ابتدا خود فضا و سپس ظرفیت های موجود در آن را بشناسیم. برای درک بهتر شناخت فضا و چرایی لزوم برخورداری جمهوری اسلامی از آن، اداره کل خدمات فضایی سازمان فضایی ایران هفت محور اصلی برای آن تعریف کرده است.
فضا و تمدن های دوران باستان
از قدیمیترین علوم بشری که در تمام اعصار تاریخ از جمله تمدنهای باستانی تا به حال مورد توجه حکومتها بوده است، علوم مرتبط به فضا است. نگاه به فضا و لذت بردن از زیبایی های آن فارغ از جایگاه اجتماعی و سیاسی بخش مهمی از خاطرات و آروزهای جوامع بشری را تشکیل داده است. سفر به فضا و شناخت اسرار بی نهایت آن، وجه اشتراک انسانهای تمام دورانهای تاریخ بوده است. یکی از کالاهای علمی که بین تمدنهای دوران باستان و کشورهای قرن ۲۱ رد و بدل شده است، علوم مرتبط به شناخت فضا بوده است که امروزه از آن با عنوان دیپلماسی علمی یاد میکنیم. استفاده از فضا به مثابه علم، همیشه یکی از ابزارهای قدرت برای تمدن ها و کشورهای پیشرفته بوده است.
فضا و تغییرات ژئواستراتژیک
دسترسی به فضا و کاربردی سازی این فناوری، میتواند همانند گشوده شدن چشم سوم بشری باشد. چشمی که امکان دید دورایستای ما را به اندازه محیط کره زمین توسعه می‌دهد. چشمی که اشراف انسان را بر تمام زیبایی ها و دوردست‌ترین نقاط کره زمین از جمله دریاها، مکانهای ناشناخته و صعب العبور گسترش داده است. دسترسی به فضا توانمندی ما در دیدن فضای لایتناهی بدون اغتشاشات اتمسفری را گسترش می‌دهد. توانمندی که از طریق جابجایی مکانی حاصل شده است و میتواند اثرات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زیادی در پی داشته باشد.
علوم مرتبط به فضا در هر دوره تاریخی تحول آفرین بوده اند. مبانی دانش تسخیر فضا، سر آغاز خروج تمدن غربی از دوره قرون وسطی به عصر انقلاب صنعتی می باشد. عصری که موجب شد بنیانهای علم شناخت فضا مجدد پایهریزی شده و همزمان با آن آروزها، نیازها و انتظارات بشر هم به واقعیت نزدیکتر شد. بعد از ایجاد زیرساختهای علمی که در دوران انقلاب صنعتی بوجود آمد و همچنین فناوری های نوظهوری همانند هواپیماسازی و موشکی که بعد از بروز جنگ های اول و دوم جهانی توسعه پیدا کردند، تمدن غرب علاقه بیشتری به استفاده ابزاری از علم به عنوان یک مؤلفه قدرت برای سلطه بر دیگر کشورها علاقمند شد. با اتمام جنگ جهانی دوم و مهاجرت بسیاری از دانشمندان موشکی به شوروی و آمریکا و همچنین بسترها و زیرساخت های علمی باقیمانده از آن دو جنگ، همچون صنایع هوایی و اتاق های فکری مانند رند، موجب شد یکی از نقاط عطف تاریخ فضا با دسترسی انسان به فضا در سال ۱۹۵۷ کلید بخورد.
دوره ای که فناوری های فضایی در سایه جنگ سرد و با سرعت بسیار زیادی توسط دو رقیب شرق و غرب، شوروی و آمریکا بصورت روز افزون توسعه یافتند. در این دوره توانمندیهای بشری از مرحله دسترسی به فضا به مرحله کاربردی سازی ارتقاء پیدا کردند. کشورهای غربی و شرقی از توانمندی های فضایی در این دوره، بیشتر برای مقاصد نظامی، ایجاد مشروعیت سیاسی نزد ملت های خود و جنگ نرم بر علیه یکدیگر استفاده کردند. با اتمام دوران جنگ سرد، فضا بعنوان نقطه اشتراکی برای همکاری های غرب و شرق از جمله ساخت ایستگاه بین المللی آغاز شد که امروز از آن به عنوان دیپلماسی علمی یاد می شود. با آغاز قرن ۲۱ و ورود به دهه اول آن، کشورهای پیشرو در این صنعت بخاطر افزایش هزینه برنامههای فضایی و همچنین کاهش ریسک اقتصادی و بلوغ فنی که ناشی از سرمایه گذاریهای سنگین در سالهای قبل حاصل شده است، به سمت تجاریسازی و افزایش حضور شرکت های خصوصی در تمام بخشهای زنجیره ارزش صنعت فضایی مبادرت کردند. با ظهور قدرت های جدید اقتصادی در شرق آسیا و افزایش رقابت های اقتصادی علاوه بر بعد امنیتی، جنبه اقتصادی استفاده از فضا نیز در کوران رقابتها قرار گرفت. لذا مشاهده میشود که فضا نقش گسترده و تأثیرگذاری بر استراتژی های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی…می گذارد.
فضا و سرریز فناوری
از دیگر ویژگی های صنعت فضایی که از چشم قدرت های طراز اول حوزه فضایی مغفول نمانده است، سرریز فناوری های فضایی است. به علت خشن و ناشناخته بودن محیط فضا، موسسات تحقیق و توسعه (R&D) و نهادهای استفاده کننده از این علوم و فناوری ها می بایست استانداردهای بسیار بالایی را بر محصولات خود اعمال کرده و به خوبی از شاخصه نوآوری و اختراع در چرخه عمر محصول بهره بجویند.لذا فضا صنعتی پیشرو بوده که دیگر حوزه ها مانند خودروسازی از سریز فناوری یا دانش های صریح و ضمنی این حوزه استفاده می کنند. بعنوان مثال در ناسا از دوربینی که دارای سرعت و وضوح بالا برای نظارت بر چتر نجات های فضاپیمای Orion طراحی شده است هم اکنون از آن برای بهبود داده ها در تست تصادف اتومبیل استفاده می شود.
فضا و منابع معدنی کمیاب
از دیگر ظرفیت های فضا که کشورهای پیشرفته فضایی امروزه برای بدست آوردن آن در حال رقابت هستند، منابع طبیعی و مواد نایاب در دیگر سیارات است. به عنوان مثال گاز هلیوم که کاربردهای زیادی در حوزه پزشکی از جمله دستگاه ام آر آی، کمک کننده به بیماران مبتلا به تنگی نفس (مانند کرونا) یا دیگر بخش ها همچون ابررساناها، هوا و فضا، جوشکاری، بالون و کشتی هوایی، ساخت فیبر نوری، ساخت نیمه‌رساناها…دارد؛ پیش بینی می شود تا ۵۰ سال آینده تمام شود، لذا فضا می تواند منبع جایگزین خوبی برای استخراج این قبیل مواد باشد.
فضا، افزایش جمعیت و کاهش منابع معدنی
برآوردها نشان می‌دهد جمعیت جهان که در ابتدای سده ۱۷۰۰ به ۶۰۰ میلیون نفر رسیده بود با آغاز انقلاب صنعتی، رشد جمعیت جهان شتاب بیشتری گرفت، چنان که با روند فعلی پیش‌بینی میشود این جمعیت در سال ۲۰۵۰، به حدود ۱۰ میلیارد نفر برسد. با افزایش جمعیت به نظر می رسد یکی از راه های تأمین منابع معدنی حضور انسان در فضا و بهره برداری از ظرفیت های معدنی موجود در آن باشد.
اقتصاد جهانی و کاربردهای خاص فضایی
کاربردهای فضایی به صورت مداوم از بعد طولی(دقت) و عرضی(نوع کاربرد) تا به امروز مورد دستخوش تغییرات شدید قرار گرفته اند. بخش از این کاربردها مرتبط با ماهواره ها هستند. وسایل فضایی در زندگی بشری نقش بسزایی بازی می کنند. بعضی از آنها مأموریت ناوبری (مانند برند جی پی اس) و بعضی دیگر مأموریت تصویربرداری یا دریافت و انتقال سیگنال های تلویزیونی و مخابراتی را بر عهده دارند. به عنوان مثال امروزه تصاویر ماهوارهای باعث افزایش بهره وری تمام مراحل کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی شده اند. حوزه حمل و نقل با استفاده از ماهواره های ناوبری و تصویربرداری مورد تحول جدی قرار گرفته است. مدیریت انرژی اصلاح شده و اکوسیستم زمین و منابع زیرزمینی مورد حفاظت قرار گرفتند. لذا امروزه می توان ادعا کرد بسیاری از فعالیت های بشری وابسته به فعالیت های فضایی شده است.
فضا و ایران
حال که به صورت خیلی خلاصه با فضا آشنایی پیدا کردیم، نیاز است که انتظارات و نیازهای جامعه ایرانی، چشم انداز و مسیری که توسط امام خامنه ای و امام خمینی با آغاز انقلاب اسلامی ریل گذاری کردند آشنا شویم.
تمدن ایرانی از نخستین تمدن های بشری بوده است. مردم ایران باستان تا قرن ها در علم نجوم و ستاره شناسی سرآمد مردمان هم عصر خود بوده اند. در زمانی که تمدن غرب در دوره قرون وسطی به سر می برد قلمرو اسلامی که ایران نیز بخشی از آن بود، دانشمندان ایرانی همچون خواجه نصیرالدین طوسی را تحویل بشریت داده است. لذا بخشی از ضرورت حرکت ما به سمت شناخت و بهره برداری از فضا مرتبط با جایگاه تمدنی و سابقه تاریخی ایرانیان است. در دوره ای که غرب با وقوع انقلاب صنعتی، جنگ های اول و دوم جهانی و عصر جنگ سرد مواجه بود، نگاه به علوم پیشرفته و استفاده از آن در ایران، تنها بر پایه نگاه از بالا به پایین و متاسفانه بدون مشارکت و پذیرش حق مطالبه مردمی بوده است. لذا با طلوع انقلاب اسلامی و ایجاد فضای باز سیاسی و افزایش مشارکت مردمی و ارتقاء جایگاه تصمیم سازی پایین به بالا، ایرانیان خواستار بازگشت به جایگاه تمدنی خود در جهان بوده و خود را شایسته پیشرو بودن در علوم سرآمد دنیا از جمله فضایی می دانند.
لزوم حرکت به سمت علوم فضایی با نگاه قرانی و دینی
دومین نیروی پیشران که لزوم حرکت ما به سمت علوم فضایی رو تسریع می بخشد نگاه قرآنی و دینی است. چنانکه به عنوان مثال در آیه ۳۴ سوره الرحمن خداوند انسان رو تشویق به تسخیر فضا می کند. اما سومین نیروی جلوبرنده که لزوم استفاده جمهوری اسلامی ایران از فناوری فضایی را تسهیل می کند سرمایه گذاری سنگین کشورهای رقیب و دشمن چه در غرب آسیا و چه در دیگر مناطق جهان بر روی صنعت فضایی است. رقبا و دشمنانی که دستیابی به فناوری فضایی و علوم پیشرفته را ابزاری برای تحت سلطه درآوردن ملت های آزاده قرار داده اند و این رویکرد موجب می شود، از نظر عقلی نیز برای حفظ امنیت حداقلی به فکر قدرتمند شدن در علوم فضایی باشیم.
انحصاری بودن بازار پرتاب ماهواره و عدم توازن تقاضا در برابر عرضه
چهارمین نیروی پیشران که ایران را سوق به سمت استفاده از فناوری فضایی می دهد، انحصاری بودن بازار پرتاب ماهواره و عدم توازن تقاضا در برابر عرضهاست، که جمهوری اسلامی به خاطر استقلال سیاسی خود و قرار گرفتن در باشگاه محدود بازیگران این عرصه، نقش بی بدیلی را می تواند بازی کند. اما پنجمین عامل حرکت جمهوری اسلامی به سمت توسعه فناوری های فضایی، محدودیت منابع مالی در مقابل کارایی بیشتر در سرریز فناوری های فضایی است. علوم فضایی همانطور که قبلا اشاره شد بخاطر ویژگی های خاص فضا، دارای سرریز فناوری بالایی هستند، که موجب انتخاب فناوری فضایی بعنوان یکی از علوم منتخب برای توسعه در کشور می شود. همچنین ششمین نیروی محرکه در راستای استفاده از فناوری فضایی، قابلیت ها و کاربردهایی است که در چندین نمونه به آن ها اشاره کردیم.
هفتمین عامل در استفاده از فناوری فضایی، داشتن ظرفیت بالا در اقتصاد دانش بنیان است و هشتمین نیروی پیشران، دوراندیشی و نگاه ژرف به آینده است. آینده نه چندان دوری که صنعت فضایی قلمرو جغرافیایی بشر را دستخوش تحولات عظیمی خواهد کرد و مسئولیت ما در برابر نسل های بعدی این سرزمین سنگین تر خواهد شد. ما گذشته نسل آینده خودمان هستیم و تصمیم درست ما باعث ارتقاء جایگاه و کیفیت زندگی آیندگان این مرز و بوم خواهد شد. اما آخرین دلیل بر لزوم استفاده از ماهواره ها را می توان در ایجاد برقراری عدالت اجتماعی از جمله مزایای آموزشی، سلامت، ایمنی و کاهش هزینه زیرساخت های ارتباطی دانست در انتها می بایست گفته شود به جای اینکه جهان را از دید فناوری محض ببینیم، بهتر است فناوری را از دید نیازها و خواسته های بشری مشاهده کنیم.