پناهجویان پشت مرزهای دیجیتالی
روبات‌های هوشمند تشخیص دروغگویی، اسکنرهای مخصوص چشم، نرم افزارهای تشخیص صدا و… در فرودگاه‌های اروپا از جمله ابزارهایی محسوب می‌شوند که هنگام ارائه درخواست پناهندگی از سوی افراد، مورد استفاده قرار می‌گیرند و اتحادیه اروپا این روزها بیش از هر زمان دیگر می‌کوشد با تکیه بر هوش مصنوعی و سیستم‌های یادگیری ماشینی، وضعیت پناهندگانی را که به قاره سبز سرازیر می‌شوند به‌صورت دیجیتالی بررسی کند. ولی سازمان ملل متحده در گزارش این هفته خود بر فناوری‌های مذکور برچسب «نگران کننده» زد و این نوع برخورد با پناهندگان را نامناسب خواند.پروفسور «تندای آکیوم» گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه نژادپرستی، تبعیض نژادی، بیگانه ستیزی و موارد مربوطه توضیح داد که فناوری‌های دیجیتال و هوشمند می‌توانند به‌صورت ناعادلانه عمل کنند و در بیشتر موارد حقوق بشر را زیر پا بگذارند. او در گزارش جدید خود خواستار توقف به کارگیری برخی از فناوری‌های نظارتی شد.
فناوری و پناهندگی
آکیوم که اصلیت او به کشور زامبیا برمی‌گردد و طی چند سال گذشته به‌عنوان نماینده ویژه سازمان ملل متحد در حوزه نژادپرستی و تبعیض نژادی فعالیت کرده است در گزارش اخیر خود توضیح داد که در مورد حقوق آوارگان و کسانی که برای زندگی بهتر وطن خود را ترک کرده‌اند نگرانی های جدی وجود دارد.
به عقیده او، این تصور اشتباه ایجاد شده است که فناوری‌های هوشمند که معمولاً به‌عنوان جایگزین برای گزینه انسانی در مرزها به کار گرفته می‌شوند، بدون تعصب رفتار می‌کنند و برای تأیید یا رد درخواست پناهندگی افراد تصمیم بهتری می‌گیرند. ولی باید توجه داشته باشیم که این یک باور غلط است.
او گفت: «یکی از پیام‌های کلیدی که در این گزارش به آن اشاره میشود این است که ما باید توجه بیشتری به تأثیر متفاوت فناوری‌های هوشمند داشته باشیم. ما نباید فرض را تنها بر این بگذاریم که چون از فناوری‌های هوشمند استفاده می‌کنیم، بررسی وضعیت پناهندگان به‌صورت عادلانه انجام میشود و به‌عبارت دیگر نباید تصور کنیم که فناوری به‌صورت بی‌طرف و عینی پرونده هر شخص را بررسی می‌کند».
گزارشگر ویژه سازمان ملل به‌عنوان مثال به فشارهای «دونالد ترامپ» برای ساخت دیوار بین مرزهای ایالات متحده و مکزیک اشاره کرد تا به‌صورت یکسان از ورود همه پناهندگان جلوگیری شود.
او توضیح داد: «مشاهده می‌کنید که وقتی فناوری‌های دیجیتال برای کارکرد یکسان مورد استفاده قرار می‌گیرند، احساس خشم مشابه برای ورود به مرزهای یک کشور وجود ندارد. با وجود این آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد مرزهای هوشمند که در مقابل پناهندگان کشیده شده است آنها را با شرایط دور از احساسات انسانی مواجه می‌کند و همین مسأله موجب میشود وضعیت و شرایط روحی افراد در نظر گرفته نشود. این مسأله نشان می‌دهد در یک سال گذشته نارضایتی پناهجویان برای ورود به کشورهای اروپایی بیشتر شده است».
آکیوم همچنین نگرانی‌هایی را در مورد شیوه‌های نظارت بر سازمان‌های بشردوستانه ابراز کرد. او در گزارش خود گفت که آژانس پناهندگان سازمان ملل متحد (UNHCR) در کشور افغانستان به‌عنوان پیش‌شرط اصلی دریافت کمک، پناهندگان را مجبور کرده است تا تصویر عنبیه چشم خود را در اسکنرهای هوشمند ثبت کنند. در حالی که کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد استفاده از این فناوری را راهی برای جلوگیری از تقلب می‌داند، اطلاعات ثبت شده در این سیستم‌ها در صورت هک شدن یا هرگونه سوءاستفاده احتمالی می‌تواند خطرات فراوانی را به همراه داشته باشد.
مرکز توسعه برنامه جهانی غذا در سازمان ملل سال گذشته قراردادی را به ارزش 45 میلیون دلار با شرکت داده‌پردازی «پالانتیر تکنولوژی» منعقد کرد تا اطلاعاتی که در جریان اعطای کمک‌های خود از 92 میلیون نفر جمع‌آوری کرده بود در اختیار آنها بگذارد.
آکیوم در این خصوص گفت: «جمع‌آوری داده‌ها یک عمل سیاسی محسوب نمی‌شود. ولی زمانی که بازیگران قدرتمند جهانی اطلاعات مربوط به اجتماعات آسیب پذیر را جمع‌آوری می‌کنند و بدون روش‌های نظارتی لازم آنها را در اختیار دیگران می‌گذارند این مسأله می‌تواند جنبه‌های سیاسی هم داشته باشد».
پناهندگی بعد از کرونا
یکی از اتفاقاتی که فرآیند نظارت دیجیتالی را سرعت بخشید شیوع ویروس همه‌گیر کرونا بود و سازمان‌های بزرگ خود را موظف کردند با تمرکز بر ردیابی حرکات و وضعیت سلامت افراد، نحوه گسترش این بیماری را مشخص کنند. فناوری‌های نظارت زیستی این روزها کاربردهای متفاوتی دارد و از جمله آنها می‌توان به اپلیکیشن‌های ردیابی اشاره کرد. با وجود این نگرانی‌های فراوانی در مورد تنظیم داده‌های به دست آمده در مقیاس گسترده ایجاد شده است و منتقدان این قبیل طرح‌ها معتقدند که اطلاعات شخصی مربوط به زندگی و حرکات روزمره انسان‌ها نباید توسط دیگران نظارت شود.
یکی از مثال‌هایی که می‌توان به آن توجه کرد صدور گذرنامه بهداشتی Covi-Pass است که شرکت مسترکارد با همکاری انجمن سلامت خصوصی-عمومی Gavi آن را صادر می‌کند و این گذرنامه در غرب آفریقا وضعیت سلامت افراد و میزان شیوع ویروس کرونا را مورد بررسی قرار می‌دهد. گزارش سازمان ملل پیامدهای چنین گذرنامه‌های هوشمند را برای آزادی رفت و آمد افراد بویژه پناهندگان برجسته کرده و آن را مورد توجه قرار داده است.
به عقیده «پِترا مولنار» از آزمایشگاه حقوق پناهندگان در تورنتوی کانادا، این مسأله کاملاً واضح است که همه‌گیری ویروس کرونا نقض هرچه بیشتر حقوق دیجیتال در سراسر جهان را باعث شده است.
او گفت: «واکنش دولت‌ها به این بیماری همه گیر باعث شده است چرخش به سوی نظارت بیولوژیکی افزایش یابد. زیرا پناهندگان و افرادی که به‌دنبال مهاجرت هستند، به‌عنوان جوامعی ظاهر می‌شوند که توسعه سریع فناوری روی آنها آزمایش میشود».
مولنار که در تکمیل گزارش نهایی سازمان ملل حضور داشته است در تحقیقات خود به تأثیرات غیرانسانی برخی فناوری‌ها روی آوارگان و پناهجویان اشاره کرد. یکی از پناهجویانی که در کشور بلژیک با او گفت‌وگو کرده بود توضیح داد بخش اعظم داده‌های شخصی وی از جمله اثر انگشت، اسکن چشم و… بدون اینکه نظارتی بر آنها وجود داشته باشد توسط سازمان‌های مختلف این کشور مورد تحلیل قرار گرفت.
مولنار توضیح داد: «مکالمات ما با پناهندگان و افرادی که از مرزها عبور می‌کنند نشان می‌دهد افرادی که تجربه برخورد با این فناوری‌های هوشمند را داشتند بیشتر از دیگر پناهجویان با مشکل مواجه شده‌اند و نارضایتی بالاتری دارند».
تلاقی فناوری و نقض قوانین حقوق بشر در تحقیقات اخیر، در نتایج آخرین بررسی‌های آژانس مرزی اروپایی Frontex هم به چشم می‌خورد. این سازمان از طریق انواع پهپادها و هواپیماهای بدون سرنشین در مناطقی نظیر دریای اژه رفت و آمد پناهجویان را زیر نظر می‌گیرد و هویت تمامی آنها را به‌صورت الکترونیکی ثبت می‌کند.
«کنستانتینوس کاکافولیس» از سازمان یونانی «هومو دیجیتال» که بر حقوق دیجیتالی مردم تأکید دارد توضیح داد فناوری‌ها در اغلب مواقع پای خود را از چارچوب‌های قانونی فراتر می‌گذارند و همین مسأله باعث رنجش پناهندگان میشود.
او گفت: «هیچ گونه قانون و مقررات روشن برای استفاده از هواپیماهای بدون سرنشین یا دوربین‌های مدار بسته توسط پلیس یونان وجود ندارد. با وجود این فناوری‌های مذکور برای رصد کردن پناهجویان به‌صورت گسترده استفاده می‌شوند. سازمان مرکزی پلیس یونان قراردادی را برای تهیه یک نرم افزار تشخیص چهره با شرکت یونانی «اینتراکام تلکام» منعقد کرده است و فرآیند استفاده از این نرم افزار بدون دریافت مجوز و هر گونه بررسی از سوی سازمان حفاظت از داده‌های یونان دنبال میشود». او همچنین اضافه کرد: «علاوه بر ناکافی بودن ضمانت‌های قانونی، متأسفانه از شفافیت کافی هم برخوردار نیستیم. این مسأله مشکلات بسیار زیادی را به‌وجود آورده است و حقوق دیجیتالی پناهجویان را هم نقض می‌کند». گزارشگر ویژه سازمان ملل در حوزه نژادپرستی و تبعیض نژادی در پایان این گزارش توضیح داد تا زمانی که تأثیر فناوری‌های نظارتی بر حقوق بشر قابل درک نباشد، استفاده از چنین نرم افزارهایی باید متوقف شود.
آکیوم در پایان افزود: «تا زمانی که نتوانیم این آسیب‌ها را درک کنیم و آنها را کاهش دهیم، بهتر است استفاده از این فناوری‌ها را کنار بگذاریم تا از این طریق یک مهلت قانونی در اختیار داشته باشیم».