شکاف دیجیتال؛ دره‌ای که عمق آن را نمی‌دانستیم
وقتی که شیوع ویروس کرونا در کشور کلمبیا آغاز شد، تنها راهی که آنجلا مونتیل، ساکن شهر اوریبیا از آن اطلاع یافت، از طریق همسایگانش بود.
همسایه‌های آنجلا می‌گفتند که یک ویروس کشنده شایع شده که علامت آن سرفه‌های خشک است و این بیماری تا شهر مایکائو در همسایگی اوریبیا هم رسیده است. اما آنجلای 38 ساله که از قبیله بومی وایو (Wayuu) است، این ادعاها را باور نمی‌کرد.
در ماه‌های گذشته، میلیاردها نفر در قرنطینه خانگی، اخبار گسترش همه‌گیری کرونا را از طریق اینترنت دنبال کرده‌اند و بسیاری از آنان هم زمان از طریق اینترنت به کار و رفع و رجوع امور زندگی خود پرداخته‌اند. در عین حال میلیاردها نفر از اهالی کره زمین نیز به اینترنت دسترسی ندارند که آنجل مونتیل یکی از آنهاست.
زمانی که دولت کلمبیا دستور قرنطینه سراسری را در اواخر ماه آوریل صادر کرد، به آنجلا نیز توصیه شده که به همراه همسر و سه فرزندش در خانه بمانند، دست‌های خود را مرتب بشویند و برای جلوگیری از ابتلا به ویروسی که تا کنون بیش از 400 هزار نفر را در سرتاسر جهان کشته است، ماسک بزنند. اما برای او و خانواده‌اش، ماندن در خانه فرق چندانی با حبس ابد ندارد.
پیش از قرنطینه، آنجلا هر از گاهی سیمکارت موبایل‌اش را شارژ می‌کرد تا بتواند از واتس‌اپ استفاده کند؛ اما از زمان آغاز قرنطینه تا کنون موفق به شارژ اعتبار گوشی‌اش نشده است. دیتای موبایل تنها روش اتصال او به اینترنت است و بدون اینترنت نیز، دورکاری برای او میسر نیست. شغل آنجلا، بافت نوعی خورجین سنتی قبیله وایو به نام موچیلا و فروش آن در خیابان‌های شهر است که از زمان آغاز قرنطینه، فروش این خورجین‌ها غیرممکن شده است.
در شرایط کنونی، زندگی خانواده مونتیل از راه دریافت کمک‌های موسسات غیر دولتی می‌گذرد. اما به دلیل نبود اینترنت، فرزندان او امکان ادامه تحصیل و شرکت در کلاس‌های آنلاین را ندارند و از آنجا این خانواده تلویزیون ندارند و سیم‌کارتشان را هم شارژ نکرده‌اند، برای دریافت آخرین اخبار باید منتظر شوند تا یکی از اعضای خانواده یا دوستان با آنها تماس بگیرد، وگرنه در بی‌خبری خواهند ماند.
بر اساس برآوردهای سازمان ملل، نزدیک به نیمی از جمعیت جهان (46 درصد) هنوز به اینترنت متصل نشده‌اند. برای این افراد، قرنطینه به معنای قطع دسترسی به اخبار ضروری و فوری، از دست رفتن فرصت‌های دورکاری، آموزش آنلاین، ناتوانی در استفاده از خدمات سلامت آنلاین و خرید از فروشگاه‌های مجازی، بی‌بهره‌ماندن از خدمات آنلاین مذهبی و حضور در رویدادهایی مانند ازدواج و تشییع‌جنازه‌های آنلاین و بسیاری امور دیگری است که در زندگی ما به صورت آنلاین انجام میشود.
در حالی که دولت‌های سراسر جهان در جریان نشست‌های جامعه اطلاعات تعهد کرده بودند که تا سال 2020 دسترسی همگانی به اینترنت را فراهم کنند، همچنان شکاف دیجیتالی بر سر جای خود باقی است و به نابرابری بین مردم جهان دامن می‌زند.
مردم در کشورها و مناطق فقیرتر، فرصت کمتری برای دسترسی به اینترنت دارند؛ زنان، افراد مسن‌تر و ساکنان مناطق روستایی نیز درگیر نابرابری در دسترسی هستند. در بسیاری از موارد نیز برخورداری از اینترنت به عوامل متعددی وابسته است. مثلا بسته شدن کتابخانه‌ها، کافه‌ها، دفاتر کار، مدارس و سایر اماکن عمومی، موجب قطع دسترسی افراد به اینترنت میشود.
النور سارپانگ (Eleanor Sarpong) نایب رییس بنیاد اتحاد برای اینترنت ارزان (A4AI) می‌گوید: ما همواره گفته‌ایم که نزدیک به 3.5 میلیارد نفر در جهان به اینترنت متصل نیستند، اما حالا می‌دانیم که تعداد افراد نابرخوردار بیشتر از اینهاست؛ زیرا بسیاری از مردم در محل کار یا سایر اماکن عمومی به اینترنت دسترسی داشته‌اند و حالا این دسترسی قطع شده است.
وی می‌افزاید: کووید-19 نشان داد که چقدر شکاف دیجیتال عمیق است و این مساله موجب شوک بزرگی برای برخی از دولت‌ها شده که از کارمندان دولت خواسته‌اند از خانه کار کنند؛ در حالی که چنین امکانی وجود ندارد.
سارپانگ امیدوار است که بحران کرونا موجب تحول در دسترسی به اینترنت شود و به مسایلی مانند بی‌میلی سیاسی به توسعه دسترسی، موانع رگولاتوری و قیمت بالای دسترسی پایان دهد.
A4AI بنیادی است که زیر نظر بنیاد وب جهان گستر کار می‌کند که تیم برنرز-لی، آن را بنیان نهاد است. این بنیاد اخیرا مجموعه توصیه‌هایی برای سیاست‌گذاری در خصوص اینترنت منتشر کرده و در آن، از دولت‌ها، شرکت‌ها و انجمن‌های مردم نهاد خواسته است که برای افزایش دسترسی مردم تا حد ممکن در دوران کرونا، اقدامات عاجل انجام دهند.
این بنیاد از جمله، حذف مالیات کاربری خدمات اینترنت، حذف هزینه دیتای مصرفی برای وب‌سایت‌های عمومی، ارایه بسته‌های داده به صرفه، افزایش سقف مصرف پهن‌باند و ارایه زیرساخت‌های وای‌فای عمومی را توصیه کرده است.
به گفته سارپانگ، دولت‌ها باید نگاه‌شان را عوض کنند. اینترنت یک فناوری لوکس نیست، بلکه یک فناوری توانمندساز است که می‌تواند اقتصاد کشورها را متحول کند. به گمان من، بحران کرونا، زنگ بیدارباش را برای بسیاری دولت‌ها به صدا درآورده است.
شکاف جنسیتی دیجیتال
فناوری‌های دیجیتال به سرعت زندگی ما را متحول کرده است؛ اما همگان از مزایای آن به یکسان برخوردار نیستند و بسیاری به دلیل نبود زیرساخت، سواد و آموزش، در سوی نابرخوردار دره دیجیتال مانده‌اند.
در کشورهای کمتر توسعه یافته، میزان دسترسی فقط 19 درصد است و دسترسی مردان نسبت به زنان 21 درصد بیشتر است. این شکاف جنسیتی نیز در حال عمیق‌تر شدن است.
هند، رویکردی تهاجمی به سوی دیجیتالی سازی داشته و بسیاری از خدمات دولت، از جیره‌بندی تا حقوق بازنشستگی، آنلاین ارایه میشود. حتی پیش از همه گیری کرونا، فقیرترین مردم هند نیز برای دریافت این خدمات به اینترنت وابسته بودند؛ اما نکته اینجاست که نیمی از این مردم، اصلا به اینترنت دسترسی ندارند. حالا بحران همه‌گیری کرونا، این وضعیت مضحک را برجسته‌تر کرده است.
با شروع بحران کرونا و اعلام قرنطینه، اقتصاد غیر رسمی در این کشور 1.3 میلیارد نفری، کاملا متوقف شد. بنابراین وقتی دولت اعلام کرد که قصد دارد از ابتدای ماه آوریل به زنان آسیب‌پذیر، بیوه، افراد مسن و معلول، سه ماه کمک مالی بکند، همه از این خبر خوشحال شندند. اما این افراد که بدون گوشی هوشمند و ناتوانی در دسترسی به اینترنت، در خانه مانده بودند، عملا امکان دریافت این کمک‌های 500 تا 1000 روپیه‌ای را نداشتند.
لال بای (Lal Bai) زن 65 ساله‌ای است که در روستایی دورافتاده در راجستان زندگی می‌کند. او قادر به سفر 7 کیلومتری تا نزدیک‌ترین شهر برای دریافت نقدی کمک دولتی نیست و امکان دسترسی آنلاین به صندوق‌های دولتی را هم ندارد؛ به همین دلیل به سرعت با مشکل در تامین مایحتاج زندگی مواجه شد و ناگزیر به سراغ اومباتی پراجاپاتی رفت که یک فروشگاه خدمات دیجیتال در روستا راه انداخته است.
پراجاپاتی، یکی از ده‌هزار کارآفرین دیجیتال یا سوچناپرنور (soochnapreneur) درهند است که با پشتیبانی بنیاد توانمندسازی دیجیتال (DEF) آموزش دیده‌اند تا در مناطق روستایی و دورافتاده خدمات اینترنت ارایه کنند. این افراد در دوران قرنطینه، ارایه خدمات ضروری دیجیتال، از قبیل خدمات بانکی و اطلاعات حیاتی را به مردم تداوم می‌بخشند.
اسامه منظر (Osama Manzar) کارآفرین اجتماعی و بنیان‌گذار DEF می‌گوید که آموزش زنانی مانند پراجاپاتی، نشان داد که وجود زیرساخت‌های دسترسی به مناطق دورافتاده، به ویژه در زمان‌های بحرانی چقدر اهمیت دارد.
وی می‌افزاید: دسترسی به اینترنت باید بخشی از حقوق بشر باشد. این را باید در نظر داشت که در زمان‌هایی مانند همه‌گیری و سایر بحران‌ها، علاوه بر تامین آب و غذا، باید راهی نیز برای دسترسی به دیتا فراهم کرد.
مشکلی که در کشورهای برخوردار هم وجود دارد
تا سال‌ها، شکاف دیجیتال یک موضوع توسعه‌ای قلمداد می‌شد؛ اما همه‌گیری کرونا نشان داد که حتی مردم کشورهای برخوردار و پولدار نیز از محرومیت دیجیتال رنج می‌برند.
بر اساس بررسی موسسه PEW، 40 درصد خانوارهای کم درآمد در آمریکا، دسترسی به خدمات پهن‌باند ندارند. در بریتانیا نیز 1.9 میلیون خانوار به اینترنت متصل نیستند و ده‌ها میلیون‌نفر نیز خدمات خود را به صورت اعتباری و پیش پرداخت دریافت می‌کنند.
دولت انگلیس اخیرا برنامه‌هایی را برای کمک به کاهش نابرخورداری دیجیتال راه‌اندازی کرده که یکی از آنها، کارزار DevicesDotNow است. در این برنامه از کسب‌وکارها خواسته میشود که به مردم نابرخوردار، موبایل، تبلت و سیم کارت اهدا کنند یا هات‌اسپات اینترنت راه‌اندازی کنند. بنیاد گود تینگز (Good Things Foundation) مسوولیت توزیع و آموزش استفاده از این ابزارها را به عهده گرفته و تا کنون نزدیک به دو هزار تبلت به افراد کم درآمد اهدا شده است.