حضور آنلاین زنان؛ حلقه مفقوده اقتصاد دیجیتال
لزوم رفع شکاف‌های جنسیتی در مشارکت اجتماعی و بهره‌مندی از امکانات فضای‌مجازی، دیگر تنها یک ضرورت اخلاقی نیست؛ زیرا دامنه تاثیرات آن می‌تواند فراتر رفته و به اقتصاد کشورها هم برسد.
بر اساس نتایج یک مطالعه، در10سال اخیر زیان مالی ناشی از محدود کردن حضور زنان در فضای آنلاین در کشور‌هایی با درآمد کم و متوسط، بیش از یک تریلیون دلار برآورد شده است.
شکاف جنسیتی دیجیتال
توزیع دسترسی برابر به امکانات دیجیتال و فضای آنلاین در سراسر جهان میان مردان و زنان یکسان نیست. بر اساس آخرین آمارهای ارائه شده از سوی ITU (اتحادیه بین‌المللی ارتباطات راه دور)، اکنون حدود سه میلیارد و ۷۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان که عمده آنها نیز زن هستند، از امکان ارتباط اینترنتی محرومند.
شکاف جنسیتی دیجیتال در «کشورهای درحال توسعه» بسیار قابل‌توجه است؛ به‌طوری که در مجموع تنها 5/ 12درصد از زنان و دختران این کشورها از اینترنت استفاده می‌کنند که این میزان نسبت به پسران و مردان بهره‌مند از امکان دسترسی به اینترنت، بسیار کم است. آمارهای سال ۲۰۱۹ نشان می‌دهد که میزان دسترسی اینترنتی زنان در کشورهای پیشرفته ۸۶درصد بوده است، درحالی که امکان دسترسی زنان و دختران کشورهای کمتر توسعه‌یافته به اینترنت، تنها ۱۵درصد برآورد شده است.
گزارش GSMA (سیستم جهانی ارتباطات موبایلی) در رابطه با شکاف جنسیتی میان زنان و مردان کشور‌هایی با درآمد کم و متوسط در دسترسی به اینترنت، نشان می‌دهد که در سال۲۰۲۰ زنان کشورهای آسیای‌جنوبی و آفریقا در معرض بیشترین تبعیض برای دسترسی اینترنتی بوده‌اند. منظور از اصطلاح شکاف جنسیتی در دسترسی به اینترنت آن است که شانس دسترسی زنان به اینترنت، نسبت به مردان تا چه میزان کمتر است. طبق این گزارش میانگین دسترسی زنان در کشورهای دارای درآمد کم و متوسط به اینترنت حدود ۵۸درصد بوده و میانگین شکاف جنسیتی در این کشورها نیز ۱۵درصد برآورد شده است؛ یعنی از هر ۱۰۰ زنی که در این نواحی زندگی می‌کند، تنها ۵۸ نفر امکان دسترسی به اینترنت را دارند و شانس زنان این نواحی برای دسترسی به اینترنت، به‌طور میانگین ۱۵درصد کمتر از مردان است. اکنون بیش از ۹۳۳ میلیون زن در این بخش‌ها، از امکان برقراری ارتباط اینترنتی محرومند.
بر اساس این مطالعه، نسبت دسترسی اینترنتی زنان آفریقا و آسیای‌جنوبی به ترتیب ۳۹ و ۳۸درصد است و شکاف جنسیتی دسترسی اینترنتی در این نواحی با ۳۷ و ۳۶درصد، بیشترین میزان در بین تمام کشورهای دیگر است.
نسبت دسترسی زنان آسیای‌میانه و شمال‌آفریقا به اینترنت ۵۰درصد است؛ یعنی نیمی از زنان این مناطق – که ایران نیز یکی از کشورهای آن است- امکان دسترسی به اینترنت را دارند و شکاف جنسیتی میان زنان و مردان در دسترسی به اینترنت ۱۷درصد است. همچنین حدود ۶۳میلیون زن در کشورهای این منطقه از دسترسی به اینترنت محرومند.
کشورهای حوزه آسیای‌شرقی و اقیانوسیه با داشتن نسبت ۷۶درصدی در دسترسی اینترنتی زنان و شکاف جنسیتی ۳درصدی، بهترین شرایط را در میان کشورهای دارای درآمد کم و متوسط دارند. نسبت دسترسی زنان آمریکای‌لاتین و حوزه دریای کارائیب نیز 71درصد و شکاف جنسیتی این حوزه تنها ۲درصد است. این نسبت‌ها در اروپا و آسیای‌مرکزی نیز ۶۹درصد و شکاف دیجیتال موجود در این مناطق ۴درصد است.
زنان و اقتصاد دیجیتال
خسارت اقتصادی ناشی از دور بودن زنان از فعالیت‌های آنلاین طی یک دهه اخیر چیزی بالغ بر یک تریلیون دلار برآورد میشود. بر اساس گزارش جدیدی که توسط موسسه «تیم برنرزلی» انجام شده، ممانعت از حضور زنان برای مشارکت در اقتصاد دیجیتال و یا حتی کمک نکردن به آنها برای حضور پررنگ‌تر در فعالیت‌های مرتبط با فضای آنلاین، باعث شده تولید ناخالص داخلی (GDP) کشورها تنها در سال ۲۰۲۰ میلادی، ۱۲۶ میلیارد دلار کمتر از آن چیزی باشد که انتظار می‌رفته است.
در ۳۲ کشور با درآمد کم و متوسط که در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند، تنها یک‌سوم از زنان اجتماع از امکان اتصال به اینترنت برخوردار بودند، در حالی‌که همین امکان برای نیمی از مردان جامعه در دسترس بوده است.
این شکاف جنسیتی از سال ۲۰۱۱ تا زمان انجام این مطالعه، تغییر چندان محسوسی نداشته است. طبق گفته محققان این مطالعه، نتیجه افت بهره‌وری ناشی از محروم‌کردن زنان از ارتباطات اینترنتی، برای حاکمیت این کشورها معادل ازدست‌دادن سالانه ۲۴میلیارد دلار درآمد مالیاتی بوده است. این عدد بر اساس نسبت‌های مالیات به تولید ناخالص داخلی (GDP) برآورد شده است.
حالا که دیگر اینترنت به بستری برای انجام کارهای مختلف اعم از آموزش، تجارت و مشارکت اجتماعی تبدیل شده است، لزوم دسترسی تمام گروه‌های جامعه به آن و فراهم‌شدن زمینه برای استفاده از امکاناتش بیش از پیش حس میشود.
کاترین آدیا، مدیر تیم تحقیقاتی موسسه تیم برنرزلی می‌گوید: با چنین شرایطی هرگونه کوتاهی در تسهیل بهره‌مندی اقشار مختلف از این مدل ارتباطات، باعث میشود افراد نتوانند به پتانسیل‌های خود پی ببرند و شانس مشارکت و ایفای نقش موثر در اجتماع را از دست بدهند. وی معتقد است: حکومت‌‌هایی که بستر مشارکت پررنگ زنان در تحول دیجیتال را فراهم می‌کنند، در واقع راه را برای سرازیر شدن خلاقیت و افزایش بهره‌وری بخش‌های اقتصادی جامعه خود باز‌می‌کنند. زنان و دخترانی که امکان بهره‌مندی از فناوری‌های حوزه ICT را دارند، منافع قابل‌توجهی به جوامع خود می‌رسانند. این گروه با دسترسی به فرصت‌های جدید برای تحصیل و کسب اطلاعات می‌توانند اقدامات مختلفی از جمله راه‌اندازی کسب و کار، فروش کالا و خدمات را در بازارهای جدید انجام بدهند و همین امر به همراه روند درآمدزایی ایجاد‌شده، شانس آنها برای بهره‌مندی از امکانات مالی و بهداشتی-درمانی و مشارکت اجتماعی را بالا می‌برد.
موانع بهره‌مندی زنان از فضای آنلاین
در کشورهای مختلف و بسته به شرایط حاکم، علل مختلفی مانع حضور زنان در فضای آنلاین میشود. گاهی این علل فرهنگی- اجتماعی‌اند و گاهی اقتصادی. بر اساس مطالعه مذکور، بعضی از مهم‌ترین عللی که باعث می‌شوند دختران و زنان جوامع مختلف نتوانند مانند مردان در فعالیت‌های اقتصاد دیجیتال مشارکت کنند، عبارتند از: اولویت‌نداشتن خرید تجهیزات الکترونیکی (مانند گوشی، تبلت و لپ‌تاپ) و ترافیک اینترنت برای دختران، بی‌عدالتی آموزشی و ضعف آنها در کسب مهارت‌های دیجیتال، هنجارهای اجتماعی که زنان و دختران را از حضور در فضای آنلاین بازمی‌دارند و در مرحله آخر ترس از نقض حریم خصوصی و امنیت آنها با حضور در فضای‌مجازی.
در نتیجه برای بهبود اقتصاد کشورها، لازم است قانون‌گذاران کشورها سیاست‌ها را به گونه‌ای تدوین کنند که این شکاف جنسیتی در مشارکت دیجیتال به حداقل برسد. به‌طور کلی بهتر است تلاش شود که موانع دسترسی زنان به اینترنت برطرف شود؛ سرمایه‌‌‌گذاری‌های کلان در ایجاد زیرساخت‌های باکیفیت و تدوین سیاست‌های شفافی که ارتقای سواد دیجیتال دختران جامعه و آموزش به آنها را در اولویت قرار می‌دهد، می‌تواند تاثیر بسزایی در افزایش نرخ مشارکت زنان در اقتصاد دیجیتال داشته باشد. در حقیقت آگاه‌سازی زنان از حقوق خود و آموزش لازم در راستای پاسخ به دغدغه‌های امنیتی آنها در فضای آنلاین، شرایطی را فراهم می‌کند که زنان با آرامش خاطر به چنین فعالیت‌‌هایی بپردازند.
بررسی‌های ITU نشان می‌دهد شکاف جنسیتی در دسترسی به اینترنت، رابطه مستقیمی با شکاف جنسیتی در مالکیت تلفن‌همراه دارد، زیرا در سال‌های اخیر، گوشی‌های موبایل، اصلی‌ترین وسیله اتصال به اینترنت بوده‌اند. در نتیجه یکی از راه‌های کاهش شکاف جنسیتی در مشارکت آنلاین زنان، ایجاد زمینه‌ای برای تامین گوشی تلفن‌همراه برای این گروه از جامعه است. محققان موسسه برنرزلی مدعی هستند که با انجام این اقدامات و کاهش شکاف جنسیتی جوامع در دسترسی‌های آنلاین، کشورها می‌توانند ارزش فعالیت‌های اقتصادی‌شان را تا سال ۲۰۲۵ به میزان ۵۲۴ میلیارد دلار افزایش دهند. بوتینا گرمزی، مدیر بخش توسعه دیجیتال بانک جهانی معتقد است: سرمایه‌‌گذاری هرچه بیشتر کشورها در توسعه دیجیتال و پرداختن به کاهش نابرابری‌های آموزشی، سیاسی و درآمدی باعث میشود حکومت‌ها فرصت‌های قابل‌توجهی برای خلق جوامعی سالم‌تر به‌دست بیاورند.
وی معتقد است کشور‌هایی که به‌دنبال بازیابی خود پس از پاندمی کرونا هستند و می‌خواهند اقتصادی انعطاف‌پذیر داشته باشند، باید کاهش شکاف جنسیتی در زمینه دسترسی‌های دیجیتال را در صدر اولویت‌های خود قرار دهند. از سوی دیگر،ITU معتقد است تا زمانی که شکاف جنسیتی دیجیتال در سراسر جهان از بین نرود، دسترسی به اهداف تعریف‌شده در ماموریت‌های سازمان ملل نیز ممکن نخواهد بود و توسعه عدالت در دسترسی‌های آنلاین، مسیری است که می‌تواند جهان را به سمت رفاه، امنیت و سلامت بیشتر پیش ببرد.