چرا پروانه‌های FCP نتوانستند بازار اینترنت ثابت را نجات دهند؟
6 سال از واگذاری پروانه‌های اینترنت ثابت یا FCP به شرکت‌های بزرگ اینترنتی می‌گذرد؛ پروانه‌هایی که قرار بود مرهمی باشد بر زخم بیش از ۱۰ سال انحصار مخابرات بر بدن اینترنت ثابت کشور؛ حالا که بیش از ۵ سال از ارائه این پروانه‌ها گذشته، آیا بازیگران اینترنت ثابت توانسته‌اند تغییراتی در بازار اینترنت ثابت کشور ایجاد کنند؟
از زمان ورود اینترنت به کشور «کیفیت»، حلقه مفقوده این سرویس بوده و سرعت بالا به آرزوی دیرینه کاربران ایرانی تبدیل شده است. در چند سال گذشته نسخه‌های گوناگونی برای بهبود ارائه سرویس اینترنت ثابت (ADSL) در ایران پیچیده شده که هیچ کدام به پیشرفت وضعیت آن کمک نکرده. تداوم این وضعیت کار را به جایی رسانده که بسیاری از کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند، با توجه به رشد قابل توجه استفاده از اینترنت همراه، پایان عمر اینترنت ثابت کشور نزدیک است.
اگر در ۱۰ سال گذشته فراهم نبودن زیرساخت‌های شبکه، انحصار در واردات پهنای باند توسط زیرساخت، فرسوده بودن شبکه مخابرات و انحصار در شبکه انتقال دلیل اصلی شکایت شرکت‌های اینترنتی بر سر توسعه خدمات‌شان عنوان می‌شد، بعد از یکپارچه‌سازی پروانه‌ها در سال ۱۳۹۴ و تغییر آن‌ها به پروانه‌های اینترنت ثابت (FCP)، مواردی که در ادامه فهرست شده‌اند به‌عنوان عمده‌ترین دلیل رشد نیافتن اینترنت ثابت در کشور اعلام میشود:
پایین بودن قیمت اینترنت همراه
عدم تغییر تعرفه‌ها بعد از تقریبا یک دهه
انحصار مخابرات
نبود سرمایه برای توسعه شبکه بر مبنای فیبر نوری
درحالی‌که اینترنت ثابت نزدیک به بیش از ۵۰ درصد بازار ارتباطی کشورهای بزرگ دنیا را پوشش می‌دهد، آینده فعالیت شرکت‌های اینترنت ثابت کشور در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.
پروانه‌های ارتباطات ثابت؛ میراث وزارت واعظی
زمانی که محمود واعظی، وزیر ارتباطات دولت یازدهم به ریاست این وزارتخانه رسید، در بین وعده‌های متعدد برای رشد صنعت ICT کشور یک وعده‌ی مهم دیگر هم داد که بهبود کیفیت و سرعت اینترنت در کشور بود؛ امری که در سال‌های گذشته به آن بی‌توجهی شده بود. او قول داد در ۱۰۰ روز اول کاری‌اش اقدامات اساسی در این بخش انجام دهد و وضعیت سرعت و کیفیت اینترنت بهتر شود. در نهایت در پایان ۱۰۰ روز و چند ۱۰۰ روز دیگر، بازهم اینترنت کشور بر همان پاشنه عدم کیفیت و سرعت پایین چرخید. با بهبود نیافتن وضعیت توسعه اینترنت ثابت، واعظی در حاشیه یکی از نشست‌های خبری در پاسخ به سؤال خبرنگاران در این مورد که چرا مشکلات اینترنت بعد از چند ماه از روی کار آمدن او باقی است، جمله‌ای طلایی گفت و آن اینکه او وارث شبکه وصله و پینه‌ای است که اصلاح آن سال‌ها زمان می‌خواهد.
واعظی چهار سال فعالیت خود در وزارت ارتباطات را صرف بهبود وضعیت زیرساخت‌های ارتباطی در کشور کرد و پهنای باند را افزایش داد و در پایان هم برای جبران عقب‌ماندگی توسعه اینترنت اقدام به تغییر پروانه‌های شرکت‌های اینترنتی PAP کرد و این پروانه‌ها تبدیل به پروانه‌های ارتباطات ثابت یا FCP شدند.
اصغر عمیدیان، رئیس رگولاتوری در آن زمان، در مراسم اهدای پروانه‌های جدید اینترنتی اعلام کرد که پروانه‌های FCP دو هدف اصلی را دنبال می‌کنند که اولین هدف آن کاهش چالش شرکت‌های اینترنت پرسرعت یا همان PAP با شرکت مخابرات ایران بر سر دریافت امکانات و از بین بردن انحصار موجود در این بازار است و دومین هدف نیز افزایش سرمایه‌گذاری و ایجاد رقابت در این بازار است که در نهایت باعث توسعه خدمات الکترونیکی در کشور میشود.
۶ سال از این اظهارات می‌گذرد و همچنان پاشنه آشیل ارائه سرویس‌های باکیفیت اینترنتی در کشور، اینترنت بی‌کیفیت و کم‌سرعت است.
شرکت‌های اینترنتی همچنان سفره خود را براساس این پروانه که به آن‌ها اجازه شبکه‌سازی می‌داد، از مخابرات جدا نکرده‌اند و هنوز اجاره‌نشین مخابرات هستند. آن‌ها از اینکه مخابرات امکانات را طبق الزام مصوبات و پروانه‌های ارتباطی به اشتراک نگذاشته، گله دارند. وقتی وعده‌های وزیر ارتباطات یازدهم برای رشد اینترنت ثابت در کشور به واقعیت نرسید، ارثیه بهبود کیفیت اینترنت در کشور به محمدجواد آذری جهرمی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت دوازدهم رسید.
پیشنهاد جهرمی: FCP-ها ادغام شوند
جهرمی در حالی روی کار آمد که شرکت‌های دریافت‌کننده مجوز FCP از عدم همکاری شرکت مخابرات با آن‌ها برای شبکه‌سازی انتقاد داشتند و از طرف دیگر با توجه به شرایط بازار و کمبود منابع، وجود ۱۷ شرکت اینترنت ثابت را بیش از حد لازم می‌دانستند.
جهرمی بارها وعده همکاری مخابرات با شرکت‌های دارنده پروانه FCP را داد و در اولین اظهارنظرش در مقام وزیر وزارتخانه ارتباطات و فناوری اطلاعات اعلام کرد، راه برون‌رفت ۱۷ شرکت دارنده پروانه FCP از چالش‌ها این است که با یکدیگر ادغام شوند و در کنار شرکت مخابرات اقدام به شبکه‌سازی کنند. در نهایت هم این اتفاق فقط بین دو شرکت پارس‌آنلاین و های‌وب رخ داد و سایر دارندگان پروانه اینترنت ثابت دل به پیشنهاد وزیر جوان ارتباطات ندادند.
در همین زمینه محمدرضا کریمی، مدیرعامل یکی از شرکت‌های دارنده پروانه FCP، طی گفتوگویی با اعلام اینکه در هیچ جای دنیا چند شبکه زیرساخت وجود ندارد گفت: «امکانات شرکت مخابرات ایران مویرگی و جزو منابع ملی کشور است و به نظر نمی‌رسد شرکت‌های بخش خصوصی امکان و توانایی فراهم کردن چنین زیرساختی را داشته باشند. از سوی دیگر ایجاد این زیرساخت‌ها، به خاطر بروکراسی‌های اداری با نهاد‌هایی مانند شهرداری برای دریافت مجوز، بسیار طولانی و وقت‌گیر است.» او ایجاد یک شبکه مخابراتی موازی با شبکه مادر مخابرات ایران، حداقل در تهران را، بیشتر شبیه به یک رویا دانسته بود.
وضعیت وخیم اینترنت ثابت در گزارش رگولاتوری
گزارش وضعیت کیفیت اینترنت وزارت ارتباطات که سال گذشته منتشر شد، وضعیت وخیم شرکت‌های اینترنت ثابت را به‌خوبی نشان می‌دهد. گزارش فصلی رگولاتوری که مربوط به سه ماه اول سال ۱۴۰۰ است، وضعیت نه چندان خوشایند ۱۷ شرکت اینترنتی بخش خصوصی یا همان FCPها را نمایان کرد؛ ۱۷ شرکتی که سهم‌شان از بازار بعد از بیش از دو دهه فعالیت به ۱۲ درصد و تعداد مشترکان اینترنت ثابت به ۱۰ میلیون و ۳۹۷ هزار اشتراک می‌رسد.
گزارش آبان ۱۳۹۹ وزارت ارتباطات حکایت از کیفیت پایین و قطع و وصل مکرر سرویس اینترنت شرکت‌های فعال در حوزه اینترنت دارد. طبق این گزارش بعد از سال‌ها برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری مختلف در حوزه اینترنت ثابت، عمده میزان دسترسی به سرعت اینترنت به کمتر از ۲ مگابایت بر ثانیه می‌رسد. از سوی دیگر این گزارش نشان داد درحالی‌که کاربران تلفن‌همراه پیوسته از پایان بسته‌های اینترنتی خود شکایت دارد، این بسته‌ها با نازل‌ترین کیفیت سرعت در اختیارشان قرار می‌گیرد.
نکته جالب دیگر در بررسی کیفیت اینترنت ثابت، عقب‌ماندگی ایران برمبنای توسعه تکنولوژی بود؛ چرا که در این گزارش تنها کیفیت اینترنت برمبنای تکنولوژی ADSL مورد بررسی قرار گرفت و به بررسی کیفیت روی تکنولوژی‌هایی مانند فیبرنوری و VDSL به‌دلیل نداشتن سهمی در بازار شرکت‌های اینترنت ثابت اشاره نشد.
تعرفه‌های پایین اینترنت ثابت، عامل فرار سرمایه‌گذار خارجی
سه مانع اصلی رشد اینترنت ثابت، تاکنون و براساس آنچه فعالان این حوزه ادعا دارند، تغییر نکردن تعرفه و تعرفه‌گذاری نادرست و نبود سرمایه‌گذار به‌خاطر همین نوع تعرفه‌گذاری است. انحصار مخابرات در اشتراک‌گذاری زیرساخت لازم به FCPها برای توسعه شبکه خودشان بر مبنای تکنولوژی جدید هم از دیگر موانع است که شرکت‌های اینترنت ثابت به آن اشاره می‌کنند.
پاسخ جهرمی، وزیر ارتباطات دولت دوازدهم در چهار سال مدیریتش به افزایش یا اصلاح تعرفه‌ها منفی بوده، او حتی سال گذشته در یک برنامه تلویزیونی اعلام کرد که تثبیت تعرفه‌ها از مهم‌ترین دستاورد‌های او در دوران صدارتش بوده است.
اما همین تغییر ندادن تعرفه‌ها تاکنون و براساس آنچه فعالان اینترنتی می‌گویند، ضررهای زیادی در این شرایط نامطلوب اقتصادی به آن‌ها زده است. برای نمونه شریک و سهام‌دار ایرانسل یعنی MTN آفریقای جنوبی، چند سال پیش تلاش کرد تا برای رشد ارائه سرویس فیبر نوری در ایران با اپراتور چهارم (اپراتور فیبر نوری) که مجری اجرای آن شرکت ایرانیان‌نت است، شریک تجاری شود و سرمایه خود را به این شرکت وارد کند؛ اما در نهایت به دلیل نپذیرفتن یکی از شروط این شریک خارجی یعنی تغییر تعرفه‌ها، MTN از سرمایه‌گذاری در این پروژه خود‌داری کرد.
در همین زمینه، صابر فیضی، مدیرعامل فناپ تلکام در گفتوگویی درمورد مشکلات توسعه اینترنت ثابت در کشور گفت:
یک معضل اساسی در این زمینه وجود دارد و آن اینکه تمام افرادی که در حوزه‌های سرمایه‌گذاری کار می‌کنند پیشرفت در آجر و سیمان را بهتر می‌بینند، اما پیشرفت به واسطه کابل، فیبرنوری، فرکانس رادیویی و… برایشان ملموس نیست. در حوزه ارتباطات کسی وجود ندارد که سرمایه‌گذاری کند و بتوان با او کارهای اقتصادی کرد.
شیوع کرونا در کشور وضعیت وخیم اینترنت ثابت را بیشتر از هر زمان دیگری به رخ کشید. با توجه به اظهارات مقامات وزارت ارتباطات دولت دوازدهم در زمان آغاز همه‌گیری، ترافیک استفاده از اینترنت به خاطر دورکاری و قرنطینه صد درصد افزایش یافت.
هرچند خود جهرمی هم در یکی از مصاحبه‌هایش اعلام کرده بود که توسعه پیدا نکردن اینترنت ثابت در کشور از جمله موارد منفی است که در کارنامه او ثبت میشود؛ اما در آخرین سال وزارتش تلاش کرد با آوردن سرویس‌هایی با تکنولوژی جدید مانند FTTH (رساندن فیبر نوری به خانه‌ها) و VDSL عقب‌ماندگی کشور در اینترنت ثابت را جبران کند که این تلاش او هم ناموفق ماند.
جهرمی در اردیبهشت سال گذشته با توجه به نیاز بالای کاربران به اینترنت پرسرعت و باکیفیت وعده داد که ۸۰۰ هزار پورت VDSL که چهار برابر سرعت فعلی به ارمغان می‌آورد را در تهران راه‌اندازی می‌کند و تا پایان دولت دوازهم نیز این تعداد به ۵ میلیون می‌رسد. در نهایت این ایده هم آنطور که مدیران وزارت ارتباطات دولت دوازدهم اعلام کرده بودند، به‌دلیل همراهی نکردن مخابرات و نیاز به سرمایه‌گذاری بالا نتوانست به وعده ابتدایی برسد و تنها ۱/۵ میلیون پورت تا پایان دولت دوازدهم نهایی شد. در نهایت آنطور که رگولاتوری به زومیت اعلام کرد، کمتر از ۵۰۰ هزار پورت VDSL در کشور فعال شده است.
شکست پروژه صدور پروانه‌های FCP؟
حسین فلاح جوشقانی، معاون وزیر ارتباطات و رئیس سازمان تنظیم مقررات بعد از نزدیک به ۶ سال از ارائه پروانه‌های FCP به ۱۷ شرکت اینترنتی معتقد است، اینترنت ثابت در کشور نتوانست طبق اهدافی که این پروانه در نظر داشت رشد کند. به گفته او، از طرف دیگر هم برنامه‌ریزی برای توسعه اینترنت بر مبنای تکنولوژی فیبر نوری و VDSL به بن‌بست خورده است. فلاح عمده دلیل موفق نبودن صدور پروانه FCP در کشور و جواب ندادن برنامه‌ریزی‌های آن‌ها برای توسعه فیبر و VDSL را علاوه بر وارد نشدن سرمایه کافی به این حوزه، عدم همکاری مخابرات و پافشاری این شرکت روی انحصار تجهیزاتی که دارد می‌داند.
فلاح در این مورد به زومیت توضیح می‌دهد:
وضعیت اینترنت ثابت در کشور مطلوب نیست و در این زمینه نهایتا ۱۰ میلیون مشترک داریم. اکثر مردم به دلیل اینکه دیتای موبایل پرسرعت‌تر و باکیفیت‌تر است، به‌سمت استفاده از اینترنت سیار می‌روند و همین هم به ظرفیت‌های شبکه موبایل کشور فشار وارد می‌کند. در زمینه توسعه اینترنت ثابت، نه عملکرد FCPها را مثبت می‌بینم نه همکاری مخابرات را به خاطر انحصاری که در اختیار دارد.
به گفته او، برای توسعه اینترنت ثابت در کشور طی یک دهه اخیر سیاست‌گذاری‌های مشخصی شده است که در نهایت این برنامه‌ریزی‌ها به‌نفع شرکت‌های FCP و رشد اینترنت ثابت در کشور پیش نرفته است. او با اینکه معتقد است سرمایه‌گذاری جدی حداقل بعد از اعطای پروانه FCP در حوزه اینترنت ثابت نشده؛ اما مشکل اصلی را انحصار مخابرات می‌داند:
واقعیت این است که چند اتفاق در کنارهم باعث شد این امکان به‌راحتی برای دارندگان پروانه FCP فراهم نشود، هرچند برخی از آن‌ها توانسته‌اند اقداماتی در زمینه شبکه‌سازی انجام دهند. در حوزه امکانات زیربنایی و پایه‌ای مانند داکت، کانال، سیم مسی که هزینه‌بر است یک انحصار طبیعی وجود دارد؛ یعنی ایجاد این امکانات توسط یک شرکت دیگر به هیچ عنوان نه از نظر اجرایی امکان‌پذیر است و نه از نظر اقتصادی به‌‌صرفه. مشکلاتی در واگذاری مخابرات در میان بوده که همه می‌دانیم و این یک واقعیت است که امکانات زیرساختی نباید به مخابرات واگذار می‌شد.
به هر حال درست است که شرکت‌های FCP باید شبکه‌سازی می‌کردند ولی موانعی پیش‌روی‌شان قرار داشت. برای نمونه در بحث اجرایی، مانعی همچون شهرداری سد راه‌شان است که این نهاد هم ضوابط کاری خودش را در شهرهای مختلف دارد. از سمت دیگر داکت و کانالی هم که در دست مخابرات است به دلایل مختلف در اختیار این شرکت‌ها قرار نگرفت. این اتفاق‌ها با وجود مصوبه ۲۳۰ (بیت‌استریم) رخ داد. البته در اجرا نشدن این مصوبه تا حدودی مخابرات مقصر بود، بخش دیگر آن هم به خود شرکت‌های FCP برمی‌گردد.
فلاح در پاسخ به اینکه راه برون‌رفت از این بن‌بست چیست، به زومیت گفت: در کنار همکاری که باید بین مخابرات و FCPها شکل بگیرد تا امکان استفاده از تکنولوژی جدید مانند VDSL و فیبرنوری فراهم شود، سرمایه جدی هم باید وارد شود. او با اشاره به اینکه مدت اعتبار پروانه‌های FCP پنج ساله بوده که رو به اتمام است، به پروانه جدید همگرایی شبکه و خدمات ارتباطی اشاره و اعلام کرد که اگر شرکت‌های اینترنت ثابت این پروانه را دریافت کنند می‌توانند با کمک شبکه موبایل یا دارندگان WTTX TD-LTE همکاری مشترک انجام دهند و عقب‌ماندگی در بخش اینترنت ثابت را جبران کنند.
فلاح تأکید می‌کند که آن‌ها دیگر منتظر مخابرات برای همکاری نمی‌مانند و امکان دارد با ایجاد یک شبکه جدید فیبر نوری و ارائه خدمات به شرکت‌ها جلوی انحصار مخابرات در این بازار را در نظر بگیرند. به نظر می‌آید منظور فلاح برنامه‌های جدید اپراتور چهارم یا فیبر نوری باشد. اگر می‌خواهید بدانید اپراتور چهارم در حال حاضر چه کاری انجام می‌دهد، ادامه پرونده اینترنت را در زومیت دنبال کنید.