تنظیم‌گری فعالیت‌های پلتفرمهای مجازی در دولت و حاکمیت وارد حوزه قانونگذاری شد
گسترش فعالیت پلتفرمها در حوزه‌های مختلف و استقبال مردم از سرویس‌های گوناگونی که از سوی آنان ارائه میشود موجب شده تا لزوم قانونگذاری در این حوزه بیش از پیش احساس شود؛ اما این فقط یک طرف ماجراست، واقعیت این است طرف‌های مختلف درگیر با پلتفرمها، موضوع رگولاتوری را نیز سخت و پیچیده کرده است. از یک طرف رابطه پلتفرمهای مختلف با یکدیگر و مدل رقابت آنان مطرح است و از طرفی رابطه هر پلتفرم با ارائه دهندگان خدمات بر بستر آن و در نهایت مصرف کننده نهایی. همچنین با اوج‌گیری فعالیت پلتفرمها در فضای مجازی کشور این بسترهای فعالیت اقتصادی همواره با چالش‌های مختلفی از جمله پرداخت مالیات یا بیمه افرادی که بر بستر ایجاد شده از طریق آن فعالیت می‌کنند مواجه بوده‌اند.
هفته گذشته شورای عالی فضای مجازی کشور اقدام به ابلاغ سیاست‌ها و الزامات کلان حمایت از رقابت و مقابله با انحصار سکوهای فضای مجازی کشور کرد. شورا دراین سیاستنامه هدف از تنظیم آن را رقابت سالم سکوها یا پلتفرمها فعالی در بازار و سالم ماندن فضای تجارت الکترونیکی کشور عنوان کرد. ابلاغ این دستورالعمل در شرایطی صورت می‌گیرد که مرکز توسعه تجارت الکترونیکی نیز هم‌اکنون تدوین دستورالعملی در زمینه نحوه فعالیت پلتفرمهای فعال در فضای تجارت الکترونیکی کشور را به اتمام رسانده و این دستورالعمل در انتظار تصویب و ابلاغ است.
در شرایطی که سیاست‌های ابلاغی شورای عالی فضای مجازی بیشتر روی نحوه صحیح رقابت و رفع انحصار از بازار پلتفرمها متمرکز شده، مرکز توسعه تجارت الکترونیکی سندی را تدوین کرده که در آن کلیه فرایندهای فعالیت پلتفرمها را هدف قرار داده است.
تمرکز شورای عالی فضای مجازی کشور روی موضوع رقابت و انحصار موجب شده تا سیاست‌نامه‌ای که از سوی شورای عالی فضای مجازی به کلیه دستگاه‌ها ابلاغ شده تا حدودی ابتر بماند؛ چرا که انحصار و رقابت تنها موضوع بحث برانگیز در حوزه پلتفرمها یا سکوها نیست. در حال حاضر بسیاری از چالش‌های آنان به نوع ارتباطشان با کاربران آنها از نوع مصرف کننده نهایی یا تامین کنندگان خدمات و کالا بر بستر آنان است.
تمرکز بر رفع انحصار
سیاست‌هایی در نظر گرفته شده برای فعالیت پلتفرمها که از سوی شورای عالی فضای مجازی هفته گذشته ابلاغ شده به پیشنهاد شورای عالی رقابت تدوین و در نهایت طی جلسات متعدد کارشناسی به تصویب نهایی رسیده است. طبق این سیاست‌های ابلاغی، نصب انحصاری پلتفرمها و به صورت پیش‌فرض روی ابزارهای دیجیتالی و تلفن‌همراه ممنوع است و هیچ پلتفرمی نمی‌تواند کاربران خود و تامین کنندگان خدمات خود را مجبور به استفاده انحصاری از پلتفرم خاصی کند.
به نظر می‌رسد این بند از سیاست‌های ابلاغی شورای عالی فضای مجازی به فعالیت انحصاری برخی از پلتفرمها اشاره می‌کند برای نمونه در دوره‌ای اسنپ رانندگان خود را ملزم به نصب فقط یک اپلیکیشن فعال در حوزه حمل‌ونقل هوشمند کرده بود و در صورت نصب هر دو اپلیکیشن از سوی رانندگان، این پلتفرم ارائه خدمات لجستیکی مانع فعالیت این راننده می‌شد. این اقدام در آن زمان از سوی سایر تاکسی‌های اینترنتی مورد اعتراض واقع شد.
حال با تدوین و ابلاغ این سیاست عملا جلوی اقدامات اینچنینی از سوی پلتفرمهای غالب بازار گرفته میشود. از دیگر مواردی که در این دستورالعمل مورد توجه قرار گرفته قیمت‌گذاری کالا و خدمات است. علاو بر اینکه مقرر شده شورای رقابت به صورت سالانه سازوکار قیمت‌گذاری کالا و خدمات قابل عرضه روی پلتفرمها اعلام کند،هرگونه الزام کسب و کارهای بهره‌بردار به فروش کالا یا خدمات خود روی سایر سکوها با قیمتی بالاتر یا کیفیت پایین‌تر نیز ممنوع اعلام شده است.
حتی در بخشی از این سیاستنامه که به موضوع الزامات ارائه دهندگان خدمات سکو در برابر سکوها پرداخته شده، بیشتر روی موضوع رفتار تبعیض آمیز ارائه دهنده پلتفرم با ارائه دهندگان خدمات سکو پرداخته است و به سایر مشکلات این دو بخش اشاره‌ای نشده است. در این بخش به موضوع انتشار خلاف واقع یا کالاهای خلاف روی بستر پلتفرم اشاره‌ای نشده است و در این سیاستنامه مشخص نیست که در صورت بروز چنین مشکلی مسئولیت آن با چه کسی است.
در چنین شرایطی به نظر می‌رسد هنوز نیاز به یک قانون کامل و جامع در زمینه مدل فعالیت پلتفرمهای یا سکوهای تجارت الکترونیکی در بازار حس میشود.
هدف بازار است
مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از فروردین ماه ۹۸ تدوین آئین‌نامه نحوه فعالیت کسب‌وکارهای پلتفرمها را در دستور کار خود داد. طبق اعلام مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در این آئین‌نامه قرار بود حدود مسئولیت صاحبان پلتفرمها و نحوه فعالیت آنان مشخص شود، هر چند در آن زمان اعلام شد که این آیین‌نامه نهایت در خرداد ماه پیش‌نویسش نهایی و تا پایان سال تصویب خواهد شد؛ اما تدوین پیش‌نویس و انتشار آن تا آذر ماه آن سال به طول انجامید و در نهایت تصویب و نهایی شدن آن به دلیل شیوع ویروس کرونا و تمرکز مرکز توسعه تجارت الکترونیکی روی موضوع حمایت از کسب و کارها برای عرضه کالاهای خود در فضای مجازی به تعویق افتاد.
بررسی‌های صورت گرفته از سوی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی نشان می‌دهد یکی از ابهامات موجود در مورد فعالیت سکوها، شفافیت در ارائه اطلاعات تامین‌کنندگان کالا و خدمات است که باید توسط ارائه دهنده خدمات (صاحب امتیاز) سکو مورد توجه قرار گیرد. طبق اعلام مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در سندی که هم‌اکنون تدوین آن به پایان رسیده است روی این موضوع تمرکز شده است. یکی از وظایف و مسئولیت‌های مدیران سکوها نظارت بر نحوه توزیع کالا از سوی ارائه دهندگان کالا و خدمات و کنترل مدام مجوزهای ارائه خدمات از سوی آنان است؛ در سند تدوین شده از سوی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی قید شده که صاحبان سکوها باید مجوزهای فعالیت تامین کنندگان کالا و خدمات را کنترل کنند به خصوص اگر آن کالاها و خدمات از حساسیت ویژه‌ای برخوردار باشند. این در حالی است که در سیاستنامه ابلاغی از سوی شورای عالی فضای مجازی به هیچ‌کدام از این موارد اشاره نشده است.
همچنین یکی از موضوعاتی که این روزها صاحبان پلتفرمها بسیار با آن مواجه هستند و هر کدام بنا به نوع کسب وکار خود سازوکار متفاوتی را پیش گرفته‌اند نوع برخورد با فعالیت غیر قانونی تامین کنندگان کالاست. چه سازوکاری برای کنترل تخلف‌ها باید اتخاذ شود؟ شیوه همکاری با سازمان‌های ذیصلاح به چه ترتیب باید باشد؟ آیا مصرف کننده می‌تواند گزارش تخلف خود را به ارائه دهنده خدمات سکوی الکترونیکی ارائه دهد؟
هر کدام از این موارد ممکن است در شرایط فعلی موجب تعطیلی یا بروز مشکلاتی برای هر یک از صاحبان پلتفرمها یا سکوها شوند حال آنکه در سیاستنامه تدوین شده از سوی شورای عالی فضای مجازی به این موضوع اصلا اشاره‌ای نشده است اما مرکز توسعه تجارت الکترونیکی بخشی
از همین رو مرکز توسعه تجارت الکترنیکی در سند پیشنهادی خود حدود وظایف و مسئولیت‌های هر کدام از طرفین فعال در پلتفرمها را مشخص کرده است. در این سند به صورت کامل مشخص شده که مسئولیت صاحبان پلتفرمها تا چه میزان است و اگر تخلفی از سوی یکی از ارائه کنندگان خدمات یا کالا اتفاق بیافتد نحوه برخورد با آن چگونه خواهد بود.
همچنین از جمله الزامات مهمی که سکوهای الکترونیکی باید رعایت کنند، حریم خصوصی مصرف‌کنندگان است. این امر و کلیه مخاطرات آن لازم است توسط ارائه‌دهنده خدمات سکوی الکترونیکی رعایت شود. هر چند که در سیاست‌های تدوینی از سوی شورای عالی فضای مجازی نیز به حفظ حریم خصوصی مصرف کنندگان کالا از سوی پلتفرمها تاکید شده است؛ اما به نظر می‌رسد اشاره صورت گرفته در این سیاستنامه به اندازه کافی راهگشا نخواهد بود.
در سیاست ابلاغی از سوی شورای عالی فضای مجازی تاکید شده که الزامات صیانت از داده رعایت و در صورت درخواست کاربران امکان انتقال داده‌های مرتبط با آنها در قالبی استاندارد فراهم شود. همچنین سکوها موظفند برای ارتقای شفافیت به درخواست شورای رقابت و حسب مورد گزارش وضعیت دراختیارگیری یا افشای اطلاعات کاربران و کسب وکارها را گزارش دهند. اما مشخص نشده که صیانت از داده‌ها باید به چه صورتی انجام گیرد یا از کدام دستورالعمل برای حفظ داده‌ها باید پیروی کنند؛ حال آنکه مرکز توسعه تجارت الکترنیکی یکی از موضوعاتی که روی آن تمرکز کرده است را حفظ داده‌ها کاربران است و مسئولیت صاحبان پلتفرمها در حفظ آن داده‌ها.
سازوکار رسیدگی به شکایات نیز از جمله مباحث مهمی است که در سند تدوینی از سوی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی به آن پرداخته شده است.
یکپارچگی
به نظر می‌رسد این دو سند هر چند هر کدام به موضوع پلتفرمها و سکوهای ارائه خدمات پرداخته‌اند اما به نوعی بخش‌های متفاوتی از این بازار را هدف قرار داده‌اند. اگرچه تدوین سند از سوی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی به پایان رسیده است؛ اما هنوز مشخص نیست که این سند قرار است در چه قالبی ابلاغ شود. مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در نظر دارد این سند را یا در قالب آیین‌نامه به دولت ارسال کند و از سوی دولت ابلاغ شود یا در قالب سیاست کلی پس از تصویب در شورای عالی فضای مجازی از سوی این شورا ابلاغ شود.
از سویی با نهایی شدن و ابلاغ سند پیشنهادی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در خصوص سکوها و نحوه فعالیت آنها، پلتفرمها با دو مصوبه در خصوص نحوه فعالیت خود مواجه خواهند شد؛ در چنین شرایطی شاید لازم باشد رگولاتور مجددا یک بازنگری در هر دو قانون به عمل آورد و این دو سند را تبدیل به یک سند یکپارچه کند.