کاربران ایرانی مقابل پلتفرم‌های ناقض حریم خصوصی آسیب‌پذیرند
سرهنگ رجبی می‌گوید: طرح «حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی» با توجه به نبود حمایت قانونی از ایرانیان در مقابل پلتفرم‌های ناقض حریم خصوصی نوشته شده است.
از حدود سال ۹۷ زمزمه پیشنهاد طرحی تحت عنوان صیانت از کاربران در فضای مجازی مطرح شد، در سیر تحول این پیش نویس در مرداد سال ۱۴۰۰ به صورت طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در جلسه علنی چهارشنبه ۶ مرداد ۱۴۰۰، با ۱۲۱ رأی موافق بر اساس اصل ۸۵ قانون اساسی در کمیسیونی ویژه تصویب و بررسی شد و قرار است مصوباتش به‌طور مستقیم و بدون ارائه در صحن علنی برای اعلام نظر به شورای نگهبان ارسال شود. هرچند تعدادی از نمایندگان درصدد برآمدند برای لغو رسیدگی، طبق اصل ۸۵ و در کمیسیون ویژه اقدامی انجام دهند ولی در نهایت با رأی گیری مجدد خارج شدن طرح از حالت اصل ۸۵ به تصویب نرسید و روند رسیدگی به این طرح از طریق کمیسیون ویژه پیگیری خواهد شد.
در خصوص این طرح دیدگاه‌های کاملاً متناقضی وجود دارد، عده‌ای از کارشناسان این طرح را برای حمایت کاربران و ساماندهی ولنگاری حاکم بر فضای مجازی ضروری می‌دانند و عده‌ای دیگر این طرح را به منزله قطع اینترنت می‌شمارند. اما این دو برداشت تنها نگاهی مضیق به طرح است چرا که این طرح می‌تواند ابعاد تأثیرگذاری متنوعی بر فضای مجازی کشور داشته باشد که یکی از این حوزه‌ها، خانواده و کودکان در فضای مجازی است که جا دارد به صورت ویژه به آن پرداخته شود. در این موضوع با سرهنگ علی محمد رجبی، کارشناس سواد رسانه‌های و رئیس مرکز تشخیص و پیشگیری از جرایم سایبری پلیس فتا گفت‌وگویی انجام داده‌ایم که در ادامه آن را مطالعه خواهید کرد.
*جایگاه اعمال حاکمیت برای حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی کجاست؟
یکی از حوزه‌هایی که کشورها برای مراقبت از آن از راهکارهای اعمال حاکمیت بهره می‌برند و دغدغه‌ای مهم محسوب میشود حوزه خانواده و به خصوص کودکان در فضای مجازی است، چرا که این گروه در کنش با فضای مجازی در معرض آسیب‌های گوناگونی قرار دارند، هرچند که نباید فقط به تهدیدات فضای مجازی برای خانواده و کودکان پرداخت ولی در صورت عدم ساماندهی رابطه و نوع تعامل پلتفرم‌ها با کاربران و برعکس همواره این نگرانی وجود خواهد داشت که خانواده و کودکان قربانی برنامه‌های نظام سلطه و برتری جویی فرهنگ متخاصم با بهره‌گیری از روابط مالی حاکم بر فضای مجازی و محتوای مدیریت نشده آن خواهند شد. موضوعی که چالش اساسی بسیاری از کشورهای دنیاست و تلاشی همگانی در جهان برای مدیریت و غلبه بر آن در حال پیگیری است.
قانون گذاری، تنظیم‌گری، محدودسازی و داخلی سازی خدمات مجموعه اقداماتی است که در کشورهای مختلف دنیا برای ساماندهی فضای مجازی متناسب با فرهنگ بومی و افزایش قدرت اعمال حاکمیت ملی بر پلتفرم‌های بین المللی اتخاذ می‌شوند و کشورها متناسب با برنامه‌های راهبردی و توان اجرایی‌شان به استفاده از تمام یا بخشی از این راهکارها اقدام می‌کنند.
در طول ۱۵ سال اخیر در کشور ما نیز از طیف متنوعی از اقدامات برای مدیریت فضای مجازی استفاده شده است که می‌توان از تشکیل شورای عالی فضای مجازی، تصویب قانون جرایم رایانه‌ای و ایجاد کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، ایجاد نظام فیلترینگ، تحدید پهنای باند، تلاش برای داخلی سازی خدمات پایه کاربردی و تنظیم اسناد و مقررات در حوزه‌های مختلف نام برد. اما نکته مهم اینجا است که در تمام این سال‌ها مجلس در شکل قانونگذاری به فضای مجازی توجه نکرده است و شاید یکی از دلایل مهم وضع موجود عدم وجود سازوکارهای قانونی مشخص برای مدیریت و ساماندهی فضای مجازی است، موضوعی که در بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا در اولویت بوده است.
*این روزها مجدداً موضوع طرح حمایت از خانواده و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی به واسطه آغاز فرآیند شروع به کار کمیسیون ویژه بررسی این طرح در رسانه‌ها مطرح شده است، مختصری درباره این طرح توضیح دهید؟
طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی که در فضای رسانه‌ای به طرح صیانت از حقوق کاربران معروف شده است از سال ۱۳۹۵ و توسط حجت الاسلام پژمانفر نماینده مشهد که در مجلس دهم رئیس کمیته فضای مجازی کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی بودند تحت نام قانون صیانت از کاربران در فضای مجازی پیشنهاد شد ولی در آن مجلس نتوانست در کمیسیون فرهنگی رأی بیاورد و وارد فرآیندهای بعدی نشد.
در مجلس یازدهم که با فضای اصولگرایی به روی کار آمد، فضای مجازی و توجه به آن به یکی از دغدغه‌های مهم تبدیل شد چرا که در دیدار تصویری افتتاحیه این مجلس رهبر معظم انقلاب فرمودند: «مسئله‌ی مدیریّت فضای مجازی جزو مسائل مهمّ ما است که این مسئله، مسئله بلندمدّت هم نیست؛ مسئله کوتاه‌مدّت و میان‌مدّت و جزو مسائل نزدیک ما است.»
این امر موجب شد مجدداً موضوع پیشنهاد طرحی مرتبط با فضای مجازی در دستور کار کمیسیون فرهنگی مجلس و مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی قرار بگیرد. اخبار منتشر شده از طرح جدید در فضای مجازی با حاشیه‌های فراوانی همراه بود و شایعات مختلفی در فضای رسانه‌ای کشور و شبکه‌های اجتماعی در این خصوص منتشر می‌شد تا اینکه سرانجام در ۲۶ تیر ماه ۱۴۰۰ ویرایش جدید طرح با عنوان طرح حمایت از کاربران و کسب و کارهای پایه کاربردی فضای مجازی رسماً منتشر شد و با همه حواشی در جلسه ۶ مرداد ۱۴۰۰ مجلس رسیدگی به این طرح در قالب اصل ۸۵ به تصویب رسید و مقرر شد طرح در کمیسیونی تخصصی مورد بررسی قرار گیرد و مصوبه نهایی کمیسیون ویژه بعنوان نظر مجلس به شورای نگهبان ارسال شود.
طرح پیشنهادی حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در فصول مختلف و مواد گوناگونی به صورت مستقیم و غیر مستقیم برای حمایت از خانواده و کودکان قانون پیشنهاد داده استطرح پیشنهادی مرکز پژوهش‌های مجلس و مورد تأیید کمیسیون فرهنگی از نظر ساختاری دارای ۶ فصل و ۳۷ ماده قانون است که در نگاهی اجمالی به موضوعات زیر پرداخته است:
فصل اول – کلیات شامل تعریف اصطلاحات و تعیین دامنه شمول قانون
فصل دوم – تنظیم‌گری شامل بازتعریف کمیسیون عالی تنظیم مقررات مرکز ملی فضای مجازی به عنوان کمیسیون تنظیم گر فرابخشی، تعیین وظایف و اختیارات این کمیسیون عالی، اصلاح قانون وظایف وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و بازتعریف وظایف و حوزه اختیارات کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات، تشکیل کارگروه مدیریت گذرگاه‌های ایمن مرزی و تعیین متولی برای اجرای اصل ۲۵ قانونی اساسی در گذرگاه‌های ایمن مرزی
فصل سوم – شرایط و ضوابط عرضه و فعالیت خدمات پایه کاربردی شامل ثبت در درگاه خدمات پایه کاربردی، اخذ مجوز فعالیت خدمات اثرگذار پایه کاربردی داخلی و خارجی، معرفی نماینده قانونی، تعیین شرایط راه اندازی و بهره برداری دستگاه‌های اجرایی از خدمات پایه کاربردی اختصاصی توسط کمیسیون
فصل چهارم – حمایت از خدمات پایه کاربردی داخلی شامل تشکیل صندوق حمایت از خدمات پایه کاربردی داخلی و محتوای، تعیین حق‌السهم تولیدکننده محتوای داخلی و ارائه دهندگان خدمات پایه کاربردی داخلی، شامل شدن حمایت‌های تجاری دانش‌بنیان برای خدمات پایه کاربردی داخلی، تعیین سهم و مدیریت ترافیک خدمات پایه کاربردی، ممنوعیت پرداخت در خدمات پایه کاربردی فاقد مجوز، مجوز پرداخت الکترونیکی اختصاصی در بستر خدمات پایه کاربردی اثرگذار داخلی، ممنوعیت تبلیغ، ترویج و اشاعه خدمات پایه کاربردی خارجی فاقد مجوز برای رسانه‌های داخلی، الزام دستگاه‌های اجرایی به ارائه خدمات الکترونیکی از طریق خدمات پایه کاربردی داخلی، ممنوعیت استفاده دستگاه‌های اجرایی از خدمات پایه کاربردی خارجی، الزام دستگاه‌های اجرایی به ارائه دسترسی و اجازه بهره برداری از خدمات دولتی برای ارائه به مردم، ترغیب به نصب پیش فرض خدمات پایه کاربردی مجاز بر روی تجهیزات هوشمند وارداتی با مدیریت تعرفه واردات
فصل پنجم – تکالیف و تعهدات خدمات پایه کاربردی شامل وظایف ارائه‌دهندگان خدمات پایه کاربردی، نسبت به کاربران و در قبال نظم و امنیت عمومی، سالم‌سازی محتوای فضای عمومی که ورود به آن نیاز به اخذ اجازه ندارد، اقدام برای سالم سازی محتوای عمومی فضای مجازی برابر فهرست مصادیق محتوای مجرمانه، پالایش محتوا به درخواست کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، ایجاد سامانه گزارش‌گیری مردمی توسط کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه.
فصل ششم – مسئولیت‌ها و ضمانت اجرا شامل تعیین دادگاه و فرآیند قضائی اختصاصی برای مرتبطین با این قانون، تعیین ضمانت اجرا برای این قانون، رفع مسئولیت از خدمات پایه کاربردی در برابر کاربری‌های غیرمجاز، تعیین فرآیند قضائی اختصاصی در هیأت تجدید نظر برای مرتبطین با این قانون، تعیین زمان برای دستورالعمل نحوه تشکیل هیئت‌های رسیدگی این قانون، تعیین مجازات برای کارکنان دستگاه‌های اجرایی متخلف از این قانون، جرم انگاری فعالیت تجاری غیر مجاز برای دور زدن فیلترینگ، تعیین مجازات برای بی‌احتیاطی یا بی‌مبالاتی یا عدم مهارت یا عدم رعایت تدابیر متعارف امنیتی مسئول حفظ و صیانت از داده‌های کاربران، شرایط تشدید مجازات، تعیین ضمانت اجرا برای مصوبات شورای عالی فضای مجازی و کمیسیون عالی، الزام وزارت ارتباطات به اجرای شبکه ملی اطلاعات و خدمات پایه کاربردی مصوب شورای عالی
*آیا در این طرح به موضوع حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی توجه شده است؟
طرح پیشنهادی حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در فصول مختلف و مواد گوناگونی به صورت مستقیم و غیر مستقیم برای حمایت از خانواده و کودکان قانون پیشنهاد داده است. در یک بررسی توسط خود من انجام شد برای شناسایی ارتباط طرح با خانواده و کودکان، متن طرح پیشنهادی با روش کیفی و مبتنی بر تجربیات گذشته در حوزه تأثیر فضای مجازی بر خانواده و کودکان کدگذاری شد و درنهایت در دو سطح محوری و فرعی موضوعاتی که به حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی مرتبط بودند، دسته بندی شدند.
به عبارتی مفاد این طرح به صورت مستقیم یعنی موضوعاتی که در طرح پیشنهادی به صورت مستقیم برای حمایت از خانواده و کودکان پیشنهاد شده است و یا غیر مستقیم یعنی موضوعاتی که در طرح پیشنهادی از دیدگاه نویسنده می‌تواند در حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجزی مؤثر باشند دسته بندی شد که در نهایت مشخص شد طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در ۵ موضوع محوری و ۱۲ موضوع فرعی قرار گرفتند، این موضوعات در قالب ۹۲ بند و عبارت در طرح به کارگرفته شده‌اند که البته برخی از بندها و عبارات استفاده شده در طرح پیشنهادی ممکن است در چند محور اثرگذار بوده باشد از این رو در کدگذاری تکرار وجود دارد.
*در مورد موضوعات محوری که طرح برای حمایت از خانواده و کودکان به آنها توجه کرده، بیشتر توضیح دهید؟
طرح پیشنهادی حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در ۵ موضوع محوری به صورت مستقیم و غیرمستقیم به حمایت از خانواده و کودکان پرداخته است. این موضوعات عبارتند از: حمایت از خانواده، حمایت از کاربران، ساماندهی محتوا، ساماندهی مدیریت فضای مجازی کشور، فرهنگ سازی و آموزش.
در مقام مقایسه بین موضوعات محوری مورد توجه در طرح برای حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی مواردی که به ساماندهی محتوا اختصاص دارد با ۲۹ بار تکرار و مواردی که به حمایت از کاربران اختصاص دارد با ۲۷ بار تکرار بیشترین و فرهنگسازی و آموزش با ۴ بار تکرار کمترین سطح توجه را داشته‌اند. این نشان می‌دهد که دغدغه اصلی طراحان طرح، ساماندهی محتوایی فضای مجازی و حمایت از حقوق کاربران بوده است و کمتر به فرهنگسازی و آموزش توجه شده است.
سایر موضوعات محوری شامل ساماندهی مدیریت فضای مجازی کشور با ۱۶ بار تکرار و حمایت از خانواده با ۱۶ بار تکرار در یک سطح از توجه قرار دارند.
در نگاه کلان به طرح می‌توان اینگونه برداشت کرد که پیشنهاد دهندگان طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی، سالم سازی محتوایی و حمایت قانونی از کاربر در فضای مجازی را اصلی‌ترین نیاز کشور در حوزه قانون گذاری می‌دانند و بر این باور هستند که سلامت محتوایی فضای مجازی کافی نیست و کاربران ایرانی از حمایت قانونی کافی در برابر پلتفرم‌ها و کسانی که که به دنبال نقض حریم خصوصی و اطلاعاتی آنها هستند برخوردار نیستند.
*موارد بالا رویکردهای کلی نسبت به موضوع خانواده و کودک هستند، میشود مصداقی‌تر موضوع را مطرح کنید؟
اگر بخواهیم دقیق‌تر به طرح نگاه بیاندازیم می‌بینیم که در طرح پیشنهادی حمایت از خانواده و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی طراحان به ۱۲ موضوع فرعی در ذیل موضوعات محوری توجه کرده‌اند که این موضوعات به صورت مستقیم و غیر مستقیم در حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی مؤثر خواهند بود. این موضوعات عبارتند از: حمایت از کودکان، حمایت از خانواده، حریم خصوصی، داده‌های کاربر، حقوق کاربر، سالم سازی بستر، پیشگیری از مواجهه ناخواسته، تولید محتوای سالم، تبلیغات، مسئول سازی، سواد کاربری، اطلاع رسانی.
در مقام مقایسه بین موضوعات فرعی مورد توجه در طرح برای حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی مواردی که به سالم سازی بسترهای ارائه دهنده خدمات اختصاص دارد با ۱۵ بار تکرار و مواردی که به ایجاد و تعریف مسئولیت اختصاص دارد با ۱۳ بار تکرار بیشترین و اطلاع رسانی با ۱ بار تکرار کمترین سطح توجه را داشته‌اند. این نشان می‌دهد که دغدغه اصلی طراحان طرح، تلاش برای سالم سازی بسترهای ارائه دهنده خدمت به کاربران و تعیین مسئولیت برای بازیگران این عرصه در فضای مجازی بوده است و اهمیت اطلاع رسانی، مدیریت تبلیغات و سواد رسانه کمتر مورد توجه بوده است.
مجموعاً در طرح پیشنهادی حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی ۹۲ ارتباط موضوعی با حوزه خانواده و فضای مجازی شناسایی شد که می‌توانند به صورت مستقیم و غیر مستقیم در حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی مؤثر خواهند بود. من جدولی را به شما ارائه می‌کنم که موضوعات محوری، موضوعات فرعی و فراوانی ارتباط آنها آورده شده است.
*همانطور که اشاره کردید در طرح پیشنهادی از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس بیشترین تمرکز بر روی سالم سازی و مسئولیت سازی است، دلیل این موضوع چیست؟
شاید بتوان دلیل این تمرکز طراحان را در اجرایی نشدن مصوبات شورای عالی فضای مجازی در طول سال‌های فعالیت آن دانست به خصوص در حوزه ساماندهی و مدیریت فضای مجازی کشور که همواره وجود اختلاف نظر بین شورای عالی و مسئولان اجرایی در دولت‌های مستقر موجب شده است که اهداف اساسی شورای عالی فضای مجازی در موضوعاتی مانند شبکه ملی اطلاعات، ساماندهی پیام رسان‌ها، صیانت از کودکان در فضای مجازی و… محقق نشوند.
*پیشنهاد یا پیشنهادهای شما برای تکمیل و یا اصلاح این طرح در حوزه خانواده و کودکان در فضای مجازی چیست؟
با درک و تأیید دغدغه مهم طراحان طرح که در شکل فعلی تبلور پیدا کرده است به نظر من موارد زیر برای تقویت اثرگذاری طرح بر حوزه حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی باید مورد توجه بیشتر قرار بگیرند:
به حوزه فرهنگ سازی و نگاه پیشگیرانه توجه بیشتری شود.
سازوکارهای پیش بینی شده برای تولید محتوا کافی نیستند و در نهایت منجر به تقویت بخش‌های وابسته به نهادهای حاکمیتی خواهد شد و کمتر بخش خصوصی در این عرصه حمایت شده است.
پشتیبانی فنی از خانواده‌ها در قالب برنامه‌های کنترل والدین و مدیریت مصرف متولی ندارد.
نقش وزارت آموزش و پرورش در ارتقا آموزش جامعه هدف معلمان، مربیان، والدین، دانش آموزان و پیش دبستانی مشخص و قابل اندازه گیری نیست.
به موضوع تبلیغات، اطلاع رسانی و سوادکاربری متناسب با اهمیت و تأثیر آنها بر سالم سازی فضای مجازی توجه نشده است.
حوزه مسئولیت اجتماعی و نظام ارزیابی آنکه می‌تواند نقش مؤثری در ترویج و جلب مشارکت پلتفرم‌ها در صیانت از خانواده و کودکان داشته باشد دیده نشده است.
*و صحبت پایانی شما؟
از نگاه کارشناسی طرح پیشنهادی فعلی در صورت تصویب می‌تواند در حمایت از خانواده و کودکان در فضای مجازی نقش به سزایی ایفا کند چرا که در شرایط فعلی به دلیل غلبه شدید اهداف اقتصادی و کسب و درآمد بیشتر در اپراتورها و پلتفرم‌ها، معمولی‌ترین راهکارهای حمایت از خانواده و کودکان که در بسیاری از کشورهای دنیا سال‌هاست که استفاده می‌شوند مانند سیم کارت کودک و نوجوان، اینترنت پاک، اینترنت قابل مدیریت دسترسی، ابزارهای کنترل والدین و مدیریت مصرف، نظام رده‌بندی سنی محتوا و … در ایران اجرایی نشده‌اند و خانواده و کودکان با کمترین حمایت در فضای مجازی به ولنگاری کشیده شده رها شده‌اند.