رایگیری الکترونیکی از کجا و چگونه آغاز شد
حکومت یک ساله و چند ماهه کرونا هنوز در شهرهای کشور پابرجاست و وزارت کشور خبر داده است که برگزاری سیزدهمین انتخابات ریاست جمهوری جمعه (۲۸ خرداد ۱۴۰۰) در ۳۳ شهر به صورت کاملا الکترونیکی برگزار میشود در این صورت ایران در گروه ۵۰ درصد کشورهایی قرار می‌گیرد که تا کنون به سراغ برگزاری انتخابات به شکل الکترونیکی رفته‌اند. با این حال، آیا تجربه اجراشده برگزاری انتخابات الکترونیکی شورای شهر در ۱۳۹ شهر در سال ۹۶ و همچنین شورایاری در سال ۹۸ می‌تواند در بهبود برگزاری آن‌چه پیش رو است، موثر واقع شود؟
هر چند که در سال‌های اخیر توسعه «دولت الکترونیکی» همواره در دستور کار دولت قرار داشته است اما جاماندن از برخی اقدامات ضروری که بعضا از دهه ۶۰ میلادی در دیگر کشورها آغاز شده، نشان می‌دهد که دولت ایران هنوز تا الکترونیکی شدن، چند دهه فاصله دارد.
این روزها که چندقدمی بیشتر تا برگزاری انتخابات ۱۴۰۰ باقی نمانده است، بعد از مدت‌ها که از مطرح شدن موضوع انتخابات کاملا الکترونیکی در کشور می‌گذرد به نظر می‌رسد شورای نگهبان در نهایت با برگزاری این مدل انتخابات هر چند به صورت محدود برای انتخابات ریاست‌جمهوری موافقت کرده است به گونه‌ای که وزیر کشور دو روز قبل از برگزاری سیزدهمین انتخابات ریاست‌جمهوری خبر داد که در ۳۳ شهر کشور تمامی ۲۵ مرحله برگزاری انتخابات از جمله اخذ رای و شمارش آرا به صورت الکترونیکی برگزار میشود و در سایر شهرها فقط ۲۴ مرحله انتخابات به صورت الکترونیکی برگزار میشود و ساکنان فقط ۳۳ شهر آرایشان به صورت الکترنیکی اخذ و شمارش میشود.
برگزاری انتخابات الکترونیکی بیش از ۱۰ سال است که در دستور کار وزارت کشور قرار دارد. سال ۷۸ اولین تلاش‌ها برای اجرای الکترونیکی انتخابات ششمین دوره مجلس شورای اسلامی از سوی وزارت کشور صورت گرفت اما شورای نگهبان با آن موافقت نکرد.دولت در انتخابات مجلس ششم آماده بود بخشی از شمارش آرای انتخابات را به صورت الکترونیکی انجام دهد و حتی همه تست‌ها و هماهنگی‌های لازم با شورای نگهبان نیز انجام شده بود اما دو روز مانده به انتخابات، شورای نگهبان منصرف شد.
پیگیری این موضوع از سوی وزارت کشور همچنان ادامه داشت و برای برگزاری انتخابات در سال ۸۴ نیز تلاش‌هایی در راستای الکترونیکی شدن انتخابات صورت گرفت اما شورای نگهبان مجدداً با آن مخالفت کرد. برای اولین بار به صورت جدی‌تر «مصطفی پورمحمدی» وزیر کشور دولت احمدی‌نژاد از احتمال الکترونیکی شدن انتخابات مجلس هشتم در اسفندماه ۸۶ خبر داد. گفته وی انتقادهای وسیع رسانه‌ای به همراه داشت و شورای نگهبان نیز از چنین پیشنهادی استقبال نکرد.
در نهایت هیات دولت در جلسه ۱۰ خرداد ۹۴ خود به برگزاری انتخابات به صورت کاملاً الکترونیکی رای مثبت داد و تصویب کرد تا یازدهمین دوره انتخابات مجلس شورای اسلامی و خبرگان رهبری به صورت کاملاً الکترونیکی برگزار شود. اما در نهایت شورای نگهبان با برگزاری آن انتخابات نیز به صورت الکترونیکی موافقت نکرد.
برگزاری رایگیری الکترونیکی سال‌هاست در برخی کشورهای جهان به عنوان گامی مهم در راستای دموکراسی شناخته میشود بگذریم، در روزهایی که هنوز پس از گذشت یک سال و چند ماه از شیوع ویروس کرونا در کشور ما، برخی شهرها قرمز یا نارنجی هستند، و در روزهایی که پای عمده فعالیت‌های جامعه از کلاس‌های درسی مدارس و دانشگاه‌ها گرفته تا اجرای تئاتر و اکران فیلم‌های سینمایی بیش از پیش به دنیای فناوری باز شده، شاید انتظار می‌رفت انتخابات ۱۴۰۰ نیز بیش از این به فضای رایگیری الکترونیکی نزدیک شود و امکان انتقال و شیوع ویروس کرونا را به حداقل میزان ممکن برساند.
اما شاید عنوان «رایگیری الکترونیکی» در نگاه اول برای عموم تصوری از رای‌دهی در فضای مجازی را به وجود بیاورد، با این حال هر چند که این می‌تواند شکلی از رایگیری الکترونیکی باشد اما همه آن‌چه در این مفهوم پنهان است، نیست.
رایگیری الکترونیکی در هند
تاریخچه براگزاری انتخابات کاملا الکترونیکی
نخستین نشانه‌های انتخابات الکترونیکی در دهه ۶۰ میلادی با سیستم کارت‌های سوراخ‌دار و اسکن نوری پدیدار شد؛ در واقع علامت‌گذاری صورت‌گرفته روی برگه از طریق سیستم اسکن نوری خوانده می‌شد. پس از این سیستم مدرن‌تری با ثبت الکترونیکی مستقیم آرا شکل گرفت.
انواع مختلف رایگیری الکترونیکی
پیش از هلند که در سال ۱۹۶۶ میلادی کار رایگیری الکترونیکی را با معرفی دستگاه‌های رایگیری الکترونیکی در چند شهرداری آغاز کرد، اطلاعاتی مبنی بر این‌که کشور پیشتاز دیگری در این زمینه وجود داشته باشد، در دست نیست و بنابراین می‌توان هلند را از پیشتازان برگزاری انتخابات الکترونیکی دانست. پس از این، رایگیری الکترونیکی به نحوی جای خود را در این کشور باز کرد که در انتخابات شهرداری در سال ۲۰۰۶ میلادی نزدیک به ۹۹ درصد از رایدهندگان به‌صورت الکترنیکی رای دادند. علاوه‌بر این، در هر دو انتخابات پارلمان در سال ۲۰۰۴ و انتخابات ملی در سال ۲۰۰۶ میلادی نیز رایدهندگان خارج از کشور توانستند از طریق اینترنت رای بدهند.
پس از هلند، هند در میان سایر کشورها سابقه رایگیری الکترونیکی دیرینه‌تری دارد. برای اولین‌بار در سال ۱۹۸۲ بود که رایگیری الکترونیکی در شهر پارور واقع در ایالت کرالا به صورت آزمایشی برگزار شد، اما دیوان عالی هند این انتخابات را نامعتبر دانست اما با اعمال تغییراتی در قانون، درانتخابات پارلمانی سال ۲۰۰۳ برای نخستین بار در هند از ماشین‌های رایگیری استفاده شد.
دولت بلژیک نیز در سال ۱۹۹۱ در دو منطقه با استفاده از ماشین‌های رایگیری، انتخاباتی الکترونیکی برگزار کرد. پس از این ۴۴ درصد از رایدهندگان این کشور در سال ۲۰۰۴ برای انتخابات پارلمانی اروپا از ماشین‌های رایگیری استفاده کردند.
برزیل نیز رایگیری الکترونیکی را البته به‌صورت آزمایشی از سال ۱۹۹۱ و در ایالت سانتا کاترینا آغاز کرد. این در حالی است که از سال ۲۰۰۰ همه انتخابات این کشور به صورت الکترونیکی برگزار شده‌اند.
علاوه‌بر این، ایرلند در سال ۲۰۰۲ با خرید ماشین‌های رایگیری به مبلغ ۵۰ میلیون دلار از شرکت هلندی Nedap، نروژ در سال ۲۰۰۳ با ماشین‌های الکترونیکی رایگیری با صفحه لمسی، استونی در سال ۲۰۰۵ به عنوان اولین کشوری که رایگیری اینترنتی برگزار کرد، ایتالیا در سال ۲۰۰۶ در یک برنامه آزمایشی با دستگاه‌های شرکت هلندی Nedap، استرالیا در سال ۲۰۰۷ با رایگیری اینترنتی و … کار برگزاری انتخابات الکترونیکی را به تدریج در جهان آغاز کردند. البته امریکا نیز یکی از کشورهای پیشگام در زمینه برگزاری انتخابات الکترونیکی است.
وضعیت رایگیری الکترونیکی در ایران
بند ۱۲ سیاست‌‌های کلی انتخابات ایران، دولت را مکلف به بهره‌‌گیری از فناوری‌های نوین در جهت حداکثرسازی شفافیت، سرعت و سلامت در اخذ و شمارش آرا و اعلام نتایج کرده است. از این رو در پنجمین دوره انتخابات شوراهای اسلامی شهر و روستا در سال ۱۳۹۶ در برخی از شعبه‌های رایگیری، رایگیری الکترونیکی انجام شد.
براساس داده‌های منتشرشده، در این انتخابات رایگیری در ۱۳۹ شهر از ۲۸ استان و در مجموع در ۹ هزار و ۶۴۴ شعبه به صورت الکترونیکی برگزار شد؛ که در مجموع هشت میلیون و ۶۷ هزار و ۷۰۱ رای به صورت الکترونیکی اخذ شد. انتخابات در ۹۹.۵ درصد از شعب شمارش آرا به صورت صحیح و بدون مشکل انجام شد. از مجموع این ۱۳۹ شهر، ۱۰۰ شهر، حدود ۷۲ درصد تجمیع نتایج آرا را در کمتر از دو ساعت به پایان رساندند.
بر اساس گزارش وزارت کشور، شاخص کل عملکرد فناوری اطلاعات در شعب اخذ رای از چهار شاخص «شعب برخط»، «ارسال صورت جلسه به صورت برخط»، «استعلام برخط رایدهندگان» و «اصلاح صورت جلسات الکترونیکی» تشکیل می‌شد که نموداری از شاخص عملکرد هر یک را در این‌جا می‌بینیم.
رایگیری الکترونیکی برای اولین بار در سال ۱۳۹۶ در ایران انجام شد
بر این اساس با در نظر گرفتن وزن یکسان برای هریک از شاخص ها، شاخص کل عملکرد فناوری اطلاعات ۶.۸ از ۱۰ است.
این در حالی است که مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در مطالعه‌ای، کاهش زمان رایگیری با وجود تعداد زیاد نامزدها، کاهش خطای انسانی، افزایش دقت، کاهش تخلفات انتخاباتی و شمارش الکترونیکی سریع و دقیق و به تبع آن کاهش درخواست‌های بازشماری آرا را از نقاط قوت این انتخابات الکترونیکی و کافی نبودن گواهینامه‌های اخذشده و مشخص نبودن استانداردهای ارزیابی امنیتی در این گواهینامه‌ها، عدم استفاده از روش‌‌های ارزیابی معتبر امنیتی و کارکردی، عدم انجام نظرسنجی از رایدهندگان و کارکنان شعب، عدم ارائه عمومی اطلاعات مربوط به دستگاه‌‌ها جهت آگاهی مردم، عدم امکان رای‌دهی افراد معلول و ناتوان را از نقاط ضعف این اقدام دانسته است.
نمونه دستگاه رایگیری استفاده شده در انتخابات ریاست‌جمهوری ایران
با این همه، بنا بر مطالعات انجام‌شده توسط موسسه بین‌‌المللی کمک به دموکراسی و انتخابات در سال ۲۰۱۵، ۵۷ درصد از ۱۲۳ کشور تحت مطالعه، هرگز از رایگیری الکترونیکی استفاده نکرده‌اند؛ ۶ درصد قبلا از رایگیری الکترونیکی استفاده کرده‌اند اما اکنون آن را کنار گذاشته‌اند؛ در ۱۶ درصد فقط مطالعات امکان‌‌سنجی یا برگزاری آزمایشی انجام شده است و در ۲۱ درصد کشورها رای گیری الکترونیکی در انتخابات ملی و یا استانی یا هردو استفاده شده است.
اما با این حال درخصوص برگزاری رایگیری الکترونیکی در ایران، با وجود تجربه انجام‌شده در سال ۹۶ و تجربه پیش رو، انتظار می‌رود داده‌های حاصل از این اقدامات جمع‌آوری و تحلیل شوند. همان‌طور که پیش‌تر گفته شد و در نمودار دایره‌ای بالا نیز دیدیم، فقط حدود ۶ درصد از کشورها تجربه ادامه‌داری در استفاده از رایگیری الکترونیک نداشته‌اند و کشورهایی چون هلند حتی تولیدات صنعتی‌شان را در این امر به سایر کشورها صادر کرده‌اند، بنابراین به نظر می‌رسد ادامه این تجربه و بهبود کیفیت آن به ویژه در شرایطی مثل شیوع ویروس کرونا، در کشور ما هم می‌تواند موثر واقع شود.