آیا می‌توان به رفع تحریم شرکت‌های آی‌تی امیدوار بود؟
دریافت مجوز لغو تحریم علیه ایران توسط گیت‌هاب از دولت آمریکا باعث شد تا بار دیگر موضوع تحریم‌های تکنولوژی ایران در فضای مجازی داغ شود.
تحریم‌های تکنولوژی، یکی از آشناترین واژه‌های این مدت اخیر برای فعالان در ایران است. در این چند سال، تحریم‌های اعمال شده، بیش از پیش کاربران عادی و بخش خصوصی را تحت فشار قرار داده و بیشترین آسیب‌ها هم متوجه کسب‌وکارهای اینترنتی و استارتاپ‌ها شده است. اولین نشانه‌های تحریم‌های نرم‌افزاری و سرویس‌های اینترنتی در سال ۲۰۰۷ اتفاق افتاد که سرویس ایمیل یاهو و شرکت مایکروسافت نام ایران را از فهرست کشورهای قابل انتخاب، حذف کردند. مدیرعامل سابق گوگل در سخنرانی درباره علت عدم دسترسی کاربران ایرانی به مرورگر کروم و اندروید مارکت اعلام کرده بود که این محدودیت‌ها از طرف دولت آمریکا تعیین می‌شوند و به گفته او گوگل قادر نیست به نحو دیگری عمل کند و از این بابت عذرخواهی کرده بود. هرچند که بعد از مدتی محدودیت‌های این شرکت جهت دانلود برنامه‌های افزودنی مرورگر کروم برای ایران آزاد شد.
اما این اقدام گیت‌هاب می‌تواند باعث شود شرکت‌های دیگر هم برای رفع این محدودیت و تحریم‌ها علیه ایران بخواهند اقدام کنند؟ جواب به این سوال با توجه به شفاف نبودن قوانین تحریم‌های حوزه فناوری علیه ایران کمی سخت است. درواقع تحریم‌های فناوری در ایران قدمتی چند دهه دارد.
تا قبل از مارس ۲۰۱۰، هر موقع شرکت‌هایی مانند گوگل یا مایکروسافت می‌خواستند خدمات ایمیل به کاربر عرضه کنند باید درخواست اخذ مجوز ویژه‌ای را به دفتر کنترل دارایی‌های خارجی (OFAC) خزانه داری آمریکا ارائه می‌کردند تا از از لحاظ قانونی اجازه عرضه آن خدمات را بگیرند که در پی اعتراض فعالان حقوق دیجیتال به دولت که مسدود کردن دسترسی ایرانیان به ابزارهای ارتباطی زیر پاگذاشتن حق آنان است، کنگره آمریکا درنهایت هنگام وضع قوانین تحریمی جدید درسال ۲۰۱۰ قانون‌هایی را در نظر گرفت که روی میزان دسترسی کاربران اینترنت تاثیر نگذارد. در نتیجه دفتر کنترل سرمایه‌های خارجی (OFAC) نیز کم کم معافیت‌هایی را در زمینه ارائه قانونی محصولات مختلف به ایرانیان صادر کرد.
با این وجود در این سال‌ها تعداد قابل توجهی از شرکت‌های دیگر هم به جمع تحریم‌کنندگان کاربران ایرانی پیوستند و شرکت‌های فناوری معروف مثل Oracle، Adobe، Cisco، Cpanel، Nvidia، Intel، AMD، Dell، HP و ناشران بزرگِ بازی مثل شرکت EA و Epic Games، شرکت‌های امنیتی مثل Symantec و McAfee، فروشگاه‌های اینترنتی مثل Ebay و Amazon هم در این فهرست قرار گرفتند. تحریم دامنه‌های بسیاری از وب‌سایت‌های مطرح ایرانی با پسوند. com از جمله دیگر موارد تحریم‌های تکنولوژیک علیه ایرانیان بوده‌اند که بدون هیچ اطلاع قبلی انجام شد و کسب‌وکارها را دچار اختلال و متحمل هزینه‌های زیادی کرد. سرویس گیت‌هاب، سرویس موزیک ساندکلاد، گیت‌لب و اسلک هم جدیدترین شرکتی است که از چندماه پیش دسترسی کاربران ایرانی را قطع کردند. حذف اپلیکیشن‌های ایرانی آخرین نمونه از تحریم‌های اینترنتی علیه کاربران عادی و شرکت‌های استارتاپی ایرانی بود. در آنجا نیز شرکت‌هایی چون اپل و گوگل جلوی اپلیکیشن‌های ایرانی را گرفتند و آنها را از روی فروشگاه‌های نرم‌افزار خود حذف کردند.
مجوز مجوز عمومی D۱ چیست؟
پس از اعتراض فعالان حقوق دیجیتال به دولت آمریکا مبنی بر اینکه مسدود کردن دسترسی ایرانیان به ابزارهای ارتباطی زیر پاگذاشتن حق آنان است، خزانه‌داری و وزارت کشور آمریکا مجبور به صدور مجوز عمومی D۱ شدند. این مجوزعمومی به شرکت‌های آمریکایی اجازه می‌دهد تا خدمات، نرم افزار و سخت افزارهای ارتباطات شخصی را به ایران عرضه کنند. متن این مجوز در بردارنده فهرستی از اقلام و قواعد پیرامون آنها است. نکته قابل توجه جنبه شخصی ارتباطات است. مثلا، طبق این مجوز اپل حق قانونی فروش آیفون به اشخاص ایرانی و غیر دولتی را دارد اما اجازه برپایی فروشگاه اپل (Apple Store) در تهران را ندارد. برای مثال اپ استور به برنامه نویسان ایرانی اجازه می‌دهد تا برنامه‌های خود را به دنیا یا سایر ایرانیان صادر کنند. مجوز GL-D1 اجازه دسترسی ایرانیان به این اپ استور است اما مجوزی برای انتشار و میزبانی برنامه‌های ایرانی در آن نیست. این تمایز، بسیار مهم است. به همین دلیل، اپل باید برای دریافت مجوز انتشار برنامه‌های ایرانی مجوز جدید و جداگانه‌ای از OFAC دریافت کند. هنوز مشخص نیست که اپل قادر به دریافت این مجوز باشد. اجازه به ایرانیان برای ورود به حوزه تجارت بین‌المللی از طریق یک شرکت آمریکایی برخلاف بخش‌هایی قوانین تحریم‌هاست در واقع یکی از اهداف تحریم‌ها همین بوده است و معلوم نیست OFAC بتواند چنین مجوزی را بدون کسب تکلیف از کاخ سفید یا کنگره آمریکا صادر کند.
در کل بسیاری از شرکت‌ها از آنجا که امکان جداسازی خدمات و محصولات مجاز و غیر مجاز خود را ندارند ترجیح می‌دهند به طور کل دسترسی ایرانی‌ها را قطع کنند.
اما گیت‌هاب موفق به دریافت مجوز شد
در سال ۲۰۱۹ گیت‌هاب، بزرگ‌ترین سرویس میزبان کدهای منبع؛ حساب‌های مستقر در ایران، کریمه، کوبا، کره شمالی و سوریه را بخاطر تحریم‌های ایالات متحده مسدود کرد. مدیرعامل این شرکت در توییتر خود نوشت که مانند دیگر شرکت‌هایی که در آمریکا کسب و کاری دارند، گیت‌هاب نیز موظف است بر اساس قوانین تجاری این کشور عمل کند. این تصمیم واکنش‌های شدیدی را بین توسعه‌دهندگان داخلی در پی داشت. عده‌ای اقدام گیت‌هاب را تبعیض علیه ایرانیان دانستند و عده‌ای هم نیز مایکروسافت را به‌خاطر این موضوع سرزنش کردند.
چراغی روشن برای رفع تحریم شرکت‌های نرم‌افزاری خارجی علیه ایران
اما حالا گیت‌هاب علیرغم اینکه در این مدت پاسخگوی هیچ یک از ایمیل‌ها و پیگیری‌های کاربران ایرانی نبوده است، روز گذشته اعلام کرده است که سرویس گیت‌هاب مانند گذشته برای کاربران ایرانی در دسترس قرار خواهد گرفت و پس از اعمال محدودیت‌هایی برای توسعه‌دهندگان ایرانی، خدمات کامل خود را در ایران ارائه خواهد داد. این تغییرات به دلیل معافیت‌های اداره کنترل دارایی‌های خارجی (OFAC)، بازوی اجرای تحریم‌های وزارت خزانه‌داری آمریکا، اعطا شده است. مدیرعامل این شرکت می‌گوید که دو سال برای متقاعد کردن افک زمان برده است و در حال حاضر همه‌ی کاربران و سازمان‌های ایرانی می‌توانند از خدمات رایگان یا اشتراکی گیت‌هاب بدون محدودیت استفاده کنند. همچینین‌ای شرکت که پیش از این به تبعیض‌نژادی علیه ایران توسط کاربران محکوم شده بود تاکید می‌کند که در این دو سال سعی کرده‌اند تا نشان بدهند که کاربران و توسعه‌دهندگان گیت‌هاب چگونه ارتباطات انسانی و بین‌المللی و سیاست خارجی پایدار ایالات متحده در زمینه ارتقا آزادی بیان و جریان آزاد اطلاعات را بهبود می‌دهند تا امروز دسترسی نامحدود به همه کاربران سراسر دنیا ارائه بدهند.
حال باید دید آیا این کار گیت‌هاب می‌تواند محرکی باشد تا شرکت‌های آی‌تی و فناوری خارجی هم قدم در این راه بگذارند و برای رفع این تحریم‌های علیه ایرانیان اقداماتی انجام دهند یا اینکه بنا به محدودیت‌های قانونی ایالات متحده و پرهیز از تشکیلِ دعاوی حقوقی از آزاد سازی دسترسی به خدمات نرم‌افزاری توسط ایرانیان همان راه قبلی را ترجیح دهند. اما آنچه که از یان اتفاق می‌توان نتیجه گرفت این است که همچنان روزنه‌ای برای رفع برخی از یان تحریم‌ها از طریق تبصره‌های قانونی وجود دارد. البته این اتفاق شاید به عزم جدی‌تر شرکت‌های بزرگ تکنولوژی نیاز داشته باشد.