واکاوی وضعیت صنعت تجهیزات زیرساختی مخابرات در ایران/ گیر کار در توسعه صنعت تجهیزات مخابرات کشور کجاست؟
یک ابزار حمایتی اصلی در توسعه صنعت تجهیزات مخابراتی، بازارهای دولتی است؛ زیرا عمده این تجهیزات توسط دولت خریداری می شود، همین سیاست در چین و ژاپن، سبب ایجاد شرکت‌های بزرگ تأمین کننده تجهیزات مخابراتی از جمله Huawei ، ZTE و NEC شده است. هند و ترکیه هم این رویه را در دستور کار قرار داده‌اند.
تا چند وقت پیش صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات، بین صنایع کشور صنعت جدید و جوانی بود و حتی جز صنایع لوکس محسوب می شد.
در چند سال اخیر، به تبعیت از رویه های جهانی، صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات جزء یکی از عوامل کلیدی در توسعه کشور محسوب می شود و اهمیت ویژه ای یافته است.
امروز تقریبا همه شهروندان به نوعی از بخش های متعدد این صنعت بهره می برند و با آن سر و کار دارند، اما نکته مهمی که شاید در ظاهر از نگاه ها پنهان باشد، پشت پرده این صنعت است که همان تجهیزات زیرساختی است و همچنین ارتقاء مداوم از ضروریات این تجهیزات است.
در این گزارش به حال و روز صنعت تجهیزات زیرساختی مخابرات در کشور می پردازیم.
تجهیزات مخابراتی طیف گستردهای از دستگاه های ارتباطی را شامل می شود که در لایه های مختلف شبکه مورد استفاده قرار می گیرند و به صورت کلی می توان آنها به دو دسته تجهیزات ثابت و تجهیزات سیار تقسیم کرد.
نقش دولت و حاکمیت ها در توسعه صنعت تجهیزات مخابراتی چیست؟
صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات در ایران به دلایل متعددی نظیر اندازه بازار قابل توجه داخلی و منطقه ای، موقعیت راهبردی در ارتباطات جهانی، وجود سرمایه انسانی توانمند و چالش های امنیتی بالقوه به ویژه در دوران تحریم ها از اهمیت بسزایی برخوردار است.
بررسی تجارب جهانی نشان می دهد یکی از اصلی ترین ابزارهای حمایتی در توسعه صنعت تجهیزات مخابراتی به خصوص در حوزه تجهیزات زیرساختی شبکه، استفاده از اهرم بازارهای دولتی برای رونق تولید داخل است؛ چراکه خرید این تجهیزات به دلیل کارکرد ویژه آنها در زیربنای خدمات عمومی و ارتباطی، عمدتاً توسط بخش دولتی صورت می پذیرد.
پیگیری اینگونه سیاست ها توسط کشورهایی نظیر چین و ژاپن در سه دهه گذشته، منجر به شکل گیری شرکت هایی نظیر Huawei Fujitsu ، ZTE و NEC در میان برترین تأمین کنندگان تجهیزات مخابراتی جهان شده است.
علاوه بر شاهدیم که در سالیان اخیر نیز این سیاست به شدت توسط کشورهای هند و ترکیه دنبال می شود.
در ایران مهم ترین مشتریان بازار تجهیزات مخابراتی کشور چه کسانی هستند؟
بررسی صنعت تجهیزات مخابراتی در ایران نشان می دهد عمده مشتریان بازار تجهیزات مخابراتی کشور را شرکت های دولتی یا متصل به حاکمیت نظیر شرکت ارتباطات زیرساخت، شرکت مخابرات ایران، اپراتورهای سیار و در ابعاد محدودتر بانک ها، شرکت های توسعه مترو و انتقال نیرو و نفت شکل می دهند.
در همین راستا مصوبات مختلفی – نظیر قانون حداکثر استفاده از توان داخل، سند تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات، مصوبه ۱۶۳ کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات، نظامنامه پیوست فناوری و مصوبه ممنوعیت واردات ۲۱ قلم کالا در حوزه فاوا – برای مکلف کردن این بخش ها به حمایت و خرید از تولیدات داخلی وضع شده است، اما همچنان بخش عمدهای از تجهیزات کلیدی و حساس موردنیاز شبکه از تأمین کنندگان خارجی خریداری می شود.
مصوبه ۱۶۳ کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات در راستای توانمند سازی بخش داخلی حوزه ارتباطات است. در این مصوبه فرایندی پیش بینی شده که رگولاتوری، عملکرد اپراتورها و دارندگان پروانه در استفاده از ظرفیت های تولید داخل را ارزیابی کرده و مبتنی بر این ارزیابی ها فرایندهای تشویقی را در پروانه آنها لحاظ کند.
به عنوان نمونه می توان به پروژه های پنج ساله برنامه سوم، چهارم و پنجم توسعه شبکه زیرساخت ارتباطی کشور اشاره کرد که عمده تجهیزات موردنیاز آنها به ترتیب از شرکت های خارجی آلکاتل، هواوی و فایبرهوم تأمین شده است؛ در رابطه با پروژه های شرکت مخابرات ایران و اپراتورهای سیار نیز جز در موارد محدود، غالباً از تجهیزات خارجی در شبکه استفاده می شود.
تداوم این روند علاوه بر اینکه به تضعیف وضعیت فعلی تولیدکنندگان داخلی منجر خواهد شد، کشور را با چالش هایی نظیر خروج ارز، صرف هزینه های مضاعف، آسیب پذیری های امنیتی، محدودیت در پشتیبانی از تجهیزات خارجی در مواقع تحریم و به طورکلی ایجاد وابستگی به شرکت های خارجی مواجه می کند.
اشکال کار در توسعه این صنعت در کشور کجاست؟
آسیب شناسی توسعه صنعت تجهیزات مخابراتی کشور از سه منظر خریداران تجهیزات، تولیدکنندگان و حاکمیت نشان می دهد که ضعف کارشناسی در تعیین مشخصه های فنی تجهیزات مطابق با نیاز کشور، عدم انتشار دقیق نیازمندی ها و برنامه های آتی خرید و برخی منافع مادی و معنوی خرید از خارج، اصلی ترین موانع توسعه صنعت تجهیزات مخابرات کشور از سوی خریداران تجهیزات به شمار می آیند.
آسیب شناسی تولیدکنندگان این صنعت حاکی از آن است که تعدد شرکت های کوچک و متوسط با واحدهای تحقیق و توسعه نه چندان قوی، تمرکز بر بازارهای داخلی ۴ و عدم ارائه راهکارهای یکپارچه یا Total Solution برای مشتریان، اثرات منفی بر این صنعت داشته است.
همچنین آسیب شناسی حاکمیتی این صنعت نیز بیانگر آن است که عدم هماهنگی و یکپارچگی میان مصوبات بازیگران مؤثر بر این صنعت، استفاده از سیاست های حمایتی نامناسب در کنار عدم پیگیری اجرای کامل مصوبات بالادستی موجود به دلیل برخی زمینه های تضاد منافع میان دستگاه های متولی این حوزه از اصلی ترین چالش های حکمروایی این صنعت به شمار می آیند.
چه راهکارهایی برای ساماندهی و رشد پایدار آن وجود دارد؟
در نهایت به منظور ساماندهی و رشد پایدار صنعت تجهیزات مخابراتی کشور، با در نظر گرفتن روندهای کلان این صنعت و بررسی های تطبیقی مدل های حمایتی سایر کشورها، پیشنهادهای سیاستی در سه حوزه ساماندهی تقاضا، تقویت تولید و یکپارچگی در حکمرانی این صنعت به همراه یک پیشنهاد ساختاری برای اجرا ارائه می شود.
۱ – ساماندهی تقاضا با توجه به ماهیت متمرکز و محدود مشتریان تجهیزات مخابرات زیرساختی در کشور، نوسان در ابعاد مختلف تقاضا نظیر دوره های خرید و مشخصه های فنی موردنیاز مشتریان، تأثیر به سزایی در برنامه ریزی تولید و هدف گذاری های تحقیق و توسعه شرکت های داخلی دارد، به همین منظور پیگیری سیاست های ذیل پیشنهاد می شود:
الف) اجبار دارندگان پروانه به انتشار برنامه های آتی توسعه و خرید تجهیزات به همراه مشخصات فنی در بستری مناسب که قابلیت ارزیابی میزان پایبندی خریداران به برنامه های اعلامی را داشته باشد.
ب) استفاده از مدل های تجمیع خرید و قراردادهای بلندمدت تأمین تجهیزات که می تواند تا حد زیادی از اثرات منفی نوسان در طرف تقاضا بکاهد و از سوی دیگر با ایجاد بازارهای شبه تضمینی نسبتاً بزرگ برای محصولات باکیفیت، تولید و تحقیق و توسعه را برای تولیدکنندگان داخلی مقرون به صرفه تر کند.
۲ – تقویت تولید صنعت تجهیزات مخابرات حوزه ای است که به صورت مداوم نیازمند ارتقاء فنی و تحقیق و توسعه است.
در حال حاضر تولیدات صنعت تجهیزات مخابراتی کشور را می توان به دو دسته محصولات با سطح بلوغ فناوری بالا – که آمادگی لازم برای ورود به بازارهای رقابتی را دارند – و محصولات نیازمند تحقیق و توسعه بیشتر یا ساخت اول دسته بندی کرد.
هریک از این گروه ها نیازمند سیاست های حمایتی خاص خود هستند که این سیاست ها عبارتند از:
الف) در رابطه با محصولات با سطح بلوغ فناوری بالا نظیر تجهیزات انتقال یا تجهیزات غیرفعال شبکه های مخابراتی، محور اصلی حمایت ها باید بر مبنای بازارسازی برای تولیدات داخلی باشد. در همین راستا پیشنهاد می شود، علاوه بر اعمال محدودیت هایی نظیر ممنوعیت و اصلاح تعرفه های وارداتی و الزام دستگاه های ذیربط به خرید از تجهیزات داخلی در حوزه تجهیزات راهبردی شبکه، از سیاست های حمایتی غیرمستقیم و تشویق طرف تقاضا نیز استفاده شود؛ به عنوان نمونه تخصیص خطوط اعتبار خرید به مشتریان تجهیزات داخلی و ارائه تخفیف های پلکانی در مالیات و پهنای باند شرکت های مخابراتی که از تولیدات داخلی استفاده می کنند، در این دسته جای می گیرند.
ب) در رابطه با محصولات مخابراتی نظیر سیستمهای IMS که در حال حاضر در مراحل تولید اولیه یا تحقیق و توسعه بیشتر برای ارتقاء محصول نهایی هستند نیز پیشنهاد می شود، به دلیل هزینه های بالای ساخت نمونه اولیه تجهیزات مخابراتی، علاوه بر تخصیص مشوق های مالی و وام های کم بهره در ازای پیشرفت فنی تجهیزات، در حوزه تجهیزات راهبردی شبکه از الگوی قراردادهای خرید تضمینی استفاده شود.
ج) در نهایت در رابطه با برخی تجهیزات مخابراتی نظیر مدل های پرظرفیت روتر و BTS های شبکه سیار که در حال حاضر توان کافی برای ساخت داخل آنها وجود ندارد، می توان مشابه مدل های موفق انتقال فناوری در صنعت نیروگاهی و تجهیزات پزشکی کشور عمل کرد که بر مبنای آن با تأسیس یک شرکت مشترک میان وزارت ارتباطات و تولیدکنندگان توانمند داخلی در ازای واگذاری کوتاه مدت امتیاز واردات تجهیزات، تضمین بومی سازی تجهیزات در مدت زمان مشخصی از آنها اخذ شود.
۳ – هماهنگی در سیاست ها و یکپارچه سازی مصوبات تنظیم قوانین یکپارچه و مکمل می تواند نقش بسزایی در ارتقاء این صنعت ایفا نماید. به همین منظور ضروری است، در مصوبه ۱۶۳ کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات به عنوان کلیدی ترین مصوبه حمایت از توان تولیدات داخلی در بخش فاوا، اصلاحاتی متناسب با وضعیت فعلی صنعت تجهیزات مخابراتی و مکمل با سایر مصوبات بالادستی نظیر قانون جدید حداکثر استفاده از توان تولیدی و خدماتی کشور، سند الزامات شبکه ملی اطلاعات و نظام نامه پیوست فناوری اعمال شود.
بهتر است قوانین موجود در کشور برای حمایت از تولید داخل با وضعیت فعلی صنعت تجهیزات مخابراتی به روزرسانی شوند
اصلاح رویه را از کجا می توانیم کلید بزنیم؟
در این راستا سرفصل های زیر جهت به روزرسانی مصوبه ۱۶۳ و ایجاد هماهنگی بیشتر میان دستگاه های مربوطه در حوزه اجرا و نظارت ارائه می شود.
الف) انتشار لیست تجهیزات راهبردی موردنیاز شبکه و برنامه ریزی برای تولید و جایگزینی این تجهیزات با تولیدات داخلی با همکاری نهادهای ذیربط نظیر شورایعالی فضای مجازی، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری و وزارت صنعت، معدن و تجارت.
ب) استخراج لیست مواد اولیه موردنیاز تولیدکنندگان و برنامه ریزی برای تسهیل واردات و ترخیص آنها با همکاری وزارت صمت، سازمان گمرک کشور و سندیکای صنعت مخابرات.
ج) هم افزایی و هماهنگی میان منابع مالی و اعتباری حمایتی نهادهای مختلف نظیر منابع مالی معاونت علمی و فناوری، وام وجوه اداره شده وزارت ارتباطات و منابع مالی صندوق صحای وزارت صمت، در راستای حمایت از تولیدکنندگان در مراحل مختلف تولید یکی از الزامات کلیدی در موفقیت سیاست های حاکمیتی، وجود ساختارهای نهادی متناسب و متناظر با این سیاست ها در مرحله اجرا است، از این رو با توجه به سیاست های متنوع موردنیاز برای دستیابی به هدف ارتقاء توان تولید داخل در صنعت تجهیزات مخابرات ضروری است یک شرکت واسط خدمات فنی مهندسی بخشی و شبه دولتی به منظور مدیریت فرایندهای ساخت، تدارک و پشتیبانی تجهیزات مخابراتی کلیدی موردنیاز شبکه های مخابراتی کشور تأسیس شود.
این شرکت با ایجاد اولویت ساختاری و قابلیت های لازم برای ساماندهی تقاضا و حمایت از تولید داخل، در واقع به عنوان حلقه واسط تسهیل گر میان نیازهای مصرف کنندگان و توانمندی های تولیدکنندگان و هماهنگ کننده سیاست ها نقش ایفا خواهد کرد.
از منظر قانونی نیز زیرساخت شکل گیری چنین شرکتی در برنامه ششم توسعه بر وزارت ارتباطات تکلیف شده است؛ اما تاکنون به مرحله اجرا نرسیده است؛ ضمن آنکه ضرورت دارد در تدوین اساسنامه این شرکت دقت لازم جهت حمایت از تولید داخل صورت پذیرد.