فرمول ناکارآمد تولید گوشی
سال‌هاست که تلاش‌های سیاست‌گذاران برای رونق بخشیدن به صنعت داخلی تولید گوشی‌های موبایل بی‌ثمر و محکوم به شکست بوده است. با این حال، بار دیگر خبرهایی از تلاش برای تقویت این صنعت به گوش می‌رسد. اواخر فروردین بود که وزارت ارتباطات، با هدف حمایت از تولید گوشی‌های هوشمند و تبلت فراخوان داد و اعلام کرد هدف‌گذاری این طرح، تولید ۱۴ میلیون گوشی هوشمند در یک بازه ۵ ساله است. اخیرا معاون فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات از تصاحب سهم ۲۰ درصدی تولیدات داخلی از بازار موبایل تا سال ۱۴۰۴ سخن گفته است. درحالی‌که تا این زمان سهم تولیدکنندگان داخلی از بازار موبایل و تبلت کشور به یک درصد هم نمی‌‌رسد و از سال ۹۸ به بعد جز گوشی‌های دکمه‌ای، موبایل دیگری در کشور تولید نشده است. آخرین خاطره کاربران ایرانی از گوشی ملی، به گوشی «ویرا» در سال گذشته برمی‌گردد که به گفته معاون وزیر ارتباطات به‌صورت کامل از چین وارد شده و تنها لیبل آن عوض شده بود.
شروع دوباره حمایت از تولید داخلی گوشی
براساس اعلام کارشناسان، نیاز کشور به گوشی‌های موبایل سالانه عددی بین ۱۲ تا ۲۰ میلیون دستگاه است. سال گذشته آذری‌جهرمی، وزیر ارتباطات، از هدف‌گذاری برای تولید۴۰۰ هزار دستگاه گوشی ایرانی در سال ۹۹ خبر داد. مقایسه این عدد با تعداد گوشی‌هایی که طی یک‌سال در کشور خریداری میشود نشان می‌دهد سهم تولیدکنندگان داخلی در تامین نیاز بازار تا چه اندازه کمرنگ بوده است. این درحالی است که بالا بودن ارزش دلار در برابر ریال روی کاغذ فرصت مناسبی را باید برای برندهای داخلی ایجاد می‌کرد. اما چرا به‌رغم فرصت مناسب برای تولید و تشویق سیاست‌گذار با تولید گسترده و انبوه گوشی‌های ایرانی مواجه نیستیم؟ بسیاری از کارشناسان معتقدند صنایع برتر و های‌تک لزوما با خواست دولت‌ها رونق نمی‌گیرند و نیاز به ایجاد اکوسیستم و زنجیره تامین دارند.
زمزمه‌های دوباره درباره حمایت از تولید داخلی گوشی موبایل، با صحبت‌های ستار هاشمی، معاون فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات آغاز شد. وی در گفت‌وگو با «ایسنا» از آغاز اجرای برنامه حمایتی دولت برای افزایش سهم بازار گوشی‌های هوشمند تولید داخل در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات خبر داد. هاشمی پیش‌بینی کرد که تا پایان دوره پنج ساله اجرای طرح حمایت از توسعه زیست‌بوم همراه، شاهد توسعه بازار و فناوری تولید گوشی‌های هوشمند داخلی باشیم و با تولید ۱۴ میلیون دستگاه گوشی همراه هوشمند و تبلت، بیش از یک میلیارد دلار صرفه‌‌جویی ارزی ایجاد شود. وی معتقد است با عملیاتی شدن این طرح، برای ۴۳هزار نفر به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم اشتغال‌زایی خواهد شد.
هاشمی تصریح کرد: از سال ۹۸ شناسایی تولید تلفن‌همراه هوشمند، حرکت در عرضه و تقاضا، ظرفیت‌سازی در بازار و بهره‌مندی از ظرفیت اپراتوری در حوزه ارتباطات در قالب یک برنامه منسجم به‌صورت یک ماموریت ویژه در دستور کار معاونت فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات قرار گرفت که لازم بود پیش از تخصیص و راهبری منابع مالی، اقدامات و تعاملات جدی با تمامی بازیگران و ذی‌نفعان حوزه گوشی تلفن هوشمند صورت گیرد.
معاون فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات درباره هدف اجرای این طرح توضیح داد: ارتقای سهم اقتصاد دیجیتال در توسعه ارتباطات، بهره‌مندی اقشار جامعه از ابزارهای نوین ارتباطی، توسعه عدالت ارتباطی با تولید گوشی همراه هوشمند و تبلت از طریق تامین زیرساخت‌های تولید شامل تامین فضای تولید، تست و ارزیابی محصولات و تامین مالی واحدهای تولیدی و در نهایت تحقق اهداف مصوب شورای‌عالی فضای مجازی مبنی بر دستیابی به ۲۰ درصد از سهم بازار گوشی‌های هوشمند به تولیدات داخلی تا سال ۱۴۰۴ از جمله اهداف این طرح است. وی افزود: در طرح مذکور حمایت مالی از طریق اعطای تسهیلات کم‌بهره و یارانه سود برای سرمایه‌گذاری ثابت، سرمایه در گردش، تحقیق و توسعه و صادرات محصولات در نظر گرفته شده است.
علل ناکامی تولیدکنندگان داخلی
تولیدکنندگان داخلی گوشی موبایل و تبلت معتقدند با وجود آنکه مسوولان مرتبا مساله حمایت از تولید داخلی گوشی موبایل را مطرح می‌کنند، اما در عمل حمایت چندانی از فعالان این صنعت نمی‌کنند تا بستری برای تولید مداوم و مطمئن ایجاد شود. حمید سعیدی، مدیرعامل جی‌ال ایکس با اشاره به سهم نیم درصدی این برند در بازار موبایل کشور می‌گوید: در سال ۹۹ به علت کمبود سرمایه هیچ گوشی هوشمندی تولید نکردیم و تمرکز خود را روی تبلت و گوشی‌های کیبوردی گذاشتیم. وی به آی‌تی ایران می‌گوید: یک تولیدکننده برای تولید ۱۰ هزار گوشی میان‌رده ۱۰۰ دلاری، به یک میلیون دلار سرمایه نیاز دارد. سعیدی با اشاره به چالش‌هایی که تولیدکنندگان موبایل داخل ایران با آن درگیر هستند، گفت: طولانی و زمانبر بودن فرآیندهای اداری و گمرکی باعث دلزدگی تولیدکنندگان شده است. وی موانع بانک‌مرکزی، کارهای اداری و گمرکی را از بزرگ‌ترین مشکلاتی دانست که تولیدکنندگان با آن درگیرند و افزود: طی فرآیندهای اداری تامین قطعات لازم برای تولید نه تنها وقت و انرژی زیادی از تولیدکنندگان می‌گیرد، بلکه معمولا با بلوکه شدن محموله‌ها در گمرک، سرمایه آنها را به مدت دو تا سه ماه معطل می‌کند. همین مسائل باعث میشود که یک سرمایه‌گذار به‌جای آنکه سرمایه خود را در این حوزه قرار دهد، آن را صرف فعالیت در واردات گوشی موبایل کند. زیرا واردات علاوه بر داشتن چالش کمتر، سودی به مراتب بالاتر از سود تولید نصیب وی خواهد کرد.
مارکتینگ و نحوه تبلیغات یکی از اقداماتی است که برندهای تولیدکننده تلفن‌همراه برای شناخته‌شدن در سطح جهانی باید در نظر داشته باشند. اما تولیدکنندگان گوشی‌های هوشمند در ایران با توجه به محدودیت‌های متعدد سیاسی و مالی برای تبلیغات در مضیقه هستند. بیژن خیابانی، مدیرعامل سابق نوکیا در ایران اعتقاد دارد که حمایت از تولیدکنندگان ایرانی نسبت به انتظاراتی که از شرکت‌ها دارند، بسیار ناچیز است.
او با اشاره به سطح دانش مهندسان ایرانی گفت: «حمایت اگر به‌درستی در ایران انجام شود، تولیدکنندگان داخلی می‌توانند در سطح جهان شناخته شوند. حمایت فقط شامل تسهیلات و مسائل ارزی و مالی نیست. کمک‌های تخصصی و فنی و مساله مارکتینگ، روابط‌عمومی و … مانند نقشه‌راه برای تولیدکنندگان داخلی به‌شمار می‌رود. اما درحال‌حاضر موانع به‌قدری برای آنها زیاد است که نمی‌شود انتظاری از آنها داشت. در یک دوره‌ای تولیدکنندگان بزرگی وارد این حوزه شدند که تجربه و سرمایه لازم را برای اینکار داشتند اما در حال‌حاضر اسمی از آنها نیست، دلیل آن موانع بی‌شمار بانکی، اداری، گمرکی و … است.»
خیابانی با بیان اینکه مهندسان ایرانی از سطح سواد خوبی برخوردار هستند، توضیح داد: «گره‌هایی که سر راه تولیدکنندگان ایرانی وجود دارد، گره‌های مهندسی نیست، زیرا افراد باسواد و آشنا با تکنولوژی در ایران وجود دارند که به‌راحتی می‌توانند تکنولوژی موردنظر را پیدا و پیاده کنند. برای مثال در سال ۱۳۶۸، مهندس فریبرز فارسی و داوری ماشین ظرفشویی را شبیه‌سازی کردند، اگر همان زمان این پروژه دانشجویی به یک پروژه صنعتی تبدیل می‌شد، ما پیش از سامسونگ ماشین‌های ظرفشویی هوشمند داشتیم، پس موضوع مهم‌تر حمایت از آنها است. برای مثال زمانی که سهم بازار نوکیا افزایش پیدا می‌کند، موضوعی مهم‌تر از تکنولوژی دخیل است و آن مدیریت زنجیره تامین است. قطعات سر زمان وارد شده و به‌موقع مونتاژ می‌شوند و بعد از کنترل کیفی به‌درستی وارد بازار خواهند شد، این فرآیند نشان‌دهنده یک عرضه دائمی است اما در ایران تولیدکنندگان زمانی که قطعات را وارد می‌کنند با توجه به موانعی که وجود دارد، یک مدت‌زمان طولانی باید برای ترخیص آن از گمرک طی کنند.»
بی‌‌اعتمادی کاربران به گوشی‌های ایرانی
صنعت تولید گوشی موبایل، صنعتی های‌تک است و توان تولید تمامی قطعات آن نه در ایران، بلکه در بسیاری از کشورهای دیگر نیز وجود ندارد. به‌طور مثال، کشورهایی که تراشه‌های لازم برای این محصولات را تولید می‌کنند معدودند و حتی برندهای مطرح تولید گوشی و تبلت در جهان نیز برای تامین قطعات به این چند کشور وابسته‌اند زیرا راه‌اندازی خطوط تولید مستقل برای ساخت این قطعات به‌صورت جداگانه صرفه اقتصادی ندارد. در نتیجه بخش زیادی از تولید تجهیزاتی مانند گوشی‌های هوشمند و تبلت مبتنی بر مونتاژ است. با این اوصاف شاید مهم‌ترین علتی که باعث شده کاربران ایرانی نسبت به گوشی‌ها و تبلت‌های تولید داخل بدبین باشند را بتوان بی‌‌اعتمادی آنها به این تولیدات دانست.
با وجود آنکه کسی از تولیدکنندگان داخلی توقع ساخت تراشه‌های اختصاصی برای گوشی‌های موبایل داخلی را ندارد، اما استفاده از قطعاتی با‌کیفیت، طراحی‌مناسب و کاربردی، ارائه خدمات پس از فروش و پشتیبانی مناسب را می‌توان حداقل توقع کاربر ایرانی از یک گوشی ساخت داخل دانست. مدیرعامل جی‌ال ایکس درباره اعتماد کاربران به تولیدات داخلی می‌گوید: «شاید اوایل یعنی ۱۵ سال پیش مشکلات کیفی وجود داشت؛ اما در حال‌حاضر موضوع کیفیت بهبود پیدا کرده است زیرا قطعات از همان‌جایی تهیه میشود که برندهای معروف تهیه می‌کنند و نرم‌افزارها و سیستم‌عامل به‌کار رفته نیز مشابهند. سعیدی معتقد است در حال‌حاضر تنها فرق بین برخی از برندهای خارجی و ایرانی قیمت و نام برند است ولی چون حمایت لازم از این تولیدات داخلی به‌عمل نیامده، نتوانسته‌اند نظر مشتریان را جلب کنند.
وی فرهنگ‌سازی برای استفاده از گوشی‌ها ایرانی را یکی از عوامل مهم حمایت از این صنعت می‌داند و می‌گوید: «در حال‌حاضر به بازار که مراجعه کنید، شاید به‌ندرت بتوانید یک گوشی ایرانی هوشمند پیدا کنید. تبلیغات و رسانه‌ها بزرگ‌ترین عامل برای شناساندن این تولیدات به مردم هستند که درحال‌حاضر صداوسیما برای هر ثانیه تبلیغ n تومان هزینه می‌گیرد که برای تولیدکنندگانی که در ابتدای کارند، به‌صرفه نیست.»
ضعف گوشی سازان ایرانی در برندسازی
کارشناسان معتقدند در حال‌حاضر نباید تمرکزمان مانند دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی فقط معطوف به بهبود کیفیت باشد؛ اکنون برندسازی مساله بسیار مهمی است. شرکت‌هایی چون هوآوی، ال‌جی، شیائومی و… ده‌ها میلیارد دلار برای تبلیغات و شناخته‌شدن برندشان در سطح جهانی خرج کرده‌اند؛ آیا در ایران این بودجه برای تبلیغات شناخته‌شدن یکی از برندها در اختیارشان قرار دارد؟ در حال‌حاضر بودجه تولیدکنندگان داخلی به‌قدری محدود است که به سختی بتوانند هزینه‌های لازم برای واردات قطعات، بیمه و حقوق را مدیریت کنند. خیابانی با تاکید بر اهمیت برندینگ و تبلیغات در موفقیت تولیدکنندگان داخلی افزود: «ما چند مدل مختلف گوشی ساخت ایران را تست کردیم، به‌راحتی می‌توان ادعا کرد که امکانات یک گوشی ۵ میلیونی با یک مدل همتای سری A سامسونگ که ۱۰ میلیون قیمت دارد، برابری می‌کند. اما وضعیت به‌صورتی است که مردم به برند اعتماد می‌کنند و دیگر کیفیت به‌شدت قبل مطرح نیست. تقاضا را باید با مارکتینگ و بسیاری از کارهای خلاقانه افزایش داد. برای مثال قبل از ارائه آن در بازار گوشی را در اختیار رسانه‌ها برای بررسی قرار دهند. در واقع باید این ذهنیت ساخته شود که این تلفن‌همراه با همتای خود فرقی ندارد.»
این کارشناس صنعت گوشی موبایل در تکمیل صحبت‌های خود، برند چینی شیائومی و فرآیندی که برای ورود به بازار و در مدت کم در کنار برندهای معتبر قرار گرفته است را مثال زد و گفت: «شیائومی از سال ۲۰۱۰ فعالیت خود را شروع کرد و در ۱۰ سال به‌جایی رسیده است که نام آن در کنار برندهای معروف می‌آید و سهم بازار آن رو به رشد است. در واقع ضرب‌المثل معروفی است که می‌گوید سفر هزار فرسنگی با قدم اول شروع میشود. شیائومی این پیام را به مشتریان خود داد که شما در این گوشی‌ها همه امکانات مشابه تلفن‌های همراه را دارید اما با قیمت کمتر. همین موضوع داستان را عوض کرد. قدم بعدی آن مارکتینگ درست برای شناخته‌شدن بود، در کنار آن روی مزیت‌های رقابتی خود کار کرد و زیرکانه جلو رفت. برای مثال قدرت کار‌کردن روی سخت‌افزار نداشت روی سیستم‌عامل این گوشی‌ها کار کرد. یکی از این مزیت رقابتی‌ها طول عمر باتری بود که بسیار طرفدار پیدا کرد.» او در ادامه اضافه کرد: «در ایران شاید در برخی موارد مزیت رقابتی نباشد اما در بخش نرم‌افزاری در صورتی‌که استاندارد‌ها رعایت شود، میشود کارهای بسیاری خوبی انجام داد.»
در حال‌حاضر ۶ تولیدکننده ایرانی جی‌ال‌ایکس، جی‌پلاس، مجموعه ارگ جدید بم، صاایران، مجموعه انارستان و مجموعه‌ی اُرُد در کشور در زمینه تولید گوشی موبایل و تبلت فعالیت می‌کنند. معاون فناوری و نوآوری وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات معتقد است با مشارکت اپراتورها و باندلینگ سرویس‌های ارتباطی روی سیمکارت منصوبه در گوشی‌های ایرانی و تامین پلتفرم‌های فروش اقساطی گوشی به مصرف‌کنندگان نهایی به‌صورت B۲B و B۲C، حرکت خوبی در بخش تقاضای گوشی هوشمند تولید داخل ایجاد خواهد شد تا متولیان این طرح بتوانند اهداف در نظر گرفته شده در دستیابی به سهم بازار را برآورده کنند.
بازار موبایل و تجهیزات دیجیتال کشور سال گذشته در مقاطعی با کمبود کالا برای پاسخگویی به نیاز مخاطبان روبه‌رو بود. از طرف دیگر به‌واسطه افزایش نرخ ارز و گاهی نبود کالا در بازار، قیمت گوشی و تبلت افزایش چشمگیری را تجربه کرد؛ به‌طوری‌که خانواده‌ها برای تهیه یک گوشی نه‌چندان پیشرفته، مجبور به پرداخت میلیون‌ها تومان شدند. با توجه به این موارد و تجربه‌ای که از طرح‌های حمایتی پیشین مسوولان از تولیدات داخلی دیده شد، باید ضرورت ایجاد برنامه‌ای سنجیده و حساب‌شده، مورد تاکید قرار گیرد تا بار دیگر این حمایت‌ها سمت و سویی نگیرد که ترکش‌های آن بازار موبایل کشور را فلج کند.