پابه‌پای جنگ در فضای سایبری؛ آیا بمب‌های روسیه بر سر اینترنت اوکراین نیز آوار میشود؟
دیگر تنها بمب‌های خوشه‌ای روسیه نیستند که در خیابان‌های کیف فرود می‌آیند، یا پابه‌پا جنگیدن اوکراینی‌ها تنها به لشکرکشی در برابر روس‌ها ختم نمی‌شود؛ خبرهایی که از دنیای سایبری می‌رسد، نشان از جنگی دارد که پایش به این فضا نیز کشیده شده است. حال جنگ میان روسیه و اوکراین که در فضای مجازی نیز پابه‌پای سربازان ارتش‌ها پیش می‌رود، آیا به قطع اینترنت اوکراین توسط روسیه ختم خواهد شد؟ یا پیامدهای سایبری این جنگ به مردم دیگر کشورهای جهان نیز صدمه خواهد زد؟
برخلاف نامه‌هایی که از سربازان جنگ جهانی اول و دوم و جنگ‌های دیگری همچون ویتنام با روزها و حتی بعضا ماه‌ها تاخیر به دست معشوقه‌ها و خانواده‌های‌شان می‌رسید، تصاویری که این روزها گاهی از طریق سیستم یک نوجوان اوکراینی و گاهی دیگر از تلفن همراه یک سرباز روس در فضای مجازی منتشر می‌شوند، به سرعت هر نگاهی را از هر گوشه جهان به کیف و شهرهای دیگر اوکراین می‌کشاندند. خبر از پیامدهای سایبری حمله روسیه به اوکراین نیز چندان با تاخیر از آغاز این جنگ نرسیدند.
هشدار برای حمله ارتش‌های سایبری!
مدت زیادی از حمله روسیه به اوکراین نگذشته بود که پلیس اوکراین با انتشار بیانیه‌ای توضیح داد که هکرها در صفحات اصلی وب‌سایت‌های دولتی این کشور که از دسترس خارج شده‌اند «پیام‌های جنجالی» را منتشر کرده‌اند، اما هیچ اطلاعات شخصی تغییر یا دزدیده نشده است.
این درحالی بود که پس از این میخائیلو فدوروف، ریاست وزارت تحول دیجیتال اوکراین در کانال تلگرامی خود اعلام کرد که چندین وب‌سایت دولتی اوکراین از روز چهارشنبه به دنبال حمله سایبری به صورت موقت از دسترس خارج شده‌اند. این حمله سایبری، وب‌سایت برخی بانک‌های اوکراین را نیز تحت تاثیر قرار داده ولی هنوز میزان خسارت واردشده در اثر این موضوع مشخص نشده است.
ماجرا البته یک طرفه پیش نرفت؛ مدتی بعد حساب کاربری YourAnonOne در توییتی اعلام کرد که به دنبال حمله نیروهای روسیه به اوکراین، این گروه هم تصمیم گرفت که به حمایت از مردم اوکراین مشغول شود. این درحالی بود که انونیموس که مسئول هک چندین شبکه تلویزیونی دولتی در روسیه بوده، پیش‌تر گفته بود که یک جنگ سایبری را علیه دولت مستقر در کرملین آغاز می‌کند. با این حال، روسیه ارتباط حملات با این گروه هکری را رد کرد.
گروه انونیموس پس از این پای خود را در کارزار جنگ روسیه و اوکراین فراتر گذاشت و مدتی قبل دیتابیسی را از وزارت دفاع روسیه منتشر کرد.
علیرضا وزیری، متخصص امنیت سایبری در این باره می‌گوید: «در چند سال اخیر به یاد ندارم که همزمان با جنگ فیزیکی، جنگ سایبری هم شروع شده باشد. اما حالا می‌بینیم که جنگ سایبری هم شروع شده است. دیدیم که زیرساخت‌های سازمان‌های دولتی اوکراین و روسیه تحت تاثیر قرار گرفتند. حالا فکر کنیم که در چند روز آینده، یکی از طرفین زیرساخت برق را تحت تاثیر قرار بدهد. این‌ها مسائلی است که شاید تاکنون دید جامعه به آنها جدی نبوده است.»
او در عین حال به ضرورت توجه به جنگ سایبری، همزمان با جنگ فیزیکی اشاره و بیان می‌کند: «تاکنون همیشه فکر می‌کردیم کشور باید موشک و سپر دفاع هوایی داشته باشد، الان باید بدانیم که اگر جنگ شد، در فضای سایبری هم جنگ است. و دیگر یکی‌دو حمله معمولی که به چند هکر وابسته به دولت مربوط باشد، نیست؛ ارتش‌های سایبری وجود دارد که طبق برنامه حمله می‌کنند و طرف مقابل هم باید آماده باشد، همانند همان اتفاقی که در جنگ می‌افتد.»
احتمال بلک اوت شدن اوکراین توسط روسیه
این درحالی بود که فضای شکل‌گرفته در خلال حمله روسیه به اوکراین در روزهای اخیر، موجب گمانه‌زنی‌هایی درخصوص وضعیت اینترنت اوکراین شد.
در میان شوخی‌هایی که بعضا درخصوص وضعیت اینترنت ایران(در پی کندی‌های اخیر و ماجراهای مربوط به طرح صیانت) در مقایسه با اوکراین می‌شد، البته خبر رسید که اینترنت بخش‌هایی از اوکراین مختل شده است.
دراین‌باره بحث‌هایی درخصوص پایداری وضعیت اینترنت اوکراین شکل گرفت؛ این در حالی بود که عده‌ای معتقد بودند چیزی تا قطعی بیشتر اینترنت اوکراین توسط روسیه نمانده است.
محمد خطیبی، متخصص شبکه که معتقد است در صورت سقوط کیف احتمال قطع اینترنت از سوی حکومت نظامی محتمل به نظر می‌رسد، بیان می‌کند: «با توجه به نقشه فیبر نوری موجود از شبکه اوکراین احتمال اختلال از طریق بک بون سمت روسیه خیلی بعید به نظر می‌آید.»
او دراین خصوص توضیح می‌دهد: «مسیرهای متفاوتی برای بک بون از سمت شمال، جنوب و غرب اوکراین وجود دارد. اختلالاتی که به وجود آمده هم به خاطر حملات موشکی روسیه بوده است که بعد از مدت کوتاهی از مسیرهای جایگزین مجددا برقرار شده است و احتمال اختلال از سمت اپراتورهای اوکراینی صفر درنظر گرفته میشود.»
خطیبی در عین حال می‌افزاید: «ولی با گسترش میزان حملات، احتمال اختلالات در اینترنت به صورت موقت زیاد است. (قطعی بر روی فیبرهای ارتباطی بین شهرها)»
این در حالی است که در روزهای اخیر گمانه‌زنی‌هایی هم درباره قطعی شبکه اجتماعی تلگرام از سوی روسیه تحت تاثیر حمله به اوکراین وجود داشت.
اما به گفته محمد خطیبی، «در شبکه‌های اجتماعی مانند تلگرام در صورتی اختلال به وجود می‌آید که مسیرهای فیبر بک بون اصلی اوکراین دچار حادثه حاد بشود؛ در غیر این صورت احتمال قطعی کلی یا اختلال گسترده در هیچ کدام از شبکه‌های اجتماعی یا اینترنت بعید به نظر می‌رسد.
در عین حال، عده دیگری از متخصصان نظر دیگری درخصوص وضعیت پیش روی اینترنت اوکراین دارند.
علیرضا وزیری که در ابتدا پیش از اظهارنظر در این‌باره به توضیح مقدمه‌ای می‌پردازد، می‌گوید: «اینترنت، یک شبکه گسترده چند وجهی است و در سال‌های گذشته به پایداری و افزونگی آن خیلی اضافه شده است. از آن‌جایی که وابستگی کشورهای مختلف به اینترنت بیشتر شده، آنها سعی کرده‌اند پایداری و افزونگی آن را بیشتر کنند. (مثل: شبکه برق، شبکه گاز، شبکه انتقال آب و…) برای مثال درمورد شبکه برق، وقتی می‌خواهیم به یک شهر برق‌رسانی کنیم، از چند منبع مختلف و چند نیروگاه و تولیدکننده مختلف برق را به شهر می‌رسانیم. در اینترنت هم همین‌طور است. یک کشور آی‌اس‌پی‌های مختلفی دارد و آن آی‌اس‌پی‌ها می‌توانند از شرکت‌ها و آی‌اس‌پی‌های متفاوتی سرویس بگیرند.»
او در ادامه بیان می‌کند: «نکته کلیدی درخصوص اوکراین این است که اوکراین دوهزارکیلومتر مرز مشترک با روسیه و چندصدکیلومتر مرز مشترک با سرزمین‌های تحت کنترل روسیه یا تحت تاثیر روسیه (مثل بلاروس) دارد که قسمتی از فیبرهای اتصال اینترنت از همین مرزها می‌گذرد. قسمتی از این فیبرها ممکن است به روسیه وصل باشد یا در یک شرکت روسی یا شرکتی خارجی باشد که در روسیه پاپ‌سایت داشته باشد و به اوکراین سرویس بدهد. شرکت‌های سرویس‌دهنده در لایه شبکه در منطقه‌های جغرافیایی مختلف معمولا این‌طور هستند که تعداد پاپ‌سایت‌های زیادی دارند. اما بحث مهم مربوط به ثبات‌ها و بحث تخریب است. اغلب مسیرهای فیبر نوری در دنیا مشخص هستند و قسمت کمی از آنها شاید مخفی و پنهان باشند. بنابراین، روسیه اگر قصد ثبوتاژ را در مورد اینترنت اوکراین داشته باشد، قطعا می‌تواند بخشی از آن را قطع کند یا تحت تاثیر قرار دهد. این به آن معنا نیست که روسیه اگر تصمیم بگیرد تمام فیبرهایی که از سرزمین‌های تحت تاثیر یا خاک خودش می‌گذرد را حتی به طور فیزیکی قطع کند، اوکراین دچار بلک اوت میشود. من گمان می‌کنم آنها این کار را انجام می‌دهند یا دستور قطع اینترنت اوکراین را به آی‌اس‌پی‌های سرزمین‌های تحت کنترل‌شان می‌دهند و این باعث میشود قسمتی از اینرنت اوکراین مختل شود. که در این صورت، ترافیک باید به یک‌سری لینک دیگر انتقال پیدا کند و مسلما اختلال و کندی پیش می‌آید.»
به گفته وزیری، حملات سایبری مسکو ممکن است منجر به بروز اختلال در زیرساخت‌های اینترنتی بشود و دسترسی شهروندان اوکراینی را به اینترنت قطع کنند.
او در عین حال معتقد است که چون «ساختار اینترنت اوکراین یک آی‌اس‌پی ندارد و همه چیز از یک گلوگاه مشترک عبور نمی‌کند، ممکن است چندان تحت تاثیر قرار نگیرد.»
مهم‌ترین نگرانی درباره حمله به اوکراین
اما در عین حال به‌نظر می‌رسد که نگرانی‌های موجود درباره اوکراین تنها به مسئله قطع اینترنت ختم نمی‌شود. و در واقع به گفته کارشناسان راه‌های دیگری برای مسدودسازی اینترنت در این کشور از سوی روسیه وجود دارد که تنها به مسئله آی‌اس‌پی‌ها ارتباطی ندارد.
علیرضا وزیری، متخصص امنیت سایبری دراین‌خصوص می‌گوید که: «من فکر می‌کنم مهم‌ترین نگرانی بحث ثبوتاژ برق و دیگر زیرساخت‌ها است. مثلا فرض کنید یک آنتن موبایل که منطقه‌ای را پوشش می‌دهد و شهروندان از آن استفاده می‌کنند توسط ارتش روسیه در کیف تخریب شود، به این ترتیب پوشش اینترنت قطع میشود. یا ممکن است که این اتفاق برای زیرساخت‌های برق رخ دهد. برای همین فکر می‌کنم که اوضاع بدتر و بدتر خواهد شد. و روسیه سعی می‌کند اوکراین را به سمت بلک اوت سوق بدهد.»
او درخصوص چرایی این اقدام احتمالی روسیه نیز توضیح می‌دهد: «فرقی که جنگ‌های گذشته با جنگ فعلی داشتند این است که به لطف اوسینت‌ها، عکس‌ها و فیلم‌ها به عنوان شواهد به روش‌های مختلف ثبت می‌شوند (تعداد افراد زیادی هستند که اوسینت کار می‌کنند) و آنها می‌توانند به شواهد قابل قبولی برای ارائه دادن به دادگاه بین‌المللی در جهت شکایت برای جرایم جنگی تبدیل شوند. برای همین، شاید روسیه همه تلاش خود را انجام دهد تا اگر بخواهد کشتار و خون‌ریزی به وجود بیاورد، خروج اطلاعات از اوکراین را به حداقل برساند که عواقب بعد آن گریبانش را نگیرد.
حمله روسیه می‌تواند تبعات جهانی برای اینترنت داشته باشد؟
متخصصان حوزه امنیت و شبکه بیش از هر چیز درخصوص تبعات جهانی حمله اخیر روسیه به اوکراین به این مسئله اشاره می‌کنند که امکان دارد سایر کشورها نیز وارد این جنگ شوند که در این صورت، از آن‌جایی که در دنیای امروز جنگ میان کشورها دیگر تنها به جنگ فیزیکی ختم نمی‌شوند پس جنگ سایبری بزرگ‌تری در می‌گیرد که هر آن ممکن است زیرساخت‌های حیاتی ملل مختلف را تحت تاثیر قرار دهد.
در روزهای اخیر نیز اتفاقات مختلفی در دنیای فناوری اطلاعات تحت تاثیر جنگ میان روسیه و اوکراین افتاد که البته برخی‌شان نشانه‌های روشنی داشتند و برخی دیگر نه؛ رمزارزها دست به نجات مردم اوکراین زدند و حدود 11 میلیون دلار از این طریق به آنها کمک شد. از سوی دیگر البته مردم روسیه که در روزهای اخیر مخالفت خود را نسبت به حمله کشورشان به اوکراین اعلام کرده بودند اما قربانی برخی تصمیمات شدند؛ مثلا یوتیوب رسانه‌های روسیه را از نمایش تبلیغات و کسب درآمد منع کرد و درحالی که ایلان ماسک اعلام کرد اینترنت ماهواره‌ای در اوکراین فعال شده است، توییتر در روسیه فیلتر شد و اوکراین نیز از اپل خواست تا فروش محصولات و دسترسی به اپ استور را در روسیه متوقف کند.