چرا سرعت اینترنت کندتر شده؛ انفجار شبکه، اختلال یا دستکاری؟
سرعت اینترنت کندتر شده است. احتمالا به سختی بتوان کسی را پیدا کرد که در چند ماه اخیر با این جمله موافق نباشد. چه در شبکه سیار و چه شبکه ثابت، سرعت اینترنت نسبت به ماه‌های قبل کاهش پیدا کرده اظهارنظرهای بسیار متفاوتی درباره چرایی این موضوع از سوی مسئولین تا کارشناسان و کاربران وجود دارد. پهنای اینترنت بین‌الملل هم با مشکلاتی مواجه شده و حتی حوادث غیرطبیعی نیز به موضوع کند شدن اینترنت دامن می‌زند؛ در این میان اما شایعاتی مبنی بر دستکاری عمدی هم در این بین مطرح شده و عده‌ای بر این باورند که کاهش سرعت اینترنت و بخصوص برخی اپلیکیشن‌ها مانند اینستاگرام و واتس اپ عمدی است؛ شایعاتی که البته وزارت ارتباطات آن را رد می‌کند و غیرواقعی می‌داند. ماجرا دقیقا چیست؟
استفاده از اینستاگرام در سه ماهه اخیر یک روند کاهشی در ایران داشته و شیب ثابتی هم دارد. این دیتا یا نشان می‌دهد که مردم از پلتفرم‌های داخلی استفاده کرده‌اند و کمتر به این شبکه‌ها سر زده‌اند که با توجه به عدم افزایش کاربران شبکه‌های داخلی در ماه‌های اخیر، احتمالا نشانه غلطی است و از طرف دیگری می‌تواند نشان دهنده این باشد که مردم کمتری توانستند به این شبکه متصل شوند و از آن استفاده کنند.
رادار ابر آروان نشان می‌دهد که اختلال زیادی در اینستاگرام و واتساپ از عصر تا پاسی از شب رخ می‌دهد، این رادار به ساده‌ترین شکل ممکن این اختلال را به تصویر می‌کشد و برخی باور دارند که این مشکل از زمان دولت جدید آغاز شده است. ساعاتی که این اختلال رخ می‌دهد دقیقا ساعاتی است که به اصطلاح ساعت اوج مصرف اینترنت است و گفته میشود که شبکه در این مواقع با بحران روبرو میشود.
شایعاتی مبنی بر این وجود دارد که مرکز ملی فضای مجازی خواستار کاهش ظرفیت پهنای باند اینترنت بین‌الملل شده و اما وزارت ارتباطات با تکذیب این موضوع تاکید کرده که از این مرکز خواسته تا افزایش پهنای باند صورت بگیرد.
کاهش پهنای باند قطعا یکی از مشکلات کندی اینترنت در روزهای اخیر است و کارشناسان نیز آن را تایید می‌کنند اما خبر از وجود برخی اختلال‌های مشکوک هم می‌دهند.
اختلال در برخی سایت‌ها عمدی به نظر می‌رسد
«نعیم فرهادیان» مدیر محصول CDN ابر آروان در گفتگو با دیجیاتو این اختلال‌ها را تایید می‌کند اما تاکید دارد که نمی‌توان گفت این اختلال‌ها الزاما عمدی هستند. او با بررسی‌های بیشتر در این زمینه به دیجیاتو اعلام می‌کند که متفاوت بودن مسیرهای دیتاسنترهای مختلف در این ساعات به چشم می‌خورد که به نوعی کنترل ترافیک شبکه به حساب می‌آید:
«به‌طور کلی اینترنت شامل بسته‌هایی است که در حال رفت و برگشت هستند و کندی زمانی به وجود می‌آید که این بسته‌ها در وسط راه گم می‌شوند. اگر این بسته‌ها در مسیر گم شوند، باعث میشود که کاربر بفهمد که اینترنت کند شده است. این مساله اگر عمدی هم باشد تجهیزات عجیب و غریب پیچیده‌ای نمی‌خواهد و هزینه‌ای هم در برنخواهد داشت اما بررسی‌های بیشتر نشان می‌دهد که واقعا نمی‌توان صد درصد تایید کرد که این اختلال‌ها عمدی است.»
فرهادیان اما تاکید دارد که از این اختلال‌های عمدی در گیت‌هاب طی ماه‌های اخیر رخ داده است و در یکی دو روز اخیر این اختلالات کاهش پیدا کرده است:
«در گیت‌هاب می‌توان محتواهای مختلفی گذاشت و پر از باینری‌های فیلترشکن در آن وجود دارد و به صورت عمدی در آن اختلال ایجاد میشود و خیلی از کاربران برنامه‌نویس سر این مساله به مشکل خواهند خورد.»
او بعید می‌داند که چنین اختلال عمدی در اینستاگرام هم رخ بدهد:
«لینک مستقیم از تبریز تا ارمنستان کشیده شده و عمده ترافیک اینستاگرام از این لینک به ایران آورده میشود اما این لینک محدود است، اگر ترافیک اینترنت ایران ۶ ترابیت بر ثانیه است اما اینکه چند درصد این مصرف مربوط به به اینستاگرام و واتساپ است دقیقا مشخص نیست؛ اما سهم زیادی دارد. این لینک نهایتا ۵۰۰ گیگابیت بر ثانیه است و باید به مرور بیشتر شود چون مصرف کاربران بیشتر میشود اما لینک همان اندازه قدیم است.»
دولت به جای کنترل ترافیک باید لینک‌ها را بیشتر کند
فرهادیان حدس می‌زند که این لینک‌ها پر شده و چیزی هم به آن اضافه نمی‌شود، او به دیجیاتو می‌گوید که نمی‌داند این عدم اضافه شدن به چه منظور است و آیا عمدی است یا نه: «شاید مشکلاتی در این بین وجود دارد که وزارت ارتباطات پیگیر آن است.» او در پاسخ به این پرسش که دولت در این شرایط چه کاری باید بکند تا کیفیت کمی بهتر شود به دیجیاتو می‌گوید:
«دولت باید Load Balance و کنترل ترافیک کند و از آن بهتر و درست‌تر اینست که این لینک را بیشتر کند. در حال حاضر ترافیک کنترل انجام میشود که راه حل چندان درستی نیست و این کار در زیرساخت به صورت دستی انجام میشود و معمولا اینطوری است که ترافیک را بین ISPهای مختلف تقسیم می‌کنند. از همین روست که در برخی ساعات سرعت در اینستاگرام در یک اپراتور بهتر از یک اپراتور دیگر است.»
او در همین رابطه بیشتر توضیح داد و گفت: «به‌عنوان مثال، کاربر از دیتای موبایل استفاده می‌کند و بسته به اینکه موبایل کاربر چند خط اینترنت داشته باشد، کیفیت اینترنت تغییر می‌کند.» او اشباع شدن دکل‌های BTS را نیز از دیگر مشکلاتی می‌داند که در حال حاضر گریبانگیر سرعت اینترنت شده است: «تعداد کاربران موبایل در مناطق چند درصدی افزایش پیدا کرده است و به همان میزان افزایش کاربران موبایل، کیفیت شبکه هم احتمالا کاهش پیدا کرده است.»
ناگفته نماند شرکت ارتباطات زیرساخت اعلام کرده «هم اکنون حدود ۷ ترابیت بر ثانیه، ظرفیت ترافیک اینترنت بین الملل است که حدود ۶ ترا در حال استفاده مردم است و یک ترا نیز مازاد و به عنوان بک آپ در نظر گرفته شده که حتی اگر کابلی قطع شود، از این مقدار جایگزین، استفاده خواهیم کرد.» با این وجود به نظر می‌رسد که کنترل ترافیک به درستی صورت نمی‌گیرد و خود زیرساخت نیز این مساله را یکی از دلایل کاهش سرعت اینترنت عنوان کرده است.
به نظر می‌رسد برخی اقدامات عمدی نیز در کار است
فرهادیان در پاسخ به این پرسش که اگر CDNها وارد کشور شوند اوضاع چگونه خواهد بود به دیجیاتو می‌گوید که در کل این اتفاق به نفع کیفیت و سرعت اینترنت خواهد بود: «هم اکنون شاهد هستیم که در برخی موارد، دیتا تا فرانکفورت می‌رود و بر می‌گردد که این مساله باعث کاهش شدید کیفیت اینترنت میشود.»
او تاکید دارد که در جستجوهایش به برخی از دامنه‌های مرتبط با اینستاگرام که عمدی فیلتر شده باشند هم برخورد کرده : «زمانی که در مرحله Client Hello اختلالی رخ بدهد، یعنی اختلال عمدی است، این مرحله همان زمانی است که قرار است اتصال با سایت برقرار شود و در برخی ساعات شبانه روز لینک‌های مرتبط به اینستاگرامی پیدا میشود که در این مرحله با مشکل مواجه هستند.»
او همچنین وجود برخی اختلالات در درخواست‌ها روی DNS Serverهای داخلی را تاکید می‌کند و می‌گوید که این اختلالات بسیار مشکوک هستند:
«اگر قرار باشد اختلال کلی وجود داشته باشد که تمام اینترنت را در بر بگیرد باید در همه درخواست‌ها وجود داشته باشد اما تعداد زیادی از درخواست‌ها به اینستاگرام به دیوار برخورد می‌کند و مشکل دارد و تعداد درخواست‌های بسیار بسیار اندکی روی سرویس گوگل با این مشکل مواجه هستند، در واقع به نظر می‌رسد این اختلالات همگانی نیستند و فقط در سرویس اینستاگرام و واتساپ وجود دارند.»
«سانسور متناوب رخ می‌دهد»
«حسین درواری» کارشناس شبکه و امنیت اما باور دارد که بیشتر این اختلالات عمدی هستند. او در گفتگو با دیجیاتو تاکید دارد که مدت‌هاست روند اتصال به اینستاگرام را بررسی می‌کند و به نتایج قابل توجهی رسیده است. او باور دارد خیلی از سرویس های دیگر هم مشکلات مختلفی دارند.
درواری اسم این نوع اختلال را «سانسور متناوب» گذاشته است. او مسدودسازی متناوب را اینطور توضیح می‌دهد که به صورت تصادفی، بعضی ارتباطات بلاک میشود: «مثلا شما از ده تا ارتباطی که با اینستاگرام دارید، 3 تا 7 بار آن مسدود میشود.» او بیشتر توضیح می‌دهد:
«به صورت ساده، شما در استفاده از برنامه اتصال های جدید مختلفی دارید. یک جایی هم به صورت متناوب یک جریان (tcp.stream) را تماما مسدود می‌کند. به خاطر همین شما گاهی یک تصویر، پیام، ویدئو برای شما Load نمی‌شود و باید چند بار Refresh کنید تا اتصالی گیر شما بیاید که مسدود نیست.»
این یک تصویر کلی از تمام شبکه هایی است که تست های OONI را انجام دادند. مقادیر سمت چپ که ASN هستند و شماره شبکه ها. رنگ سبز نشان دهنده دسترسی و رنگ قرمز نشان دهنده دریافت IP یا صفحه ی فیلترینگ و رنگ نارنجی نشان دهنده ی عدم دسترسی غیر از حالت دریافت IP یا صفحه فیلترینگ هست. آنطور که درواری می‌گوید هر روز یک تعدادی مسدود داریم و یک تعدادی دسترسی. این اختلالات همیشه یک شکل و یک جور نیستند و در ساعات مختلف متفاوت هستند.
او می‌گوید نرخ مسدودسازی یکسان نیست و در هر سرویس در ساعاتی مشخص مسدود سازی صورت می‌گیرد: «اما معمولا شب‌ها بیشتر میشود و تا ساعت ۸ صبح ادامه دارد.» او به مسدودسازی در سطح DNS نیز اشاره دارد که در بعضی شبکه‌ها رخ می‌دهد: «در یک اپراتور، سرویس DNS به کاربر اختصاص داده میشود که یک IP در شبکه داخلی است اما این IP در واقع به سروری در ارتباطات زیرساخت متصل است و گاهی در پاسخ دهی به بعضی آدرس‌های مرتبط به اینستاگرام امتناع می‌کند.»
او به مبحث Congestion اشاره می‌کند و می‌گوید این عبارت زمانی به کار می‌رود که یعنی شلوغی شبکه رخ داده و زمانی که مردم در ساعات پیک استفاده بیشتری از اینترنت دارند چنین اختلال‌هایی رخ می‌دهد.
اینها برخی از آدرس‌هایی هستند که در مرحله HELLO CLIENT دچار اختلال هستند و به نظر می‌رسد که اختلالات عمدی باشد، لازم به ذکر است که اختلال در این لینک‌ها همیشگی نیست و گاهی در برخی ساعات شبانه روز در یک سری ISPها رخ می‌دهد.
درواری تاکید دارد که رسیدن به گواه صد درصدی اختلال عمدی روی اینستاگرام کار آسانی نیست و باید ابزارهای زیادی در این راه به کار برد:
«تصور کنید هر ارتباطی که ایجاد می‌کنید، مثل یک ماشین با پلاک مشخص است، مثلا طرح زوج و فرد. پلیس از عبور بعضی ماشین‌ها جلوگیری می‌کند و هر چقدر این فرد تلاش کند بازهم به یک ایستگاه پلیس برمی‌خورد. در شبکه معمولا ما نمی‌دانیم ایستگاه دقیقا کجا هست. اما با استفاده از ابزاری مثل Trace Route می‌توانیم یک نقشه از تمام ایستگاه‌ها داشته باشیم و حتی متوجه شویم که کدام ایستگاه پلیس این جلوگیری را انجام می‌دهد. در مورد اختلال اینستاگرام، ما صرفا با Trace Route نمی‌توانیم این مسئله را تشخیص بدیم، به خاطر همین ابزارهای پیشرفته‌تری مثل TraceVis را به کار می‌بریم.»
در تصویر زیر می‌بینید همانطور که درواری می‌گوید چیزی شبیه به طرح زوج و فرد برای رسیدن به اینترنت ساخته شده است. یک اتصال با پلاک مشخص مجاز است، اما یک اتصال دیگر در همان لحظه، مجاز نیست.
او به فیلتر کردن بخشی از سرویس هم اشاره می‌کند که در برخی اپراتورهای ارائه دهنده اینترنت وجود دارد: «مثلا در یک اپراتور آدرس مربوط به بخش دایرکت در سطح DNS فیلتر میشود. این موضوع در واتساپ بیشتر حس میشود.» او این تحقیقا را با استفاده از ابزار OONI انجام داده است.
وزارت ارتباطات اما این شایعات مبنی بر دخالت عمدی را رد می‌کند و در پاسخ به دیجیاتو درباره مستندات ارائه شده اذعان دارد که چنین اتفاقی رخ نداده است. پاسخ فنی و با جزییات بیشتری هنوز از سمت وزارت ارتباطات به دیجیاتو ارائه نشده و روابط عمومی این سازمان تاکید کرده که پس از پیگیری از تیم‌های مربوطه در زیرساخت، این موارد غیرواقعی به نظر می‌رسند.
شبکه سیار اشباع است
یک کارشناس امنیت فعال در اپراتورهای کشور که نخواست نامش فاش شود در گفتگو با دیجیاتو تاکید می‌کند که شبکه سرریز شده است و اختلالات زیادی به همین خاطر به چشم می‌خورد: «پروژه‌های عظیمی در اپراتورهای سیار کشور برای جبران این سرریز شبکه وجود دارد، این اشباع به حدی است که در برخی مناطق استان‌ها امکان جذب مشترک جدید در شبکه وجود ندارد، از همین رو پروژه‌های بزرگی در کلان‌شهرها و پایتخت در حال تهیه است تا پیش از عید راه اندازی شود و به کاهش بار شبکه کمک کند.»
او تاکید می‌کند پس از شیوع ویروس کرونا، تمام کودکان وارد فضای آنلاین شدند و خدمات آنلاین توسعه پیدا کند و در حال حاضر کاربران پلتفرم‌هایی مثل اینستاگرام بسیار بیشتر از قبل شدند: «اینترنت در اپراتورهای سیار سربار است و باید دیتاسنترهای جدیدی ایجاد شود که این پروژه‌ها در جایی مثل اصفهان و شیراز و تبریز در حال پیشروی است.»
او در پاسخ به این پرسش که مگر چقدر کاربر نسبت به چند ماه پیش بیشتر شده که ناگهان چنین مشکلی رخ داده به دیجیاتو می‌گوید این نکته‌ای است که شائبه عمدی بودن اختلالات را قوت می‌بخشد اما تاکید دارد مدرک مستندی از این موضوع را در بررسی‌های خود ندیده است با این وجود تاکید دارد که نمی‌توان صد درصد هم این موضوع را منتفی دانست.
این کارشناس تاکید می‌کند اینترنت در ایران برخلاف سایر نقاط دنیا در دست دولت است و این شرکت ارتباطات زیرساخت است که باید تقسیم بندی و کنترل ترافیک شبکه را به درستی انجام دهد:
«شبکه اینترنت کشور مبتنی بر هواوی چین است و تمام نسل چهار و پنج با کمک این کمپانی توسعه پیدا کرده؛ از پیچ داخل رک گرفته تا CPU تعبیه شده در سرور همه چینی هستند و با کلاس جهانی کار می‌کنند و کندی در کار آنها وجود ندارد. اما کندی که در بوروکراسی سازمان‌های دولتی و خصوصی ایرانی وجود دارد باعث میشود که پویایی لازم برای کنترل و هدایت این شبکه وجود نداشته باشد وگرنه هواوی در کار خود کندی ندارد.»
این کارشناس با اشاره به رادار ابر آروان تاکید دارد که این اختلالات فقط در یک سری پلتفرم خاص صورت می‌گیرد: «در پیک ترافیک اینترنت چرا فقط اینستاگرام و واتساپ با مشکل مواجه می‌شوند و نه مثلا گوگل یا دیگر سرویس‌ها؟ این مساله باعث میشود که شائبه عمدی بودن اختلالات پررنگ‌تر شود.»
اختلال و کندی در اینترنت وجود دارد و این موضوع را کاربران عادی و کارشناسان و حتی دولتمردان تاکید می‌کنند، بحث بر سر منشا این اختلالات است که مشخص نیست دقیقا به چه عواملی بستگی دارد. در حال حاضر هم شبکه وارد یک وضعیت بحرانی شده هم شایعاتی مبنی بر اختلالات عمدی وجود دارد؛ اما موضوع هرچه باشد بر کیفیت و سرعت اینترنت و در نتیجه زندگی مردم تاثیر مستقیمی گذاشته شده است و «طعم شیرین فناوری» که وزیر ارتباطات از آن دم می‌زند، در حال حاضر نه تنها شیرین نیست بلکه به تلخی می‌زند.