سراب اینترنت ارزان در ایران
«اینترنت ایران ارزان است». این جمله‌ای است که در سال‌های اخیر از سوی مسوولان بارها شنیده و حتی در جواب برخی گلایه‌ها به عنوان سیاستی برای توجیه بی‌کیفیتی ارتباطات به کار برده شده است. آمارهای ارائه‌شده از متوسط هزینه ماهانه ارتباطات اینترنتی با یک سرعت معمول جهانی (۶۰ Mbps) در کشورهای مختلف نشان می‌دهد که در ایران، داشتن یک سرویس اینترنتی با استانداردهای جهانی اصلا ارزان نیست و چیزی حدود ۸ درصد درآمد ماهانه یک خانواده را به خود اختصاص می‌دهد.
این درحالی است که این رقم در بسیاری از کشورهای با اینترنت گران‌تر زیر ۳ درصد است. البته اینترنت بی‌کیفیت فعلی بسیار ارزان تمام میشود و سرویسهای کمتر کشوری چنین سرعت نازلی دارند. طی روزهای اخیر اپراتورهای ارتباطی اقدام به افزایش قیمت اینترنت از طریق تغییر بسته‌های ارائه‌شده کردهاند. آنها معتقدند تعرفه‌های سال پیش کفاف هزینه‌ها را نمی‌دهند و در صورت افزایش نیافتن آنها، کیفیت شبکه با افت قابل توجهی همراه خواهد شد. با این حال برخی کارشناسان معتقدند پرداخت هزینه توسعه شبکه از جیب مردم کاری اشتباه است و کاهش استطاعت افراد در استفاده از اینترنت در نهایت به ضرر اپراتورها و اقتصاد دیجیتال کشور خواهد بود.
امارات گرانترین، اوکراین ارزان‌‌ترین
وقتی بنا باشد قیمت اینترنت کشورهای مختلف مقایسه شود، اساسا باید این رتبه‌‌بندی را به ازای انواع مختلف سرویس اعم از دیتا، ثابت و ماهواره‌‌ای انجام داد. از سوی دیگر در برخی کشورها مانند ایران، خدمات پایه اینترنت (کیفیت حداقلی) نسبتا ارزان است و برای فراهم کردن سرویسهای پرسرعت‌‌تر و مطابق با استانداردهای روز دنیا هزینه‌ها به طرز چشمگیری افزایش می‌‌یابند. با این‌حال موسسه پژوهشی NUMBEO که در زمینه بررسی انواع هزینه‌های زندگی در کشورهای مختلف جهان فعالیت می‌کند، فهرستی از متوسط هزینه‌های ارتباطات اینترنتی در هر کشور منتشر کرده و در آن قیمت دلاری اینترنت در کشورهای مختلف را به صورت کاهشی لیست کرده است. در این رتبه‌‌بندی سعی شده تا هزینه ارتباطات به صورت ترکیبی از انواع ارتباطات اینترنتی اعم از کابلی/ ADSL، دیتا و به ازای سرعت‌های ۶۰ مگابیت بر ثانیه به بالا محاسبه شود.
از میان ۱۰۶ کشور حاضر در این رتبه‌‌بندی، گرانترین ارتباط اینترنتی متعلق به امارات است. در این کشور هزینه ماهانه ارتباطات اینترنتی حدود 98/ 97 دلار برآورد شده است. کشورهای قطر و عمان با هزینه‌های 90/ 90 و 03/ 77 در رده‌های دوم و سوم این فهرست قرار دارند. ارزان‌‌ترین اینترنت جهان متعلق به اوکراین است که در انتهای این فهرست جای گرفته است. هزینه برآورد شده ماهانه برای اینترنت در این کشور چیزی حدود 48/ 5 دلار است. کشورهای روسیه و رومانی دو کشور دیگری هستند که در انتهای این جدول جای دارند و با داشتن هزینه‌هایی برابر با 44/ 6 و 44/ 8دلار در رده‌های دوم و سوم ارزان‌‌ترین اینترنت قرار گرفته‌‌اند.
طبق بررسی‌‌های این موسسه، هزینه ارتباطات اینترنتی در ایران حدود 47/ 20 دلار در ماه برآورد شده و این عدد ایران را در جدول کشورهای دارای گرانترین ارتباطات اینترنتی، در رده ۷۹ جای داده است. از سوی دیگر می‌توان رتبه ایران در ارزان‌‌ترین اینترنت‌‌ها را ۲۸ دانست که نشان می‌دهد تنها با احتساب هزینه دلاری نیز باز ایران اینترنت چندان ارزانی ندارد. زیرا نام کشورهایی مانند ترکیه، هند، مصر، چین، ارمنستان، بلاروس و آذربایجان در رده‌های پایین‌‌تر ایران به چشم می‌‌خورد و اینترنت به مراتب ارزان‌‌قیمت‌‌تری در اختیار کاربرانشان قرار می‌دهند. البته این تمام داستان نیست. زیرا حتی اگر هزینه دلاری اینترنت در ایران پایین‌‌تر از این نیز می‌‌بود، باز اینترنت برای کاربر ایرانی که درآمد ریالی دارد چندان ارزان به حساب نمی‌‌آمد.
سهم اینترنت از سبد هزینه‌ها
نکته قابل توجه آن است که مقایسه هزینه دلاری اینترنت کشورهای مختلف، نمی‌تواند معیار درستی برای سنجش ارزان یا گران بودن اینترنت برای مردم آن کشورها باشد. زیرا سطح درآمد دلاری افراد در هر کشور متفاوت است و این باعث میشود استطاعت افراد در استفاده از اینترنت با این رتبه‌‌بندی اختلاف فاحشی داشته باشد.
برای سنجش استطاعت مردم هر کشور در استفاده از اینترنت، سهم هزینه‌های اینترنت از سبد درآمد آنها مورد سنجش قرار می‌گیرد. در جدولی که وب‌سایت worlddata.info از متوسط درآمد دلاری در هر کشور ارائه داده، موناکو با متوسط درآمد ماهانه ۱۵هزار و ۵۰۷ دلار در رتبه اول قرار دارد و کشورهای برمودا با درآمد ۹ هزار و ۳۵۳ دلار و سوئیس با درآمد ۶هزار و ۸۸۵ دلاری در رده‌های دوم و سوم قرار دارند. با وجود آنکه گرانترین اینترنت بر حسب دلار از آن امارات است، اما قیمت اینترنت برای مردم آن کشور چندان سنگین نیست. زیرا متوسط درآمد دلاری مردم این کشور ۳ هزار و ۲۸۴ دلار ا و سهم اینترنت از درآمد مردم چیزی حدود 99/ 2 درصد است. در این سایت میانگین درآمد ماهانه خانواده ایرانی حدود ۲۴۷ دلار برآورد شده است. آمارهای مرکز آمار ایران نیز درآمد سال ۱۳۹۹ ایرانیان را برای خانواده‌های شهری و روستایی به ترتیب ۶۲ و ۳۴ میلیون تومان ذکر کرده است. چنانچه معادل دلاری ۶۲ میلیون تومان را با نرخ دلار ۲۵ هزار تومانی محاسبه کنیم، چیزی حدود ۲۴۸۰ دلار میشود که با عدد ذکر شده در این منبع خارجی برای درآمد خانواده ایرانی (یعنی ۲۹۶۰ دلار) تطابق نسبی دارد. در نهایت با در نظر گرفتن این اعداد سهم اینترنت از درآمد ماهانه خانواده ایرانی چیزی حدود 4/ 8 درصد برآورد میشود که با اکثر کشورهای هم‌‌تراز اختلاف قابل توجهی دارد و نشان از فشار هزینه‌‌ای تحمیل شده به خانواده‌ها دارد.
توسعه از جیب مردم
در چنین شرایطی که مردم ناچارند هزینه‌های قابل توجهی از درآمد خود را صرف تامین ارتباط اینترنتی کنند، اپراتورها از شرایط گلایه‌‌مندند و معتقدند درآمدهای فعلی کفاف هزینه‌های نگهداری از شبکه و تامین تجهیزات را نمی‌دهد. آنها معتقدند اگر قرار باشد کیفیت ارتباطات را بهبود دهیم یا حداقل در سطح فعلی حفظ کنیم، ناچار به افزایش هزینه‌ها هستیم تا بتوانیم به حیات شرکت‌ها تداوم ببخشیم. در همین راستا و با وجود آنکه هنوز مصوبه جدیدی برای افزایش تعرفه‌های اینترنت تصویب نشده، قریب به اتفاق اپراتورهای ثابت و همراه با تغییر در طراحی بسته‌ها و سرویسهای اینترنتی، قیمت این ارتباطات را برای کاربران افزایش داده‌‌اند. گفته میشود افزایشی که در قالب این تغییرات طی هفته اخیر اتفاق افتاده است، چیزی حدود ۶۰ درصد است.
این اقدام و تامین هزینه‌های توسعه از جیب مردم با انتقادات گسترده‌‌ای از سوی گروه‌های مردمی و برخی کارشناسان این حوزه همراه بود. امیر ناظمی، رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: این افزایش قیمت می‌تواند برای فضای فناوری و اقتصاد دیجیتال کشور چالش‌‌های جدی ایجاد کند. زیرا در پی چنین افزایشی، استطاعت مردم در استفاده از اینترنت کاهش می‌‌یابد و به مرور میل به استفاده از خدمات اینترنتی مختلف خصوصاVODها که مصرف ترافیک بالایی دارند افت می‌کند و بازیگران این حوزه و حتی خود اپراتورها متضرر خواهند شد. ناظمی تاکید می‌کند میزان مصرف اینترنت مهم‌ترین عامل و شاخص رشد اقتصاد دیجیتال است و در تمام دنیا تلاش میشود تا مصرف ترافیک اینترنتی افزایش داده شود و به واسطه همین افزایش، قیمت‌ها رقابتی و به‌‌صرفه‌‌تر میشود.
مدیران ارتباطی دولت قبل اعتقاد داشتند که بهتر است به جای اینترنت گران ولی باکیفیت، دسترسی اینترنتی ارزان و با کیفیت پایه‌‌ای برای طیف گسترده‌‌ای از جمعیت کشور فراهم شود. در همین راستا رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات با انتقاد از رویکرد فعلی اپراتورهای ارتباطی در تامین هزینه‌های توسعه زیرساخت‌های ارتباطی از جیب مردم می‌‌افزاید: تامین مالی توسعه زیرساخت‌ها باید از منابع دولت انجام شود نه جیب مردم. وی معتقد است تخصیص مشوق‌‌های مالی دولتی به سرمایه‌‌گذاری‌‌های دیربازده و پرریسک اپراتورها برای توسعه شبکه یا معافیت اپراتورها از پرداخت حق دولت، می‌تواند منافع هر دو طرف را تامین کند و از فشار به مردم نیز جلوگیری کند.
ایران از معدود کشورهایی است که تامین ترافیک بین‌الملل در آن به صورت یکپارچه و توسط شرکت ارتباطات زیرساخت انجام میشود. این‌‌درحالی‌‌است که در کشورهای پیشرو عموما این وظیفه بر عهده شرکت‌‌های خصوصی است. سال گذشته زمزمه‌هایی از احتمال شکستن انحصار شرکت زیرساخت به گوش می‌‌رسید و ارزان شدن اینترنت و بهبود کیفیت، یکی از پیامدهای این رفع انحصار خوانده می‌شد اما در نهایت به سرانجامی نرسید. سال گذشته علی توسلی، قائم مقام کمیسیون اینترنت سازمان نصر در انتقاد از انحصار موجود برای شرکت ارتباطات زیرساخت اظهار کرد: سال‌هاست بخش خصوصی و اپراتورها آمادگی و تمایل خود را برای ورود به این حوزه اعلام کردهاند. وی در گفت‌وگو با «پانا» افزود: با توجه به اینکه ارائه سرویس در شبکه‌های موجود که غالبا هم شبکه‌های چندان پکپارچه و مستقلی نیستند، باید پهنای باند خود را از فروشنده انحصاری تهیه کنند که کیفیت سرویس آن نیز در اختیار خود آنها نیست و به‌طور منطقی مشکلات ارائه سرویس باکیفیت را دوچندان می‌کند.
توسلی معتقد است چنانچه اپراتورها در این زمینه از استقلال عمل برخوردار بوده و خود قادر باشند با واردات، پهنای باند مورد نیاز خود را تامین کنند، به‌طور قطع دو مزیت خواهد داشت. این کارشناس اینترنت در ادامه گفت: نخستین مزیت آن این است که کیفیت سرویس کنترل شده و قیمت رقابتی میشود و خرید براساس قیمت واقعی صورت می‌گیرد. مزیت دیگر احتمالی هم می‌تواند امکان همکاری نزدیک‌‌تر اپراتورها در زمینه تامین ارزان‌‌ترین و باکیفیت‌‌ترین حجم و مسیر تامین پهنای باند مورد نیازشان را فراهم کند. منتقدان تامین ترافیک توسط شرکت ارتباطات زیرساخت معتقدند چانه‌زنی و معامله با تامین‌کنندگان بزرگ خارجی، از سوی بخش خصوصی به مراتب بهتر از بخش دولتی صورت می‌گیرد و از بوروکراسی دولتی خارج میشود و همین می‌تواند بر کیفیت و قیمت اینترنت تاثیر بگذارد. با این‌حال فعلا تصمیم حاکمیت بر آن است که توسعه با مدل فعلی در دستور کار اپراتورها قرار بگیرد و هیچ اقدام جدیدی برای رفع این انحصار انجام نشده است. باید تاکید کرد که در سال‌های اخیر و خصوصا پس از پاندمی کرونا، اینترنت به یکی از ضروری‌‌ترین ابزارهای ارتباطی زندگی ایرانیان تبدیل شده و اقتصاد بسیاری از کسب‌‌وکارهای کوچک به این فناوری گره خورده است.