بررسی عملکرد ۴ساله دولت در عرصه فضا
عملکرد ۴ساله دولت در عرصه فضا نشان می‌دهد که وعده‌ها برای ۶ پرتاب مداری و ۲ پرتاب زیرمداری در راستای تثبیت فناوری فضایی راه به جایی نبرده و ما همچنان درگام دوم نقشه فناوری فضایی ایستاده ایم.
با وجودی که فعالیت ایران در عرصه فناوری فضایی در ابتدای دولت دوازدهم و با وعده‌های مسئولان وزارت ارتباطات مبنی بر پرتاب چندین ماهواره به فضا، بسیار پررنگ آغاز شد اما پس از گذشت ۴ سال از این وعده‌ها و تاکید وزیر ارتباطات مبنی بر اینکه «یک لحظه و یک ثانیه را نیز از دست نمی‌دهیم»، شواهد نشان می‌دهد که فناوری فضایی آنطور که باید مسیرهای برنامه ریزی را طی نکرد و بسیاری از لحظه‌ها و ثانیه‌ها برای توسعه این فناوری هدر رفته است.
در این میان اگرچه تحریم یکجانبه ایران در عرصه فضا نیز در عدم موفقیت برای پیگیری برنامه‌های مدنظر در توسعه فناوری فضایی و پرتاب ماهواره‌های عملیاتی بی تأثیر نبود، اما آنچه که واضح است اینکه کندی توسعه فناوری فضایی در شرایطی که سایر کشورها به فعالیت خود سرعت بخشیدند، در درازمدت به ضرر منافع ملی کشور خواهد بود.
حسین زیبنده دانشجوی دکتری حکمرانی فضای مجازی و پژوهشگر هسته خط مشی فضای مجازی مرکز رشد دانشگاه امام صادق (ع) در گفتگو با خبرنگار مهر معتقد است که «تعلیق فناوری فضایی در ۴ سال اخیر و ۴ سالی که دولت حسن روحانی بر سر کار بود به بهانه‌های مختلفی چون مذاکرات برجام و صدمه زدن به مذاکرات، عقب ماندگی‌هایی در حوزه فضایی را رقم زد که ما را از ارائه خدمات فضایی و خدمات سنجش از راه دور محروم کرده و این موضوع نقدی بر عملکرد دولت است.»
در کجای نقشه راه فناوری فضایی ایستاده ایم
مطابق با نقشه راه ۱۰ ساله فناوری فضایی کشور تحقق ۴ گام برای تثبیت و دستیابی به فناوری فضایی مدنظر است.
گام نخست مربوط به دستیابی کشور به مدار ۲۵۰ کیلومتر زمین است که در این گام ۴ ماهواره امید، نوید، فجر و رصد در این مدار قرار گرفتند. گام دوم این است که ماهواره‌های ایرانی در مدار ۵۰۰ کیلومتری از سطح زمین قرار گیرند و در این راستا پرتابگر سیمرغ و ماهواره‌های پارس، ظفر و طلوع طراحی و ساخته شده‌اند.
در گام سوم ایران باید بتواند ماهواره خود را در مدار هزار کیلومتر از سطح زمین قرار دهد تا دستیابی به مدار لئو تکمیل و تثبیت شود. در نهایت نیز در گام چهارم، هدف این است که کشورمان به مدار ژئو که ۳۶ هزار کیلومتری سطح زمین است، دست پیدا کند و فناوری فضایی به تثبیت نهایی برسد.
شواهد نشان می‌دهد که ما طی این سال‌ها همچنان در مراحل نهایی گام دوم باقی مانده ایم و موفق به قراردادن ماهواره ایرانی در مدار ۵۰۰ کیلومتری زمین نشده ایم.
با این حال سازمان فضایی ایران برای تثبیت دستاوردهای فضایی در مدار لئو پیش بینی کرده بود که تا پایان دولت، ۶ پرتاب مداری (در مدار ۵۰۰ کیلومتری) و ۲ پرتاب زیرمداری خواهیم داشت اما این پرتاب‌ها تاکنون انجام نشده است.
این در حالی است که امروزه بیشترین کاربردها در مدار لئو صورت می‌گیرد و ماهواره‌های مخابراتی که در دنیا تحت پروژه‌هایی مانند استارلینک، وان وب، تله ست و امثالهم برای اینترنت ماهواره‌ای آغاز شده اند از مدار لئو استفاده می‌کنند.
به همین علت تحقق گام سوم فناوری فضایی اولویتی است که باید از سوی دولت مورد توجه قرار گیرد.
از سوی دیگر مطابق نقشه راه فناوری فضایی کشور، فرآیند ساخت ماهواره برای دستیابی به مدار ۳۶ هزار کیلومتری زمین در حوزه ماهواره‌های مخابراتی از ساخت ماهواره «ناهید یک» آغاز شده و تا «ناهید ۵» و «ماهواره ایران ست» که ماهواره عملیاتی است، دنبال میشود. در این زمینه نیز تنها ماهواره‌های مخابراتی «ناهید یک» و «ناهید ۲» در پژوهشگاه فضایی ایران ساخته شده اند که قرار بود تا انتهای سال ۹۹ تحویل سازمان فضایی ایران و پرتاب شوند.
ماهواره‌هایی که به مقصد نرسیدند
ساخت ماهواره سنجش از راه دور و ماهواره مخابراتی بومی در راستای ارتقای توان تولید ملی در راستای اجرای الزامات سیاست‌های اقتصاد مقاومتی و نیز نقشه راه فناوری فضایی و مأموریت‌های برنامه ششم توسعه مبنی بر تثبیت نقاط مداری و تأمین ماهواره سنجشی و ماهواره مخابراتی برای قرار گرفتن در این نقاط مداری به وزارت ارتباطات تکلیف شده است.
از این رو برنامه خرید یا اجاره ماهواره خارجی و مذاکرات با طرف‌های خارجی و نیز رویکرد بلندمدت ساخت ماهواره‌های بومی به عنوان برنامه‌های مدنظر وزارت ارتباطات و سازمان فضایی ایران بارها اعلام شد. اما با این حال خروجی پروژه‌های فضایی، عملکرد این وزارتخانه را غیرقابل دفاع می‌کند و به رغم تبلیغات گسترده‌ای که از آغاز در زمینه توسعه فناوری فضایی و ساخت و پرتاب ماهواره از سوی وزیر ارتباطات صورت گرفت، اما بسیاری از این وعده‌ها عملی نشده و ماهواره‌هایی که قول پرتاب آنها داده شد، همچنان بر زمین مانده‌اند.
نام ماهواره‌هایی همچون «طلوع»، «پارس یک»، «پارس دو»، «ناهید یک»، «ناهید دو»، «پیام یک» و «پیام دو»، «دوستی» و «ظفر یک» و «ظفر ۲» در این سال‌ها بارها شنیده شد و به جز پرتاب ناموفق ماهواره‌های «پیام یک» و «ظفر یک»، خبری از پرتاب سایر ماهواره‌ها نیست.
آخرین وعده‌ها مبنی بر پرتاب ماهواره‌های ایرانی به اظهارات مرتضی براری رئیس سازمان فضایی ایران در بهمن ماه ۹۹ باز می گردد که گفته بود «برنامه ریزی برای پرتاب ماهواره «طلوع»، «پارس یک» و «ظفر ۲» با پرتابگر سیمرغ در حال انجام است و در همین حال ماهواره‌های «ناهید یک و دو» با ماهواره بر ذوالجناح در مدار قرار می‌گیرند. برای رسیدن به مدار خورشید آهنگ نیز نمونه دوم «ماهواره پارس» را با عنوان «پارس پلاس» با پرتابگر ذوالجناج از پایگاه چابهار پرتاب خواهیم کرد»
از سوی دیگر براری از انجام ساخت نمونه مهندسی کپسول زیستی توسط پژوهشگاه هوافضا خبر داد و گفته بود که «مدل پروازی این پروژه، خردادماه ۱۴۰۰ تحویل سازمان فضایی میشود.» وزیر ارتباطات نیز انتهای سال ۹۸ با بیان اینکه سرعت ساخت ماهواره در کشور افزایش یافته، گفته بود که «۶ ماهواره آماده ارسال به مدار زمین داریم. پس از آن نیز تاکید کرد که سال آینده (۹۹) چندین ماهواره به فضا پرتاب می‌کنیم».
محمدجواد آذری جهرمی در هفته دولت سال ۹۹ نیز از پرتاب ۵ ماهواره تا پایان سال ۹۹ خبر داد و در مراسم روز ملی فناوری فضایی (بهمن ۹۹) نیز گفت: «برنامه ریزی برای پرتاب ماهواره «طلوع»، «پارس یک» و «ظفر ۲» با پرتابگر سیمرغ در دست انجام است و در همین حال ماهواره‌های «ناهید یک و دو» با ماهواره بر ذوالجناح در مدار قرار می‌گیرند» که هیچکدام از این وعده‌ها عملی نشد.
وزیر ارتباطات همچنین با بیان اینکه حدود ۵ سال زمان نیاز است که یک ماهواره مخابراتی آماده قرارگیری در مدار شود، این قول را داده که «ماهواره مخابراتی ایرانی توسط اپراتور ملی ماهواره تا ۳ سال دیگر در موقعیت ۴۳.۵ درجه مدار زمین قرار می‌گیرد.»
به گفته آذری جهرمی «در آینده نزدیک ایران در مجموع ۵ قدرت فضایی دنیا قرار می‌گیرد و این هدف، دور نیست. به رغم تحریم‌های ظالمانه آمریکا علیه صنعت فضایی ایران، همکاری بین المللی در این عرصه شکل گرفته و خبر یک حرکت راهبردی و بین المللی را تا قبل از پایان دولت به مردم می‌دهیم.»
یک لحظه و یک ثانیه را نیز از دست نمی‌دهیم
در تازه‌ترین اخبار، تیرماه امسال برخی گمانه زنی‌ها از پرتاب ناموفق ماهواره‌های «پارس یک» و «ناهید» توسط وزارت ارتباطات و عدم رسانه‌ای کردن آن حکایت داشت.
در این باره وزیر ارتباطات گفت: ماهواره «پارس ۱» و «ناهید» همچنان در سازمان فضایی ایران موجود هستند و فرایند تحویل آنها به وزارت دفاع طی نشده است. بنابراین ادعای ناموفق بودن پرتاب از از جانب رسانه‌های آمریکایی از طرف ما مورد تأیید نیست.
آذری جهرمی با اشاره به انجام مجموعه اقداماتی با عنوان بسته پاسخ به تحریم صنعت فضایی ایران در یک سال گذشته گفت: پس از تحریم‌های یکجانبه و ظالمانه آمریکا علیه برنامه فضایی ایران، رهنمودهای مقام معظم رهبری و تأکیدات رئیس‌جمهور حول سه محور برای پاسخ به این تحریم‌ها پیگیری شد. موضوع اول این بود که ما ماهواره‌ای با دقت تصویربرداری یک متر بسازیم که هم اکنون مجموعه دانشگاهی به شدت مشغول انجام این کار هستند و قراردادهای مورد نیاز منعقد شده است. به صورت ماهانه کنترل پروژه را انجام می‌دهم و گزارش‌های مربوطه را بررسی می‌کنم. تحقیقات ساخت این ماهواره به طور جدی در حال پیشرفت است و در آینده نزدیک وارد مرحله ساخت خواهد شد و ما ماهواره سنجش از دور با قدرت تفکیک یک متر ساخت جمهوری اسلامی ایران را تولید خواهیم کرد.
وی تاکید کرد: نکته بعدی دستیابی به مدار ۳۶ هزار کیلومتری (مدار ژئو) است که رهبر معظم انقلاب بر آن تاکید کرده‌اند. تحقیقات برای تولید ماهواره‌بری که بتواند ماهواره ایران را در مدار ۳۶ هزار کیلومتری قرار بدهد توسط وزارت دفاع در حال انجام است. مدتی قبل من و وزیر دفاع بازدید میدانی از موتور این ماهواره‌بر داشتیم و تست عملیاتی آن‌را مشاهده کردیم که تست کاملاً موفقیت‌آمیز بود. فکر می‌کنم با آزمایش‌هایی که وزارت دفاع انجام می‌دهد کمتر از یک سال آینده پرتابگر با قابلیت دستیابی به مدار ۳۶ هزار کیلومتری را در کشور خواهیم داشت.
آذری جهرمی درباره سومین موضوع مهم گفت: اعزام موجود زنده به فضا مورد دیگری است که برای دستیابی به آن قرارداد ما با پژوهشگاه هوافضا منعقد شده است. قراردادهای مربوط به طراحی و تولید کپسول زیستی و پرتاب زیرمداری منعقد شده و کار در حال انجام است. بنابراین اگر بقیه علاقمند هستند که بدانند برنامه فضایی ایران به چه صورت است باید بگویم ما هر لحظه و هر ساعت در حال تست کردن هستیم و یک لحظه و یک ثانیه را نیز از دست نمی‌دهیم و کار با جدیت دنبال میشود. خبرهای خوب و خوشحال کننده‌ای در آینده به گوش خواهد رسید. به زودی خبرهای واقعی از ماهواره و پرتاب آن به مدار را خودمان منتشر می‌کنیم.
بخت شورای عالی فضایی در دولت روحانی هم باز نشد
در کنار اقداماتی که در حوزه فناوری فضایی در دولت دوازدهم انجام شد و انتقاداتی که به ناکامی‌های دولت در تحقق برنامه‌های مدنظر وارد است، جای خالی شورای عالی فضایی برای سیاستگذاری در عرصه فضا نیز احساس میشود.
با گذشت حدود ۱۵ سال از مصوبه هیأت وزیران مبنی بر تشکیل «شورای عالی فضایی» به عنوان عالی‌ترین مرجع سیاستگذاری در حوزه فضایی کشور و مطابق با سند جامع توسعه هوافضا مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی که وظیفه سیاستگذاری اجرایی، راهبری، نظارت و تصویب برنامه‌های کلان و راهبردهای حوزه فضایی را به این شورا می‌دهد، اما همچنان هماهنگی‌های لازم برای برگزاری جلسات این شورا به نتیجه نرسیده است.
قرار بود که شورای عالی فضایی به ریاست رئیس جمهور تشکیل و حداقل ۲ بار در سال تشکیل جلسه دهد، اما مستندات نشان می‌دهد که تاکنون این شورا تنها ۳ بار تشکیل شده است. به نحوی که دولت یازدهم و دوازدهم این شورا را جدی نگرفت و به وظایف قانونی خود برای برگزاری جلسات شورای عالی فضایی عمل نکرد.
حتی کمیسیون صنایع و معادن مجلس نیز سال گذشته لطف الله سیاهکلی و رضا تقی پور انوری را به عنوان نمایندگان پیشنهادی در شورای عالی فضایی کشور به صحن مجلس معرفی کرد و نمایندگان مجلس نیز قول دادند که پیگیر تشکیل شورای عالی فضایی کشور شوند. اما با این وجود بخت این شورا در دولت حسن روحانی نیز باز نشد و باید منتظر ماند و دید که آیا دولت ابراهیم رئیسی اهتمامی به برگزاری و تشکیل جلسات این شورا به عنوان عالی‌ترین مرجع سیاستگذاری و برنامه ریزی در عرصه فضایی کشور دارد یا خیر.