موضوع عرضه اولیه سهام استارت‌آپ‌های ایرانی از چند ماه قبل تاکنون بحث محافل استارت‌آپی و بورسی بوده، با این حال به‌رغم وعده‌های اولیه مقامات برای حضور پنج استارت‌آپ آماده، هنوز خبری در این زمینه نیست اما به نظر می‌رسد طی روزهای آینده خبرهای تازه‌‌ای از این موضوع به گوش برسد. ورود استارت‌آپ‌ها، تحلیل‌ها و نظرات متفاوتی را برانگیخته است و پیش‌بینی‌های مختلفی درباره چگونگی این حضور در بازار سرمایه برای استارت‌آپ‌ها انجام شده است.

سایت «تکراسا » که سابقه تولید تحلیل‌های متعددی در بازار استارت‌آپ‌های ایرانی دارد به بهانه حضور آنها در بازار سرمایه با همکاری «صندوق توسعه تکنولوژی» گزارش مفصلی در این زمینه منتشر کرده است. در این گزارش ابتدا عرضه اولیه سهام استارت‌آپ‌ها در بورس نیویورک آمریکا بررسی شده و سپس قوانین بازار سرمایه ایران از جهت پذیرش شرکت‌ها و در ادامه وضعیت و عملکرد شرکت‌های فناوری محور ایرانی ( با توجه به فناوری محور بودن استارت‌آپ‌های آماده عرضه اولیه ) زیر ذره بین قرار گرفته است. گزارش «تکراسا» همچنین شامل وضعیت سهام استارت‌آپ‌های مشابه دیجی‌کالا، تپسی، کافه‌بازار و شیپور در سطح جهان و تحلیل‌های کارشناسان در این زمینه هم هست. 

 

  عرضه اولیه سهام استارت‌آپ‌ها در آمریکا

در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ به‌طور کلی ۳۵۱ عرضه اولیه سهام اتفاق افتاده که از این میان سهم استارت‌آپ‌ها ۷۵ عرضه بوده است. مجموع ارزش اولیه این استارت‌آپ‌ها در بورس نیویورک، ۴۰۶ میلیارد دلار بوده و در تاریخ ۱۳ خرداد ۱۳۹۹ به ۶۲۸ میلیارد دلار رسیده است. ارزش سهام عرضه شده در این دو بازار به‌طور میانگین برای هر استارت‌آپ ۶۶۲ میلیون دلار بوده است براساس این گزارش میانگین عمر استارت‌آپ‌های عرضه شده در بورس نیویورک ۱۰ سال برآورد شده است. از میان این استارت‌آپ‌ها، 20 درصد از آنها عمری کوتاه‌تر از پنج سال داشته‌اند. سهم استارت‌آپ‌ها با عمر ۵ تا ۱۰ سال با سهم استارت‌آپ‌هایی با عمر بیش از ۱۰ سال برابر بوده و 40 درصد استارت‌آپ‌ها را شامل می‌شوند. به‌طور تقریبی نیمی از استارت‌آپ‌های عرضه شده، رشد ارزش داشته‌اند. نکته جالب توجه در آمار این بوده که 44 درصد از استارت‌آپ‌ها (۳۲ استارت‌آپ) رشد ارزش بیش از 50 درصد داشته‌اند. در سمت مقابل، 21 درصد استارت‌آپ‌ها (۱۵ استارت‌آپ) پس از عرضه اولیه بیش از 50 درصد افت ارزش را تجربه کرده‌اند که می‌تواند ضربه بزرگی را به سهامداران و سرمایه‌گذاران جدید شرکت وارد کند.

 

این گزارش حاکی است در حالی که آمار کلی نشان‌دهنده رشد ارزش استارت‌آپ‌های عرضه شده است؛ اما تمامی عرضه‌های اولیه در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ موفق نبوده‌اند. استارت‌آپ‌های موگو، سنمیائو، آکسین، رلو و ویدای بیش از ۸۰درصد افت ارزش داشته‌اند. میانگین عمر این ۵ استارت‌آپ در زمان عرضه اولیه سهام، ۶سال بوده است.

 

  شرکت‌های فناوری محور بازار سرمایه ایران 

این گزارش همچنین شامل بررسی عملکرد 16 شرکت فناوری محور حاضر در بازار سرمایه ایران ( بورس و فرابورس ) هم هست.این گزارش حاکی است در صورتی که ارزش فعلی شرکت‌ها را با ارزش اولیه ( با در نظر گرفتن تورم و محاسبه ارزش خالص فعلی) مقایسه کنیم، ارزش هفت شرکت فناوری محور مورد بررسی در بازار سرمایه ایران بیش از ۱۰ برابر رشد کرده است. از بین اینها ارزش شرکت افرانت پس از ۹ سال حضور در بازار سرمایه، ۵۸ برابر شده که بیشترین افزایش ارزش را داشته است. شرکت‌های مبین وان کیش، تجارت الکترونیک پارسیان کیش و آتیه داده پرداز با سابقه کمتر از چهار سال حضور در بازار سرمایه، به ترتیب رشد ارزش ۲۴،۲۲ و ۲۲ برابری را تجربه کرده‌اند. شرکت به پرداخت ملت نیز با وجود افزایش ۲برابری ارزش، کمترین افزایش ارزش را داشته که با توجه به ارزش اولیه بالای آن، این اتفاق دور انتظار نبوده است. افزایش ارزش فعلی شرکت‌ها بیشتر ناشی از رشد چشمگیر بورس و فرابورس در سال اخیر است. در این گزارش برای بررسی عملکرد شرکت‌های فناوری محور در بازار سرمایه میزان سوددهی آنها هم به‌عنوان یک شاخص مورد بررسی قرار گرفته است. سود خالص کسب شده توسط شرکت‌های فعال در بازار سرمایه را به دو روش می‌توان مورد بررسی قرار داد؛ در روش اول، می‌توان روند سودآوری خالص شرکت را در طی سالیان گذشته بررسی کرد. در روش دوم نیز می‌توان با در نظر گرفتن تورم، ارزش خالص فعلی(NPV) سود خالص شرکت‌ها را محاسبه و تحلیل کرد. واضح است که در روش اول اگر شرکت عملکرد مناسبی از خود به جای گذاشته باشد، می‌توان انتظار داشت سود خالص کسب شده روند صعودی داشته باشد. اما با در نظر گرفتن تورم سالانه مشاهده می‌شود که اکثر شرکت‌ها روند روبه رشدی در سودآوری نداشته‌اند. البته وضعیت اقتصادی کشور در سالیان اخیر و تورم ۳۱ درصد و ۴۱ درصد در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ از دلایل اصلی افت سودآوری شرکت‌ها است. بنابراین نمی‌توان به عملکرد شرکت‌های سودده خرده گرفت؛ زیرا با وجود چنین نرخ‌های تورم بالا، سودآوری بیش از نرخ تورم کار آسانی نیست. در شرکت‌های با سابقه کمتر از پنج سال، عملکرد شرکت داده گستر عصر نوین (‌های‌وب) جالب توجه است. این شرکت در سال ۱۳۹۸ توانسته میزان سودآوری خود را به میزان بیش از ۴ برابر نسبت به سال قبل افزایش دهد. شرکت تجارت الکترونیک پارسیان کیش و آتیه داده‌پرداز نیز رشد بیش از ۲ برابری سود خالص نسبت به سال قبل را تجربه کرده‌اند. هر سه شرکت نسبت به شرکت‌های دیگر از لحاظ عدد سودآوری کمی در سال ۱۳۹۷ داشته‌اند و افزایش سودآوری در سال ۱۳۹۸ نشان از رشد و توسعه سریع آنها دارد. با محاسبه سود خالص شرکت‌ها براساس تورم سال‌های گذشته، اثر تورم بالای سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ آشکار است. شرکت‌های تجارت الکترونیک پارسیان کیش، مبین وان کیش و آتیه داده‌پرداز روند نسبتا باثباتی داشته‌اند و همگام با تورم سود خالص کسب کرده‌اند. شرکت‌های به پرداخت ملت و آسان پرداخت پرشین که تا سال ۱۳۹۶ روند روبه رشدی داشته‌اند، در سال ۱۳۹۸ نسبت به سال ۱۳۹۶ به ترتیب کاهش سودآوری ۳۰ درصد و ۴۵درصد را تجربه کرده‌اند.

 

با بررسی روند سودآوری خالص شرکت‌های فناوری‌محور با سابقه ۵ تا ۱۰ سال حضور در بازار سرمایه، شرکت‌های همکاران سیستم، کارت اعتباری ایران کیش، تجارت الکترونیک پارسیان و افرانت روند روبه رشد سودآوری مستمری داشته‌اند. در مقابل، سودآوری گروه فن‌آوا نوسانی بوده و تقریبا یک سال در میان افزایش و کاهش یافته است. شرکت توسعه فناوری اطلاعات خوارزمی طی سه سه سال مالی زیانده بوده است. البته این شرکت در سال ۱۳۹۸ توانسته ۶ برابر سال گذشته سود خالص کسب کند.

 

در صورتی که ارزش خالص فعلی سود خالص شرکت‌ها در سال ۱۳۹۸ را به کمک نرخ تورم محاسبه کنیم؛ دو شرکت همکاران سیستم و افرانت با روند سوددهی تقریبا صعودی به ترتیب سالانه ۱۱درصد  و ۲۵ درصد رشد داشته‌اند. این دو شرکت توانسته‌اند در مقایسه با تورم عملکرد بهتری در سودآوری داشته باند و رشد مستمری را تجربه کنند. شرکت تجارت الکترونیک پارسیان که تا سال ۱۳۹۲ روند سودآوری خوبی در مقایسه با نرخ تورم داشته، دچار افت شده و در ۵ سال گذشته روند نسبتا باثباتی را طی کرده است. شرکت کارت اعتباری ایران کیش نیز که تا سال ۱۳۹۶ روند روبه رشد خوبی را طی کرده بود، در دو سال گذشته نسبت به سال ۱۳۹۶، ۴۴ درصد کاهش سودآوری خالص داشته است.

 

یکی از راه‌های رشد و توسعه شرکت‌های حاضر در بازار سرمایه، افزایش سرمایه است. شرکت‌ها می‌توانند با افزایش سرمایه از روش‌های مختلفی از محل سود انباشته (سهام جایزه)، آورده نقدی، مطالبات حال شده سهامداران، تجدید ارزیابی دارایی‌ها و صرف سهام، منابع مالی بیشتر به دست آورده و دایره فعالیت خود را گسترش دهند. براساس این گزارش دو شرکت خدمات انفورماتیک و داده‌پردازی ایران با ۸۳۰۰ درصد و ۴۰۷۷ درصد بیشترین میزان افزایش سرمایه را طی این سال‌ها داشته‌اند.

 

  استارت‌آپ‌های ایرانی و الگوهای خارجی 

از اواسط سال ۱۳۹۸ زمزمه‌های عرضه اولیه سهام استارت‌آپ‌های ایرانی به گوش می‌رسید. استارت‌آپ‌هایی مانند علی بابا، دیجی‌کالا، شیپور، تپسی و کافه بازار به عرضه اولیه سهام خود در بازار سرمایه ایران علاقه نشان داده‌اند و براساس اعلام مسوولان بورس آماده عرضه سهام اولیه خود هستند.  هنوز هیچ آمار مالی از استارت‌آپ‌های ایرانی منتشر نشده اما نگاهی به میزان ارزش نمونه‌های خارجی این استارت‌آپ‌ها شاید بتوان تصویر بهتری دراین زمینه ارائه کرد.

 

آمازون، معروف‌ترین خرده‌فروش آنلاین جهان، در سال ۱۹۹۷ و تنها ۲ سال بعد از شروع به کار در بورس نزدک عرضه اولیه شد. ارزش عرضه اولیه سهام آمازون ۴۳۸ میلیون دلار بود که ارزش خالص فعلی آن ۷۱۳ میلیون دلار می‌شود. در آن زمان آمازون تنها ۵/ ۱ میلیون کاربر داشت. شاید بتوان نزدیک‌ترین استارت‌آپ مشابه دیجی کالا را استارت‌آپ «هپسی‌بوردا» ترکیه‌ای در نظر گرفت. این استارت‌آپ که در سال ۲۰۱۵ با ۱۵ میلیون کاربر فعال توسط گروه ابراج خریداری  و ۴۳۰ میلیون دلار ارزش‌گذاری شد.

 

عرضه اولیه سهام استارت‌آپ‌های تاکسی‌های اینترتی به تازگی رخ داده و این شرکت‌ها وارد بورس شده یا توسط مجموعه دیگری خریداری شده‌اند. اکثر عرضه اولیه‌ها و خرید سهام این نوع استارت‌آپ‌ها در سال ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ اتفاق افتاده است. دو ابراستارت‌آپ این حوزه، یعنی اوبر و لیفت که هر کدام ۱۰۰ و ۲۳ میلیون کاربر دارند؛ به تازگی با ارزش اولیه 4/ 82 و ۲۴ میلیارد دلار وارد بورس شده‌اند. نمونه مشابه تپسی را می‌توان تاکسی اینترنتی ۹۹ در برزیل دانست که به‌صورت محلی در این کشور فعالیت دارد. ۹۹ با ۱۴ میلیون کاربر در سال ۲۰۱۸ به قیمت تقریبی یک میلیارد دلار توسط شرکت دیدی چاکسینگ، غول تاکسی اینترنتی چینی، خریداری شده است. به نظر دو عامل فعالیت بین‌المللی و فعالیت چندبعدی کمک کرده تا استارت‌آپ‌هایی مانند اوبر و لیفت بتوانند وارد بورس شوند. با توجه به بازار کوچک بازیگران محلی مانند ۹۹، ادغام و تملیک می‌تواند گزینه مناسبی برای آنها باشد.

 

 تک‌بعدی بودن فعالیت تاکسی‌های اینترنتی می‌تواند ریسک سرمایه‌گذاری در آنها را افزایش دهد. فعالان در حوزه بازارهای اپلیکیشن محدودیت و قالب منحصربه فردی دارد. این بازار توسط گوگل‌پلی و اپ استور قبضه شده است که هر دو به‌واسطه تولید سیستم عامل‌های اندروید و آی‌اواس این فرصت را به‌دست آورده‌اند. 

 

در طرف دیگر شرکت‌های تولیدکننده گوشی مانند سامسونگ، هوآوی، شیائومی و اوپو بازارهای اپلیکیشن مختص به خود را راه‌اندازی کرده‌اند که در حال حاضر فعالیت‌شان اوج گرفته است. تنها ارزش‌گذاری در این حوزه، بازار اپلیکیشن گتجاروده است. این بازار اپلیکیشن در سال ۲۰۱۴ و به ارزش اولیه ۵۰میلیون دلار ارزش خالص فعلی ۵۴ میلیون دلار (توسط سانجی موبایل) خریداری شد.