بررسی دلایل ناتوانی در سیاست‌گذاری صحیح فضای سایبر
یک پژوهشگر فضای سایبر معتقد است که ناتوانی در تعریف صحیح فضای سایبر و اکتشاف مؤلفه‌های ماهوی این فضا، موجب ناتوانی در سیاست‌گذاری صحیح فضای سایبر شده است.
به گزارش پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، کرسی علمی -ترویجی «تبیین مؤلفه‌های فضای سایبر» توسط مرکز مطالعات فضای مجازی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با حضور دکتر احسان کیان‌خواه پژوهشگر فضای سایبر به عنوان ارائه دهنده، دکتر عزیز نجف‌پور و دکتر حمید جعفری به‌عنوان ناقد برگزار شد.
احسان کیان‌خواه به‌عنوان ارائه‌دهنده «نظریه اکتشاف مؤلفه‌های ماهوی فضای سایبر»، به تبیین آن پرداخت و با بیان اینکه مؤلفه‌های فضای سایبر در بالاترین سطح و درجه پیچیدگی، عوالم سایبری را ایجاد می‌کنند، گفت: با این خوانش دقیق از فضای سایبر، قدرت سایبری قابل‌درک است. قدرت سایبری، توان و اراده‌ای است که می‌توان عالم سایبری خلق کند. یعنی تحقق قدرت سایبری در توان ساخت زیرساخت، پلتفرم، فرهنگ و سبک زندگی مبتنی بر سایبر استوار است.
وی گفت: از ابتدای هزاره سوم میلادی، جهان و عالم نوینی با سرعت اعجاب‌انگیز در حال شکل‌گیری است. آن‌چنان امواج این فضا آنی، سهمگین و جذاب است که احساس غوطه‌ور شدن و احاطه کامل آن بر همه شئونات زندگی قابل‌ادراک و فهم نیست. روند شکل‌گیری و رشد سریع فضای سایبر، مفاهیم عرصه زندگی را به سمت تغییر ماهوی در مفهوم و کاربرد، سوق داده است.
این پژوهشگر ادامه داد: تلقی از هویت، فرهنگ، حکمرانی، روابط و تعاملات خصوصی و گروهی در حال تغییر است. آینده‌ای که از فضای سایبر ترسیم‌شده است، با دستاوردهای کنونی فاصله زیادی دارد. اینترنت چیزها (اشیا) در پی اتصال هر چیز، در هر مکان و زمان به شبکه است. این اتصال همه‌چیز و قابلیت‌های واقعیت مجازی، واقعیت افزوده و واقعیت ترکیبی که در حال شخصیت‌سازی سایبری از مفاهیم حقیقی و مجازی در تلفیق با دنیای واقعی هستند، عالمی را تصویر خواهند کرد که بسیار بزرگ‌تر از عالم واقعی پیرامونی ما است.
وی با بیان اینکه فضای ابری، داده عظیم، داده‌کاوی، اینترنت چیزها، اینترنت انسان‌ها و اینترنت دانش‌ها، جهانی مخلوط و پیوسته را رقم خواهد زد، به این سوال پاسخ داد که مؤلفه‌های ذاتی و ماهوی فضای سایبر چیست و گفت: اساساً مدل‌سازی برای کمک به درک و فهم دقیق یک پدیده یا موضوع مورد بررسی است. وقتی مدل، توصیف‌کننده پدیده‌ای باشد، برای اکتشاف عناصر تشکیل‌دهنده پدیده، نیاز به ماهیت شناسی است. شناخت است که لوازم راهبری آگاهانه را فراهم می‌آورد، تا شناخت به‌صورت دقیق حاصل نشود، نمی‌توان راهبری دقیقی را ترسیم کرد. برای پدیده‌هایی که رشد و توسعه مستمر دارند، نیاز به شناخت، مستمر لازم و ضروری است.
کیان‌خواه تاکید کرد: تعاریف متعدد و گوناگونی از فضای سایبر ارائه‌شده است. اما تعاریف از وجوه مختلفی به توصیف سایبر پرداخته‌اند که دربردارنده همه ابعاد فضای سایبر نیست. این ناتوانی در تعریف صحیح و در اصل اکتشاف مؤلفه‌های ماهوی موجب ناتوانی در سیاست‌گذاری صحیح فضای سایبر شده است. لذا مسئله این کرسی، فهم دقیق مؤلفه‌های ماهوی و ذاتی این فضا است تا پایه‌ای برای سیاست‌گذاری و مدیریت سایبر شکل بگیرد.
وی گفت: بر اساس نتایج نظریه ارائه‌شده، فضای سایبر دارای سه ساحت کالبَد، مناسبات و حاکمیت است که هرکدام دارای سه مؤلفه زیرساخت ارتباطاتی، رایانش و داده برای ساحت کالبَد، تعاملات، زیست و هویت برای ساحت مناسبات و استانداردسازی، هنجارسازی و هدایت و کنترل برای ساحت حاکمیت است.
این پژوهشگر ادامه داد: مؤلفه‌های ساحت‌های کالبد و مناسبات دارای ترتّب نسبت به یکدیگر هستند. یعنی تحقق مؤلفه رایانش به تحقق ارتباطات وابسته است و تحقق مؤلفه هویت به تحقق زیست استوار است. از طرفی در ساحت حاکمیت، مؤلفه استانداردسازی مرتبط با ساحت کالبد است و مؤلفه هنجار سازی مرتبط با ساحت مناسبات است. مؤلفه کنترل و هدایت نیز با دو مؤلفه دیگر ساحت حاکمیت مرتبط است.
وی اضافه کرد: این مدل درعین‌حال که بیانگر مؤلفه‌های تشکیل‌دهنده فضای سایبر است، نحوه شکل‌گیری عالم سایبری و به تعبیر دقیق عوالم سایبر را در آینده مشخص می‌کند.
از نظر دکتر کیان‌خواه، مؤلفه‌های فضای سایبر در بالاترین سطح و درجه پیچیدگی، عوالم سایبری را ایجاد می‌کنند. با این خوانش دقیق از فضای سایبر، قدرت سایبری قابل‌درک است. قدرت سایبری، توان و اراده‌ای است که می‌توان عالم سایبری خلق کند.
وی ماهیت‌شناسی را درک عناصر اصلی سازنده پدیده عنوان کرد و گفت: وقتی مؤلفه‌های کلیدی یک پدیده اکتشاف میشود در حقیقت هم بیان جنس است و هم بیان فصل آن با سایبر پدیده‌هاست. به این معنا که اگر از تعاملات در ساحت مناسبات سایبر سخن گفته میشود، فصل این تعاملات با سایر تعاملات اجتماعی فناور پایه بودن آن است. در الگوی ماهوی ارائه شده، داده از طریق تعاملات به زیست می‌رسد یا هویت از طریق زیست محقق میشود.
این پژوهشگر با بیان اینکه تبیین جایگاه قدرت سایبری نیز، یکی از وجوه اساسی تمایز این تحقیق است، ادامه داد: زیرا به‌زعم این نظریه قدرت سایبری، یعنی قدرت عالم سازی در پهنه و گستره سایبر است. البته مفهوم قدرت، در ادبیات فلسفی، مفهومی مشکک است یعنی دارای مفهومی طیفی است. لذا در همه مراتب مفهوم قدرت وجود دارد و اعلام مراتب قدرت امکان ایجاد و توسعه قدرت سایبری است.
به گفته وی، روش احصاء این مدل ماهوی، ترکیبی از روش قیاسی-استقرایی و تحلیل محتوای تعاریف است. یعنی در یک گام تعاریف متفاوت و متعدد فضای سایبر تحلیل محتوای کیفی شده و محورهای اصلی احصاء شده است. در اقدام موازی اول موضوعات سایبر بر اساس چارچوب علل اربعه افراز شده و سپس ادبیات مرتبط با هر حوزه جمع‌آوری و تحلیل محتوای کیفی صورت گرفته است. در نهایت با ترکیب نتایج احصاء شده مدل و سازه سایبر ترسیم‌شده و با مراجعه به خبرگان تأیید گرفته‌شده است.
در ادامه این نشست دبیر علمی جلسه، نکاتی در مورد نحوه ماهیت شناسی و تطابق ماهیت‌شناسی با آنچه فلسفه باید باشد مطرح کرد.
دکتر نجف‌پور ناقد کرسی نیز با بیان مشی نوآورانه تحقیق در بومی‌سازی مفاهیم سایبری گفت: یک اشکال اساسی در رویکردهای مهندسی به مسئله هستی‌شناسی، عدم توجه به لوازم فلسفی ماهیت‌شناسی و هستی‌شناسی است.
وی گفت: آنچه ارائه شد نه ماهیت‌شناسی فضای سایبر، بلکه ترسیم الگوی مفهومی فضای سایبر است. از طرفی روابط میان اجزا مشخص نیست، مثلاً رابطه مستقیم سطح رایانش و زیست لازم است، مشخص شود. در بحث مراتب تحقق فضای سایبر، قدرت، بین ابزار و فرهنگ قرار می‌گیرد و باید لایه اقتصادی و اجتماعی هم به این مراتب افزوده شود.