کلاب‌هاوس مُدی زودگذر؛ اما جایگزین صداوسیما برای سیاستمداران
عضو هیات‌علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات معتقد است: کلاب‌هاوس چون صوت‌محور است، حتی در جمع‌های نخبگانی مد زودگذر خواهد بود. اما به عنوان «آلترناتیو» (جایگزین) اندیشه حاکم بر صداوسیمای یک‌سویه مطرح شده و سیاستمداران و بخشی از نخبگان آنرا ابرازی برای بیان دیدگاه‌های خود یافته‌اند.
کلاب‌هاوس جدیدترین عضو خانواده شبکه‌های اجتماعی است که در سراسر دنیا و اخیرا ایران طرفداران زیادی پیدا کرده است. در کلاب‌هاوس با یک اپلیکیشن (نرم افزار) صرفا صوتی طرف هستیم که در آن خبری از متن و عکس و ویدیو نیست. همه چیز زنده اتفاق می‌افتاد و کاربر باید گفت‌وگوها را همزمان با انتشار گوش دهد.
برای شناخت بیشتر این پدیده رسانه‌ای و مختصات فرهنگی و اجتماعی آن با حسین حسنی، عضو هیات‌علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات و دانش آموخته علوم ارتباطات اجتماعی از دانشگاه تهران در مقطع دکتری همصحبت شدیم.
به نظر شما علت استقبال سیاستمداران ایرانی و بخشی از جامعه از پلتفرم (بستر) کلاب‌هاوس چیست؟
کلاب‌هاوس اکنون در اکوسیستم پلتفرمی کشورهای غربی به‌ویژه آمریکا به اصطلاح داغ‌ترین رسانه اجتماعی یا پدیده «مد روز» است. کلاب‌هاوس یک کارافزار (اپلیکیشن) یا رسانه اجتماعی صرفاً صوت‌محور است که توانست طی زمان کوتاهی به یک پدیده جهانی تبدیل شود. البته حضور افراد سرشناس در این شبکه اجتماعی همانند ایلان ماسک، مدیر تسلا، همینطور چهره‌های سرشناس سیاست و فناوری همانند بیل گیتس و مجری مشهور برنامه‌های گفتگومحور آمریکایی اُپرا وینفری نقشی اساسی در شناسایی ناگهانی و تبدیل شدن آن به یک یونیوکورن (شرکتی با ارزش یک میلیارد دلار) داشته است.
طبیعاً در جهان بسیار به هم‌پیوسته کنونی، پدیده‌ها به‌سرعت برجسته و از آنها استقبال میشود. سیاستمدارانی که اکنون بیش از پیش متوجه اهمیت محوری رسانه‌های اجتماعی در دنیای فعلی سیاست هستند و نیز برخی نخبگان فناوری که در زیست‌بوم پلتفرمی زندگی می‌کنند به طور طبیعی اولین افرادی هستند که با موج‌های نو در حوزه تحولات رسانه‌ها آشنا می‌شوند و تلاش می‌کنند آنرا تصاحب کنند. «به‌روز بودن» یکی از ارزش‌های والای سبک زندگی دیجیتالی در جهان رسانه‌های اجتماعی است. پس، به اعتقاد من بخشی از استقبال به این موضوع برمی‌گردد. دلیل دیگر نظام رسانه‌ای حاکم بر ایران است که در این مقطع زمانی با پخش سریال امنیتی-جاسوسی گاندو۲ (جواد افشار، ۱۴۰۰) همزمان شده است. نمی‌توان انکار کرد در مقطع کنونی تعارض‌هایی میان «صداوسیما» و دولت‌مردان وجود دارد.
دولت‌مردان اعتقاد دارند اکنون امکان ابراز همه عقاید، دیدگاه‌ها و دفاع از عملکرد خود در صداوسیما را ندارند. آنها معتقدند گاندو ۲ نمایشی غیرواقعی و تحریف‌گونه از برخی امور ارائه کرده و آنها فرصت دفاع از خود را ندارند. درست درهمین مقطع، کلاب‌هاوس رفته‌رفته در ایران مورد توجه قرار می‌گیرد و پلتفرمی است که به عنوان یک «آلترناتیو» (جایگزین) در برابر اندیشه حاکم بر صداوسیمای محدود، یک‌سویه و غیرشفاف مطرح شده و سیاستمداران، بخشی از نخبگان همینطور چهره‌های شاخص آنرا ابرازی برای بیان دیدگاه‌های خود یافته‌اند. بر این اساس به نظرم، ویژگی‌های فناورانه و صوت‌محور بودن کلاب‌هاوس-دست‌کم در زمینه اجتماعی-رسانه‌ای ایران یک موضوع فرعی است.
آیا استقبال داخلی موجی زودگذر است یا دوام خواهد داشت؟
در بحث از پدیده کلاب‌هاوس باید به تفاوت‌های زمینه‌های اجتماعی-فناورانه توجه کرد. مطابق آمارها برای مثال در آمریکا که در زمینه فناوری‌های نوظهور پیشگام است، میزان شنوندگان رادیو بالاست. بر اساس آمار موسسه نظرسنجی پیو/ Pew میزان شنوندگان رادیوی زمینی در آمریکا طی سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ به طور متوسظ حدود ۹۰ درصد باقی مانده است. میزان شنوندگان به شکل برخط دائم در حال رشد بوده و در سال ۲۰۱۹ به ۶۷ درصد رسیده است. یک‌پنجم آمریکایی‌ها کتاب صوتی گوش کرده‌اند. همینطور پلتفرم‌های آنلاین بزرگ همانند توییتر فضاهایی را برای گفت و گوی صوتی فراهم کرده‌اند. با این میزان از اهمیت رسانه صوتی (انواع رادیو، پادکست، کتاب‌های صوتی) توسعه و رشد فزاینده پلتفرم کلاب هاوس منطقی به نظر می‌رسد.
برعکس در کشور ما میزان «گوش‌دهندگان (مخاطبان فعال)» رسانه‌های صوتی اندک است. البته میزان «شنوندگان» شامل مخاطبان اتفاقی در ایستگاه مترو، اتوبوس، خودرو بیشتر است. آمارهای رسمی نیز مؤید این میزان از مصرف صوت است. بخش اعظم محتوای صوتی هم موسیقی است. (چه از طریق ایستگاه‌های رادیویی و چه از طریق ابزارهای موبایل). من اعتقاد دارم کلاب‌هاوس-چون صوت-محور است، در همان جمع نخبگانی هم یک مد زودگذر خواهد بود و خیلی زود به محاق خواهد رفت. کاربران ایرانی که در فرهنگ «اشتراک‌گذاری» بیشتر مصرف‌کننده و منتشرکننده محتواهای سریع‌الهضم هستند، میل چندانی به بازگشت به عصر رسانه‌های صوتی نخواهند داشت.
صوت چه برتری نسبت به متن و عکس و ویدیو دارد که کاربران به سمتش رفته‌اند؟
در وبلاگ کلاب‌هاوس بنیانگذاران آن گفته‌اند که «ما تصور می‌کنیم صدا یک رسانه بسیار خاص است. بدون هیچ دوربین روشنی، نیازی نیست نسبت به تماس چشمی نگران باشید یا اینکه در کجا قرار دارید». همینطور بدون توجه به اینکه کاربران کلاب‌هاوس در حال مشغول چه کاری هستند، می‌توانند در این پلتفرم گفت‌وگو کنند. بنابراین، بسیاری از محدودیت‌های ناشی از پلتفرم‌های تصویری در این پلتفرم حذف شده است. برخی از دلایل دیگر نیز باعث محبوبیت شده است. از جمله اینکه همانند رادیو، در این رسانه نیز احساس صمیمیت بیشتری می‌تواند وجود داشته باشد. از طرف دیگر، میزان «زنده» بودن آن نسبت به پیام‌رسان‌های متن-محور که مستلزم استفاده از صفحه کلید است بیشتر احساس میشود. برای برخی دشوار است که پیامی را بنویسند و ارسال کنند و ترجیح می‌دهند تا به راحتی بگویند و بشنوند.
آیا کلاب هاوس فضای دموکراتیکی برای مشارکت دارد؟
نقش‌های کلاب‌هاوس شامل مودراتور moderator (مدیر یا گرداننده)، گوینده و شنونده است. فضای این پلتفرم برساختی از فضای جلسه‌های دنیای واقعی و نقش‌های رایج در آن است. در غیر این‌صورتبی‌نظمی و فروپاشی بر آن حاکم خواهد شد. به طور منطقی چاره‌ای جز این برای بقای این پلتفرم وجود ندارد. این سازوکارها و نیز «اجازه دادن» برای گفت‌وگو به هر حال یک رابطه قدرت سلسله‌مراتبی را بر آن حاکم می‌کند. بنابراین هر حرفی شنیده نمی‌شود و اینکه هر حرفی مدت زمان محدودی برای شنیده شدن خواهد داشت. در یک فایل صوتی که اخیراً از گفت‌وگوی برخی اینفلوئنسرهای مشهور اینستاگرامی در کلاب‌هاوس منتشر شد، موضوع جالب برای من تنش و کشمکش طرفین گفت و گو در مورد نحوه اداره و میزان سخن گفتن افراد است. واقعیت این است که کاربران عادی همانند دنیای واقعی و رسانه‌های ارتباط جمعی (رادیو و تلویزیون به استثناء برخی ژانرها و موقعیت‌های تصادفی) همینطور پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی در کلاب‌هاوس نیز فرصتی برای بیان عقاید و دیدگاه‌های خود نخواهند داشت. زیرا سرمایه اجتماعی، اقتصادی و برخورداری از قدرت پیشین نقشی اساسی در توسعه دامنه شنوندگان خواهد داشت. چه کسی وقت ارزشمند خود را صرف شنیدن صدای یک فرد عادی می‌کند که واجد هیچ شرط خاص و ویژه‌ای نیست؟
با توجه به کم‌شنونده بودن رادیو در ایران چگونه کلاب هاوس می‌تواند پرطرفدار باشد؟
کلاب‌هاوس یک کارافزار مبتنی بر سیستم‌عامل آی.اُ.اس و مختص گوشی‌های آیفون است. این شرکت اعلام کرده تا تابستان سال ۲۰۲۱ قادر به ارائه نسخه اندروید نیست. برخلاف آمریکا، در ایران در خوشبینانه‌ترین حالت بیش از ۹۰ درصد کاربران تلفن همراه از گوشی‌های مجهز به اندروید استفاده می‌کنند و نه آی.اُ.اس. شنوندگان رادیو در ایران عمدتاً به احتمال زیاد سیاستمداران، افراد مرفه و روزنامه‌نگاران هستند که گوشی اندروید دارند. یک نسخه غیررسمی از کلاب‌هاوس به نام کلاب هاوز نیز در فروشگاه کارافزار کافه بازار عرضه شده که با وجود این حجم از توجه رسانه‌ای تاکنون فقط ۵۰ هزار بار بارگیری شده است. با وجود سازوکار ضرورت دریافت دعوتنامه قطعاً افرادی که توانسته‌اند از این طریق عضو کلاب‌هاوس شوند بسیار اندک اند. به نظر من کلاب‌هاوس فقط در میان اجتماع نخبگان محبوبیت خواهد داشت و با توجه به سلطه اینستاگرام از میزان توجه به آن کاسته خواهد شد. کلاب‌هاوس به این دلایل و به دلیل سلطه فرهنگ دیداری در ایران محبوبیت اندکی خواهد داشت.
به نظر شما کلاب‌هاوس می‌تواند بر نتیجه انتخابات ۱۴۰۰ تاثیر گذار باشد؟
در پاسخ به این پرسش دو سناریو محتمل است. یک سناریو فیلترینگ قریب‌الوقوع آن است.
همین الان که من دارم به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهم شاید ایده فیلترینگ آن در نهادهای متولی در جریان باشد. بنابراین یک سناریو این است که کلاب‌هاوس در ایران به سرعت فیلتر شود که میزان استقبال عمومی از آن و نیز میزان رعایت حدود و مرزها در آن پلتفرم و نیز بازخوردهای گفت وگوهای عمده منتشر شده به نظرم در این زمینه مؤثر است. این سناریو محتمل‌تر است.
سناریوی دوم عدم فیلترینگ آن و استقبال و رشد نسبی آن است؛ با توجه به این که ما به انتخابات ریاست جمهوری نزدیک می‌شویم. آمارها نشان می‌دهد که همواره در دوران پیشاانتخابات استقبال از رسانه‌های جمعی به‌ویژه تلویزیون زیاد میشود. دست‌کم در مورد آمریکا آمارهای مستند این تغییر روند وجود دارد. بخش عمده آن به دلیل برگزاری مناظره‌های انتخاباتی است. به نظر من با فرض تداوم فعالیت کلاب‌هاوس در ایران و توسعه تعداد کاربران آن، میزان استقبال از آن در حد میتینگ‌های تبلیغاتی چندهزار نفری باقی خواهد ماند. بخشی از کاربرد کلاب‌هاوس در انتخابات می‌تواند به حضور و سخنرانی نامزدها در آن مرتبط باشد. به نظرم شرکت‌کنندگان در این جلسه‌ها عموماً طیف محدود و خاصی هستند و نباید آنرا معرف کل جامعه به حساب آورد. چون از گروه‌های اجتماعی خاصی هستند. برای مثال، خبرنگاران و روزنامه‌نگاران حاضر در این نشست ها به دلیل تعداد اندک کاربران عام آن نقش بازمنتشرکننده محتوای طرح شده در این پلتفرم را خواهند داشت.
از طرف دیگر، حضور در یک پلتفرم خارجی از سوی نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری تداعی‌کننده رفتار شبه‌اپوزیسیونی است و نامزدها (به جز نامزدهای رادیکال) ترجیح می‌دهند در قالب چارچوب رسانه‌ای مطلوب حاکمیت کمپین انتخاباتی خود را به پیش ببرند. بنابراین، حتی در صورت عدم فیلترینگ کلاب‌هاوس نقش آن با توجه به دلایل فوق فرعی و حاشیه‌ای خواهد بود.