وعده‌های اینترنتی وزیر، عملیاتی میشود؟
افت کیفیت اینترنت در هفته‌های اخیر موضوعی است که انتقادات زیادی را برانگیخته و در این میان انگشت اتهام به سمت بخش‌های مختلفی گرفته میشود. بعضی‌ها سیاست‌های محدودکننده پهنای باند، خصوصا در شبکه‌های اجتماعی خارجی را باعث این افت کیفیت اینترنت می‌دانند و برخی دیگر علت آن را در عدم‌صدور مجوز از سوی شورای‌عالی فضای‌مجازی برای خرید پهنای باند جست‌وجو می‌کنند، اما حالا وزیر جدید ارتباطات، نواقص و محدودیت‌های موجود در زیرساخت‌های ارتباطی کشور را عامل این وضعیت دانسته و گفته است اگر در مقاطع مختلف برای نوسازی و تجهیز زیرساخت‌ها سرمایهگذاری لازم انجام می‌شد، امروز به چنین وضعیتی نمی‌رسیدیم.
وی در ادامه صحبت‌های خود به مردم وعده داد ظرف ۴ سال آینده، خطوط فیبرنوری به در منازل برسد؛ این در حالی است که وزیر قبلی نیز بارها برای پیشبرد این پروژه تلاش کرد اما نیاز به سرمایه‌‌گذاری‌های کلان باعث شد تا در نهایت این پروژه راه به جایی نبرد.
پس از آنکه روز جمعه و در حاشیه کنفرانس «شبکه ملی اطلاعات و توسعه پایدار زیرساخت‌های ارتباطی»، خبرنگاران از وزیر ارتباطات درباره علت افت کیفیت اینترنت در مدت اخیر جویا شدند، وی علت این امر را متناسب‌نبودن توسعه زیرساخت‌های ارتباطی همگام با رشد تقاضا دانست. وی با تشریح اینکه پاندمی کرونا به یکباره تقاضا برای ترافیک را چندبرابر کرده است، گفت: «شبکه برای این اندازه ظرفیت طراحی نشده بود و این باعث شد صنعت غافلگیر شود. این در حالی است که او در بخش دیگری از صحبت‌های خود به ظرفیت کافی شبکه اشاره کرد و گفت: «در هسته شبکه مشکلی نداریم و در حالی که کل ترافیک کشور پنج ترابایت است، ما تا ۲۰ ترابایت ظرفیت داریم.»
با وجود اذعان تمامی کارشناسان بر عقب‌بودن توسعه زیرساخت‌های ارتباطی ایران از پیشرفت‌های روز دنیا، اما کنار هم قراردادن جملات وزیر ارتباطات نشان می‌دهد که اکنون مشکل اصلی افت کیفیت اینترنت، همان مشکل در تامین ترافیک توسط «شرکت زیرساخت» است؛ نه مشکلات زیرساختی. زارع‌پور دراین‌باره نیز با تاکید بر اینکه بحث تامین ترافیک بین‌الملل درحال پیگیری است گفت: «در ترافیک بین‌الملل هم دارد کار انجام میشود، اما در دو هفته اخیر مخصوصا به دلیل بازگشایی مدارس افزایش تقاضا داشتیم و همکاران به دنبال این هستند که متناسب با افزایش تقاضا، ظرفیت را افزایش دهند.»
فیبری که هنوز به منازل نرسیده
یکی از بخش‌های مهم صحبت‌های وزیر جدید ارتباطات در حاشیه کنفرانس زیرساخت، اشاره وی به بهبود وضعیت اینترنت از طریق توسعه زیرساخت‌ها و گسترش شبکه فیبر در کشور بود. وی در این‌باره گفت: «برنامه ما این است که در چهار سال آینده، به تک‌تک خانه‌های مردم، فیبرنوری ببریم و پروژه فیبر در منزل را اجرا کنیم که مردم سرعت‌های چندگیگی را تجربه کنند.» اما سوالی که پیش می‌آید آن است که؛ چنین وعده‌ای تا چه اندازه عملیاتی است؛ زیرا سال‌های پیش نیز صحبت‌های زیادی در این‌باره شده و حتی پروژه‌‌هایی کلید خورده‌اند که در نهایت خروجی محسوسی از آنها حاصل نشده است.
اکنون بخش زیادی از سرویس اینترنت پهن‌باند ثابت کشور بر مبنای تکنولوژی DSL و سیم مسی عرضه میشود، اما می‌توان گفت ظرفیت استفاده از این تکنولوژی در ایران به اشباع رسیده و همین امر نیاز به مهاجرت به فناوری‌های جدید را ضروری می‌کند. تا مدت‌ها انحصار شرکت مخابرات بر زیرساخت‌های اینترنتی، عامل اصلی توسعه‌نیافتن شبکه ارتباطی کشور مطرح می‌شد، اما اکنون مشاهده میشود که با وجود وا‌گذاری شرکت مخابرات به بخش خصوصی، باز‌هم تغییر چندانی در توسعه زیرساخت‌های اینترنت کشور ایجاد نشده است؛ به‌طوری که طبق اعلام دبیر سندیکای مخابرات، زمانی که شرکت مخابرات واگذار شد، ۲۸ میلیون مشترک داشت و امروز ۳۰ میلیون مشترک دارد و این یعنی در این سال‌ها جهش و توسعه چندانی نداشته است.
صحبت‌های اخیر وزیر ارتباطات درباره رساندن فیبر به در خانه‌های کاربران ظرف چهار سال آینده درحالی مطرح شد که تمامی تلاش‌های پیشین برای تجاری‌سازی اینترنت فیبرنوری و تجاری‌سازی عمومی آن با شکست مواجه شده است. پروژه شرکت مخابرات ایران با نام تانوما (تارهای نوری مخابرات ایران)، آخرین تلاش متولیان این امر برای عرضه اینترنت مبتنی بر فیبر بود. این پروژه که در سال ۹۶ آغاز و ابتدا در هشت استان ارائه شده بود، قرار بود در گام بعدی شهرهای بزرگ و مراکز استان‌ها را تحت‌پوشش قرار دهد، اما در نهایت با تمامی تلاش‌های انجام شده، توفیق چندانی در این مورد حاصل نشد و عملا می‌توان آن را یک پروژه شکست‌خورده به حساب آورد.
فرامرز رستگار، دبیر سندیکای مخابرات روز جمعه در حاشیه کنفرانس «شبکه ملی اطلاعات و توسعه پایدار زیرساخت‌های ارتباطی» در گفت‌وگو با «ایسنا» ضمن گلایه از انجام نشدن سرمایهگذاری کافی در بخش ارتباطات ثابت و تجهیز زیرساخت‌ها گفت: «اگر شرکت مخابرات ایران در هر سال تنها به‌اندازه ۱۵درصد تمام موجودی خود سرمایهگذاری و به ظرفیتش اضافه می‌کرد، تا حالا همه تجهیزات و زیرساخت‌های مستهلک نوسازی شده بود.»
توسعه پروژه‌های فیبرنوری اساسا مستلزم سرمایهگذاری در سطح کلان است. این درحالی است که سرمایه‌‌گذاری‌های انجام‌شده در این حوزه بسیار اندک هستند؛ به‌طوری که حتی پس از آنکه سال گذشته محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر اسبق ارتباطات از رفع انحصار شرکت مخابرات ایران در زمینه فیبر خبر داد، هنوز سرمایهگذاری خاصی از سوی بخش‌خصوصی در این بخش انجام نشده است.
با این‌حال زارع‌پور معتقد است که این‌بار توسعه این پروژه شدنی است. وی در این‌باره تصریح کرد: پروژه فیبرنوری به منازل، یک کار سخت و پیچیده است؛ مخصوصا در شهرهای بزرگ که کنده‌کاری و رساندن فیبر به همه نقاط کار سختی است؛ اما نیاز به یک عزم ملی دارد که من آن را در دولت سیزدهم می‌بینم.
وی در ادامه افزود: «همه تجهیزات شبکه ملی اطلاعات در داخل کشور وجود دارد، ما فیبرنوری را هم از خارج کشور وارد می‌کردیم اما حالا در کشور تولید و حتی به خارج صادر میشود، اما ما مشکل خودناباوری داریم. مخصوصا به لایه‌های مدیریتی توصیه میشود که این نمایشگاه‌ها و کارخانه‌ها را ببینند که جوانان ما می‌توانند آینده درخشانی برایمان در این حوزه رقم بزنند.»
لزوم سرمایهگذاری خصوصی در ارتباطات ثابت
تا همین چند سال پیش، شرکت مخابرات ایران اصلی‌ترین بازیگر حوزه ارتباطات کشور بود و بسیاری از شرکت‌های سرویس‌دهنده بخش خصوصی، بارها از اینکه انحصار این بخش در زمینه زیرساخت‌ها و موانعی که جلوی توسعه سرویس‌دهی بخش‌خصوصی را می‌گرفت، گلایه کردند، اما حالا که انحصار این شرکت از بین رفته نیز تغییر چندانی در شرایط حاصل نشده است. عیسی زارع‌پور در صحبت‌های اخیر خود و در تشریح مشکلات زیرساختی شبکه ارتباطی کشور گفت: مشکل کلان‌تر ما این است که در چند سال گذشته سرمایهگذاری لازم برای توسعه ارتباطات به چند دلیل صورت نگرفته است؛ یکی از دلایل مشکلات تحریمی و افزایش هزینه‌ها بوده که اپراتورها نتوانستند سرمایهگذاری لازم را انجام دهند و حالا بعد از تحریم‌ها، خیلی از محصولات موردنیاز صنعت مخابرات کشور بومی‌سازی شده و این امید هست که بحث توسعه را به‌سرعت در کشور دنبال کنیم.
دبیر سندیکای مخابرات نیز در بخش دیگری از صحبت‌های خود، یکی از علل مهم ناموفق‌بودن عملکرد شرکت مخابرات در بحث توسعه را تغییر‌نکردن تعرفه‌ها متناسب با تورم جامعه دانست و گفت: باید افزایش تعرفه‌ها، بر اساس برنامه‌های پیش‌روی شرکت مخابرات انجام و به همان نسبت به تنوع و کیفیت خدمات هم افزوده شود. رستگار تاکید کرد: در تمام دنیا بار اصلی توسعه ارتباطات ثابت بر عهده بخش‌خصوصی است و شرکت‌های مختلف با سرمایهگذاری در این بخش، تکنولوژی‌های جدید را به‌کار می‌برند. وی افزود: در این میان نیز با توجه به آنکه مخابرات جزو حوزه‌های استراتژیک است، نهادهای حاکمیتی نیز وظیفه تامین امنیت را بر عهده می‌گیرند.
گلایه‌های سرویس دهندگان بخش خصوصی
درحالی که وزیر از نصب پورت‌های فیبرنوری و رسیدن کابل فیبر به در منازل سخن می‌گوید، فعالان بخش‌خصوصی معتقدند چنین ایده‌ای اکنون اصلا نیاز کشور و حتی ۱۰سال دیگر کشور نیز نیست و با نصب حدود ۵ میلیون پورت FTTX (سرویس VDSL) و دو میلیون پورت FTTH (سرویس فیبر) بهبود قابل‌توجهی در کیفیت ارتباطی کشور ایجاد میشود. این صحبت‌ها بر اساس مطالعاتی است که بر روی کشورهای با شرایط مشابه ایران انجام شده است. کشور‌هایی که از پیش بستر کابل مسی را داشته‌اند ترجیح می‌دهند با تکنولوژی‌های مانند VDSL کار بهبود‌سرعت و کیفیت اینترنت را انجام دهند، زیرا کم‌هزینه‌تر و به‌صرفه‌تر است، اما کشور‌هایی که مانند امارات از قبل زیرساختی نداشته‌اند، به‌سراغ FTTP و فیبر رفته‌اند. با این‌حال به دلیل سیاستگذاری‌های مبهم و همکاری‌نکردن نهادهای مختلف، توسعه این فناوری سال‌هاست در کشور بلاتکلیف مانده و به‌رغم اعلام آمادگی بخش‌خصوصی برای سرمایهگذاری لازم، زمینه برای پیشبرد این هدف فراهم نشده است.
شرکت‌های فعال حوزه ارتباطات ثابت اعم از آسیاتک، شاتل، های‌وب، صبانت، پیشگامان و پارس‌آنلاین سال‌هاست که به‌دنبال فرصتی برای به‌روزرسانی تکنولوژی‌ها ارتباطی جدید هستند اما شرایط به‌گونه‌ای است که به‌رغم آنکه ابراز میشود شرکتی مانند مخابرات ایران دیگر انحصاری بر زیرساخت‌ها ندارد، اما در عمل همکاری لازم را برای توسعه با سرویس‌دهندگان بخش‌خصوصی نمی‌کند. اکنون لست‌مایل یا سیم‌کشی از محل کابینت‌های مخابراتی (کافو) تا منزل کاربران، متعلق به شرکت مخابرات است و این شرکت اجازه استفاده از آن را به توسعه‌دهندگان بخش‌خصوصی نمی‌دهد.
مدیرعامل آسیا تک می‌گوید:سرویس‌دهندگان بخش‌خصوصی حتی حاضرند سهم از درآمدی که شرکت مخابرات مطالبه می‌کند را نیز پرداخت کنند، اما مخابرات همکاری لازم را به‌‌عمل نمی‌آورد، زیرا معتقد است خود باید این کار را انجام دهد. با این حال شرکت مخابرات تنها شرکت سنگ‌انداز این حوزه نیست و بخش‌های دیگری مانند شهرداری‌ها نیز با صادر‌نکردن اجازه نصب کابینت‌های لازم برای راه‌اندازی اینترنت VDSL، به‌نوعی جلوی توسعه ارتباطی را گرفته است.
محمدعلی یوسفی‌زاده، مدیرعامل آسیاتک در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: درحالی که هیچ‌کدام از شرکت‌های مخابرات، برق، آب و فاضلاب و… هزینه‌ای بابت اجاره فضا در سطح شهر برای نصب دکل و کابینت در سطح شهر پرداخت نمی‌کنند، شهرداری از سرویس‌دهندگان بخش‌خصوصی خواسته تا درصد قابل‌توجهی از درآمد خود را در ازای نصب این باکس‌ها در اختیار شهرداری بگذارند. در مجموع با وجود میل باطنی سرمایه‌گذاران برای توسعه ارتباطات داخلی و تصویب برخی قوانین مرتبط، زمینه برای عملیاتی‌شدن این موضوع هیچ‌گاه فراهم نشده است.
شرکت‌های سرویس‌دهنده بخش‌خصوصی صریحا اعلام کرده‌اند که خواستار بر‌‌گزاری جلسه با وزیر ارتباطات هستند تا بتوانند برنامه‌های توسعه‌ای خود را ارائه و ضمن آگاهی از نقشه راه مورد نظر وزارت ارتباطات در دوره جدید، در زمینه‌های مورد نیاز اعلام همکاری کنند.
فشار بر شبکه همراه کشور
کیفیت پایین خدمات اینترنت ثابت در مقابل اینترنت همراه، باعث شده تا کاربران عمدتا به استفاده از اینترنت همراه گرایش داشته باشند؛ به‌طوری که اکنون اینترنت همراه در کشور حدود ۸۲میلیون مشترک دارد و اینترنت ثابت حدود ۱۰میلیون مشترک. این درحالی است که در تمام دنیا بار اصلی سرویس‌دهی اینترنتی بر عهده سرویس‌های ثابت است.
آخرین گزارش آماری از بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات نشان می‌دهد ضریب نفود اینترنت پهن‌باند در کشور از ۱۱۰درصد گذشته است. طبق روال گذشته اینترنت‌سیار با ضریب نفود حدود ۹۸درصدی، رشد مناسبی را تجربه کرده، اما اینترنت ثابت با حدود ۱۲درصد ضریب نفوذ همچنان به دلایل مختلفی از توسعه بازمانده است. تعداد مشترکان اینترنت پهن‌باند در کشور، ۹۲ میلیون و ۷۳۷ هزار و ۵۷۲ مشترک است که از این میان ۱۰ میلیون و ۳۹۷ هزار و ۹۳۷مشترک اینترنت پهن‌باند ثابت دارند و ۸۲میلیون و ۳۳۹ هزار و ۶۳۵ نفر، مشترک اینترنت پهن‌باند سیار هستند.
محمدعلی یوسفی‌زاده پیشتر در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» گفته بود که اختلاف قیمتی کم اینترنت ثابت و همراه باعث شده است که مردم اقبالی به سرویس‌های اینترنتی ثابت نداشته باشند و روز به‌روز وضعیت شرکت‌های خصوصی سرویس‌دهنده اینترنت بدتر شود. از سوی دیگر، چنین میزان تقاضای زیادی برای استفاده از اینترنت همراه باعث فشار مضاعفی بر شبکه ارتباطی سیار کشور شده است.
دبیر سندیکای مخابرات در این‌باره گفت: در حال‌حاضر با افزایش تقاضا در شبکه تلفن همراه، این شبکه ناگهان قفل میشود. این در حالی است که با توسعه ارتباطات ثابت، خدمات‌دهی به همه امکان‌پذیر میشود. وی در ادامه با انتقاد از مدل قیمت‌‌گذاری برای سرویس‌های ثابت و سیار و اختلاف قیمتی قابل‌توجه این سرویس‌ها گفت: امروز برای دریافت سیمکارت ۱۰۰ دلار و برای دریافت ارتباطات ثابت باید ۵۰۰ دلار هزینه کرد، در حالی که تعرفه تماس صوتی در موبایل هر دقیقه ۶۰ تومان و در ثابت ۵ تومان محاسبه میشود که این قیمت از سال ۱۳۷۲ تاکنون ثابت مانده است. رستگار تاکید کرد: اپراتورهای موبایل از محل تماس صوتی درآمد دارند و از آن محل به دیتا یارانه می‌دهند، در صورتی‌که اپراتور ثابت از تماس صوتی درآمد کافی ندارد. افزایش تعرفه مخابرات الزامی است اما باید با افزایش خدمات جدید همراه باشد و در این شرایط رضایت مردم نیز حاصل میشود.
با تمام چالش‌ها و نواقص جدی موجود در بحث سیاستگذاری‌های مربوط به ارتقای کیفیت ارتباطات اینترنتی، همچنان کاربران ناراضی در انتظار تحقق وعده‌‌هایی هستند که هر روز بیشتر و بیشتر می‌شوند.