کسب‌وکارهای آنلاین: شناسنامه‌دار کردن باتها قابل اجرا نیست
انتشار دستورالعمل جدید مرکز ملی فضای مجازی برای شناسنامه‌دارد کردن باتها و روبات‌های شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها، معضل همیشگی بایدها و نبایدهای کنترل ابزارهای فضای مجازی را بر سر زبان‌ها انداخته است. مهدی انجیدنی، مدیرعامل پیام‌رسان گپ تدوین چنین دستورالعملی را اشتباه و غیر قابل اجرا می‌داند و معتقد است که نباید برای یک ابزار قانون‌گذاری کرد. از سوی دیگر امیر شوکتی، مدیرعامل شرکت تحلیل ارتباط، که در زمینه توسعه بات روی تلگرام فعالیت می‌کند نیز دستورالعمل ساماندهی باتها و روبات‌ها را گنگ می‌داند و معتقد است که هرچند به دلیل تعداد بالای باتها و ربات‌ها شناسایی آنها به راحتی‌ها که گفته میشود نیست؛ اما در نهایت ساماندهی این ابزارها تنها روی پیام‌رسان‌های ایرانی و سرویسهای توسعه‌دهنده بات و ربات داخلی ممکن است و اجرای آن روی سرویسهای خارجی غیر ممکن است.
بات یا ربات نرم افزاری است که به‌صورت خودکار یا فرمان پذیر می‌تواند وظایف از پیش تعیین شده مانند جمع‌آوری اطلاعات، انتشار محتوا را انجام دهد و انواع خدمات در درگاه‌های مختلفی مانند سکوهای پیام رسان اجتماعی، برنامک‌های گوشی‌های هوشمند (اپلیکیشن)، خزشگرهای وب و سرویس دهنده‌های رایانامه را ارائه دهد. باتها انواع مختلفی دارند . برخی از آنها محتوا را در شکل انبوه تولید و به صورت ایمیل،پیامک یا در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند. دسته‌ای دیگر از باتها هم هستند که محتوا را به صورت خودکار جمع‌آوی می‌کنند که در جست‌وجوگرها بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند. بات‌های غیر محتوایی مانند چت، لایک گیر، نظرسنجی و… که بیشتر در شبکه‌های اجتماعی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند نیز نوع دیگری از باتها هستند. در این بین بات‌هایی هم وجود دارند کارشان سرقت اطلاعات و ارسال آن به مقاصد خاص است.
شاید همین گستردگی فعالیت باتها هم باعث شده تا مرکز ملی فضای مجازی دست به کار شود و برای ساماندهی آنها اقدام به تدوین یک دستورالعمل ویژه بزند. دستورالعملی که به گفته معاون تنظیم مقررات مرکز ملی فضای مجازی به پیوست براساس الزامات شبکه ملی اطلاعات تدوین و ابلاغ شده است. براساس این دستور العمل سه وزارتخانه ارتباطات، ارشاد و کشور مسئول اصلی ساماندهی باتها در کشور تعیین شده‌اند. این دستورالعمل در نظر دارد تا با ساماندهی باتها به الزامات و سیاست‌های مشخصی از جمله هنجارهای انتشار محتوای انبوه در پیام‌رسان‌ها، الزامات مرتبط با ممنوعیت خزش در پروفایل‌های خصوصی، هنجارهای مربوط به فعالیت خزش‌گر‌ها، الزامات سازگاری با اسناد مصوب فضای مجازی کشور، الزامات نحوه استفاده از چت‌بات‌ها در ارائه برخی خدمات مانند خدمات مالی، مشاوره‌های حقوقی، سلامت و … برسد.
در حالی مرکز ملی فضای مجازی امیدوار است با این دستورالعمل فعالیت باتها یا ربات‌ها را در فضای مجازی کنترل و ساماندهی کند که به باور مهدی انجیدنی، مدیرعامل پیام‌رسان گپ اجرای این دستورالعمل عملیاتی نیست. انجیدنی در گفت‌وگو با پیوست مشخص کردن دستورالعمل فعالیت برای یک ابزار را غیر منطقی می‌داند و با اعلام اینکه در هیچ کشوری برای استفاده از ابزاری در فضای مجازی دستورالعمل نمی‌گذارند به پیوست می‌گوید: «در هیچ کجا برای یک ابزار دستورالعمل تدوین نمی‌شود. درست مثل این می‌ماند که برای استفاده از فکس یک دستورالعمل تهیه کنیم.»
به باور او به جای تعیین دستورالعمل یک ابزار باید برای فعالیت شفاف و درست یک کسب‌وکار دستورالعمل و قوانین مشخص در نظر گرفت. انجیدنی تاکید می‌کند که بر اساس هرکسب و کار باید قانون خاص همان کسب و کار تعیین شود.
او ادامه داد: «وقتی کسب و کاری مجوز دریافت می‌کند یعنی می‌تواند خدمتی ارائه دهد و در راه ارائه این خدمت هم می‌تواند از ابزارهای مختلف مانند شبکه‌های اجتماعی، تلفن ثابت و همراه، فاکس، وب سایت، کانال در پیام رسان‌ها، بات و …استفاده کند. پس تعیین دستورالعمل برای این ابزارها به معنی محدود کردن و کنترل این ابزارهاست.» انجیدنی تاکید می‌کند که اگر آسیب‌های زیادی در فضای مجازی و کسب و کارهای این حوزه وجود دارد نباید آن را به گردن ابزاری انداخت که کسب وکار از آن استفاده می‌کند؛ بلکه باید قوانینی در نظر گرفت که شرایط فعالیت شفاف آن کسب‌وکار را فراهم کند.
محدودیت بیشتر برای سرویسهای داخلی
در دستورالعمل ساماندهی باتها و ربات‌ها الزامات مشخصی تعیین شده که از جمله آن می‌توان به موظف شدن وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اشاره کرد که ملزم شده تا اقدام به تعیین نمانیده قانونی و دفتر رسیدگی به شکایت‌های عمومی و حاکمیتی از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی در داخل کشور کند. وظیفه که پیش از این هم در مصوبه ساماندهی پیام‌رسان‌های اجتماعی که سال ۹۶ به تصویب شورای عالی فضای مجازی رسید اشاره کرد. وظیفه‌ای که به باور کسب‌وکارهای آنلاین به دلیل تحریم و فعالیت غیررسمی شبکه‌های اجتماعی خارجی تنها روی کسب‌وکارهای داخلی قابل اجرا است و درنهایت باز این کسب‌وکارهای داخلی هستند که بیشتر از همیشه با محدودیت فعالیت همراه می‌شوند.
در این زمینه امیر شوکتی، مدیر شرکت تحلیل ارتباط که در زمینه توسعه بات‌های تلگرامی فعالیت می‌کند هم دستورالعمل ساماندهی باتها را یک دستورالعمل کلی می‌داند که حتی بخش‌های از آن از جمله تاسیس دفتر نمایندگی سرویسهای خارجی در کشور غیر ممکن است. او با اشاره به اینکه چنین دستورالعمل‌هایی تنها باعث محدودیت کسب و کارهای داخلی میشود به پیوست می‌گوید: «وقتی یک دستورالعملی با در نظر گرفتن مجموعه الزاماتی شرایط سختی را پیش روی کسب‌وکارها بگذارد تنها به فعالیت و توسعه آنها ضربه می‌زند.» از سمت دیگر او شناسایی و ساماندهی باتها را به راحتی امکان‌پذیر نمی‌داند و در این زمینه توضیح می‌دهد: « امکان ساماندهی همه باتها و ربات‌ها در فضای مجازی وجود ندارد چون این ابزارها علاوه بر اینکه به تعداد زیادی وجود دارند برخی از آنها توسط یک کاربر یا افراد و اشخاص و حتی شرکت‌ها و مؤسسات از خانه راه‌اندازی می‌شوند.» به باور او گستردگی فعالیت باتها آنقدر بالاست که ساماندهی آنها به راحتی صورت نخواهد گرفت