آیا اختلال اینترنت در کشور در حال تبدیل‌شدن به یک اپیدمی است؟
روز ۱۰ مرداد آتش‌سوزی در یکی از حوضچه‌های ارتباطی منطقه ۸ مخابرات تهران، ارتباط مخابراتی ثابت و سیار در مناطقی از شهر تهران را قطع و در برخی مناطق نیز با اختلال همراه کرد. چند ساعت بعد از این قطعی گسترده، شرکت مخابرات در اطلاعیه‌ای با اعلام دلیل این قطعی و اختلال‌ها، تاکید کرد که مشکل رفع شده است؛ اما همچنان یازدهم مرداد بسیاری از کاربران و کسب‌وکارها در شبکه‌های اجتماعی از ادامه کندی و اختلال در شبکه اینترنت کشور خبر می‌دهند.
در همین زمینه برخی شرکت‌های ارائه دهنده خدمات اینترنتی و زیرساختی در اطلاعیه‌ای به مشتریان و کاربرانشان گفته‌اند که امروز (۱۱ مرداد) طبق اعلام شرکت ارتباطات زیرساخت بعضی سایت‌ها و سرویسهایی که داخل کشور میزبانی می‌شوند اختلال داشته باشند. تا لحظه انتشار این گزارش، شرکت ارتباطات زیرساخت در مورد دلیل این اختلال‌های جدید اطلاع رسانی نکرده است.
اختلال در شبکه اینترنت کشور حداقل در ۳ ماه گذشته به صورت روزانه یا هفتگی به اوج خود رسیده و صدای اعتراض بسیاری از کاربران را بلند کرده است. با این‌حال وزارت ارتباطات هرگونه اختلال در شبکه را رد می‌کند.
برای نمونه وزیر ارتباطات هفته گذشته و در حاشیه همایش کنفرانس ظرفیت شبکه ملی اطلاعات در پاسخ به سوال راه پرداخت در مورد اختلال‌های اخیر روی شبکه اینترنت اعلام کرد که اختلالی روی این شبکه وجود ندارد. همچنین روز گذشته وزیر ارتباطات در پیگیری مجدد در مورد اختلال و قطعی گسترده روی شبکه اینترنت به راه پرداخت اعلام کرد:
«قطعی موردی امر طبیعی است و ممکن است رخ دهد؛ ولی اختلال دائمی که عده‌ای به دنبال القا آن هستند نداریم. در حال‌حاضر هم فیبر مخابرات تهران در خیابان جلال به دلیل آتش‌سوزی با مشکل مواجه شده که مسئولان مربوطه در حال رفع آن هستند.»
در حالی مسئولان وزارت ارتباطات و در راس آن عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات هرگونه اختلال در شبکه اینترنت را پیوسته رد می‌کنند که گزارش‌های سایت‌های جهانی که روند کیفیت اینترنت در جهان را بررسی می‌کنند مانند نت بلاکس یا گزارش سرویس‌ها داخلی که در این زمینه دست به اطلاع‌رسانی زده‌اند، همچون سامانه رادار ابرآروان خبر از قطعی و اختلال شدید روی شبکه اینترنت کشور در ماه‌های اخیر را می‌دهد. اختلال‌هایی که نه به درستی مسئولی نسبت به آن اطلاع‌رسانی می‌کند و نه مشخص است که چه کسی باید بابت این قطعی به کسب‌وکارها و کاربران خسارت پرداخت کند.
از برخورد لنگر کشتی تا قطع برق و آتش‌سوزی
دو دهه پیش، وقتی از مسئولان وزارت ارتباطات دلیل اختلال‌ها روی شبکه اینترنت را جویا می‌شدید پاسخ به این سوال یک جواب روشن و تکراری داشت: «حمله کوسه‌ها یا برخورد لنگر کشتی به زیرساخت‌های فیبرنوری در دریا عامل اصلی کندی اینترنت است.» حالا اما دلیل قطعیها و اختلال‌های افزایش یافته روی شبکه اینترنت به عواملی چون فرسودگی کابل‌های برق، آتش‌سوزی در مراکز مخابراتی و توسعه پیدا نکردن زیرساخت‌ها در بخش ارتباطات ثابت نسبت داده میشود.
اوج اختلال‌های اخیر در شبکه اینترنت شاید به اواسط خرداد ماه سال جاری بازگردد. در آن زمان بسیاری از فیلترشکن‌ها یا از کار افتادند یا اگر متصل می‌شدند، آنقدر سرعت اینترنت را کاهش می‌دادند که امکان استفاده از سرویس‌های مختلف ازطریق آنها وجود نداشت. همچنین برخی از وب‌سایت‌ها یا سرویسهایی که فیلتر نبود‌ند، یا از دسترس خارج شدند یا دسترسی به آنها با اختلال همراه بود. برای نمونه تماس صوتی در واتساپ از ۴ تیر برای برخی کاربران بدون فیلترشکن قابل استفاده نبود. از طرفی دسترسی به برخی سرویس‌های فیلترشده مانند توییتر و تلگرام برای بعضی از کاربران امکان‌پذیر شد، هرچند که باز شدن تصاویر یا ویدئو روی این سرویس‌های با مشکل مواجه است.
در آن زمان بسیاری از کارشناسان شبکه با انتشار مستنداتی اعلام کردند که به صورت مشخص سیستم فیلترینگ کشور در حال تغییراتی است و اختلال‌های مشاهده شده روی شبکه اینترنت به خاطر دستکاری DNSها و سرویس‌های رمزنگاری‌‌شده (TLS) رخ داده است.
همان موقع چندین مدیر فنی شرکت فناوری در گفت‌وگوهای مختلف خود اعلام کردند که «شواهد فنی به درستی نشان می‌دهد که سیستم فیلترینگ دچار تغییراتی شده که یا ممکن است تجهیزات فیلترینگ در حال به‌روزرسانی باشد یا سناریو‌های جدیدی برای سیستم فیلترینگ کشور در حال پیاده‌سازی باشد تا به آن پارامتر‌های شدیدتری برای اجرای فیلترینگ در کشور اضافه شود.»
در روزهای اوج‌گیری این اختلال‌ها، هفتم تیر ماه وزیر ارتباطات با حضور در یک برنامه تلویزیونی، در پاسخ به دلیل اختلال‌های اینترنت که از اواخر خرداد ماه شروع شده بود، با استناد به آمار‌های جهانی اعلام کرد که سرعت و کیفیت اینترنت کشور در یک سال گذشته افزایش هم داشته است.
در نهایت بعد از چند روز اختلال شدید روی شبکه اینترنت کشور و تکذیب این اختلال‌ها از سمت مسئولان وزارت ارتباطات، مهدی سالم، رئیس وقت مرکز اطلاع‌رسانی و روابط عمومی وزارت ارتباطات در گفت‌وگویی اعلام کرد که آنها اختلالی در اینترنت ایجاد نکرده‌اند و فقط در حال جلوگیری از فروش غیرقانونی VPN هستند.
سالم گفته بود که افرادی درحال‌حاضر معترض به اختلال در اینترنت هستند، که در کنار کار خود، مشغول به فروش VPN هستند و این کار غیر قانونی است. برنامه وزارت ارتباطات برای بستن سایت‌های فروش VPN در نهایت باعث شده بود تا بخشی از آدرس سایت‌هایی که به درستی و قانونی در حال کار بودند نیز دچار مشکل شوند. سالم تنها راه برای رفع مشکل این گروه را ثبت اعتراض آنها در کمیته فیلترینگ دانست. همچنین او گفت کسانی که نسبت به دسترسی به وب‌سایت‌ها و سرویس‌های مختلف اعتراض دارند، می‌توانند IP آدرس خود را دراختیار وزارت ارتباطات بگذارند تا مشکلاتشان حل شود.
اما این راه‌حل رئیس سابق مرکز اطلاع‌رسانی و روابط عمومی وزارت ارتباطات هم با اعتراض بسیاری از فعالان اینترنتی همراه شد؛ چراکه به باور آنها دولت با این کار می‌خواهد یک لیست سفید درست کند تا مشکل یک تک آدرس یا رنج آدرس‌های اینترنتی را رفع کند که از این طریق صدای صاحبان دیتاسنترها، سرویس‌دهندگان مختلف و متخصص‌ها را خاموش کند و درنتیجه مشکل اصلی و اختلال کاربر نهایی همچنان باقی خواهد ماند.
در نهایت بعد از اعتراض چند هفته‌ای کسب‌وکارها و کاربران در شبکه‌های اجتماعی به اختلال‌های شدید روی سرویس‌های فیلترشکن و رمزنگاری شده، باعث شد مشکلات روی شبکه تا حدودی و بدون سروصدا از بین برود.
کاهش پیدا کردن اختلال و قطعی روی شبکه اینترنت اما چند هفته بیشتر ادامه نداشت تا یک بار دیگر قطعی و اختلال گسترده روی شبکه اینترنت در ابتدای مرداد خبر ساز شد. سوم مرداد برخی کاربران در شبکه اجتماعی اعلام کردند دسترسی آنها به اینترنت ثابت قطع شده است.
چند ساعت بعد از افزایش پیدا کردن این اعتراض‌ها شرکت ارتباطات زیرساخت، در اطلاعیه‌ای بدون اشاره به جزییات قطعی و اختلال در شبکه اینترنت اعلام کرد: «اختلال اینترنت ثابت در برخی از مناطق تهران بر اثر فرسودگی خطوط و تجهیزات انتقال نیرو بوده است که با استفاده از مسیرهای جایگزین در خطوط انتقال نیرو این مشکل مرتفع و ارائه سرویس در سطح شبکه به حالت عادی برگشت.» در گام بعدی هم عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات با انتشار پستی در صفحه اینستاگرامی خود، بابت اختلال روز ۳ مرداد در اینترنت پایتخت عذرخواهی کرد. همچنین زارع‌پور شرکت ارتباطات زیرساخت را مامور ساخت تا با در نظر گرفتن تمهیدات لازم، از بروز چنین اختلال‌هایی جلوگیری شود.
هنوز تاثیرات قطعی اینترنت به دلیل مشکلات برق در شبکه ارتباطات زیرساخت تمام نشده بود که روز گذشته دهم مرداد آتش‌سوزی در یکی از حوضچه‌های ارتباطی منطقه ۸ مخابرات تهران، ارتباط مخابراتی ثابت و سیار در شهر را قطع و باز خبرساز شد. این آتش‌سوزی باعث قطع و اختلال شدید سرویس بسیاری از شرکت‌های اینترنت ثابت و همراه از جمله ایرانسل، همراه اول و شاتل شد.
چند ساعت بعد از این اتفاق شرکت مخابرات در اطلاعیه‌ای خبر از حاضر شدن کارشناسان در منطقه و رفع سریع مشکل قطع ارتباطات به دنبال این آتش‌سوزی را داد. همچنین شرکت ایرانسل هم شب گذشته در کانال اطلاع‌رسانی خود اعلام کرد که با توجه به وقوع آتش‌سوزی در حوضچه ارتباطی مرکز قدس شرکت مخابرات ایران، از ساعت ۱۳:۴۰ دوشنبه ١٠ مرداد ١۴٠١، مشکلاتی برای مکالمه و اینترنت مشترکان اپراتورهای ثابت و همراه در تهران بروز کرد، که در نهایت با اقدامات فنی به‌عمل آمده، تمامی مشکلات به‌وجود آمده برای مکالمه و اینترنت مشترکان ایرانسل، تا ساعت ١۶ به‌طور کامل برطرف شد.
با وجود این اطلاعیه‌ها، اختلال روی شبکه اینترنت با گذشت نزدیک به ۲۴ ساعت از این اتفاق همچنان و طبق گزارش برخی از کسب‌وکارها و کاربران در شبکه‌های اجتماعی ادامه دارد هرچند که رفته رفته این اختلال در حال برطرف شدن است.
چند ساعت پیش واحد ارتباط با مشتریان شرکت گسترش ارتباطات مبنا با ارسال اطلاعیه‌ای به مشترکان خود خبر از قطعی و اختلال در سرویس خود را داد. در این اطلاعیه آمده است: «به استحضار می‌رساند به علت down time شرکت زیرساخت روز سه‌شنبه ۱۱ مرداد ماه از ساعت ۱۰ تا ۱۱ صبح به مدت ۱ ساعت، احتمال اختلال و قطعی در سرویس ارائه شده برای مشترکان وجود خواهد شد.»
همچنین شرکت ایران سرور هم در اطلاعیه‌ای خبر داده که طبق اعلام شرکت ارتباطات زیرساخت، امروز (۱۱ مرداد) احتمالا از ساعت ۱۰ تا ۱۱ بعضی سایت‌ها و سرویسهایی که داخل کشور میزبانی می‌شوند اختلال داشته باشند. به گفته ایران سرور این سرویس‌ها شامل «هاست‌های اشتراکی، سرویس سایت‌ساز، سرورهای مجازی و اختصاصی داخل ایران» هستند.
چه کسی پاسخگوی خسارت به کسب‌وکارها و کاربران است؟
قطعی و اختلال در شبکه اینترنت کشور داستانی تازه‌ای نیست و این اختلال‌ها همزمان با ورود اینترنت به کشور همیشه بخش جدایی‌ناپذیر ارائه این سرویس در کشور بوده است. اما این اختلال‌ها در چند ماه گذشته به شدت و با اتفاق‌های عجیب و غریب همراه شده است. همچنین برعکس چند سال گذشته، هیچ نهاد مشخصی در وزارت ارتباطات که مسئول توسعه زیرساخت‌های ارتباطی کشور است، نسبت به این اختلال‌ها پاسخگو نیست و مشخص نیست که در برابر قطعی و اختلال‌های اینترنت به دنبال آتش‌سوزی در مراکز مخابراتی یا قطع برق در ساختمان زیرساخت چه کسی باید خسارت این قطعی را به کاربران و کسب‌وکارها پرداخت کند.
در این خصوص حتی سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی به عنوان نهاد ناظر در حوزه ارتباطات کشور در اطلاعیه‌ای دیر هنگام که شب گذشته منتشر شد، تنها به این نکته اشاره کرد که «پس از بروز اختلال در اینترنت، ضمن بازدید میدانی و گردآوری اطلاعات مربوطه، اقدامات ضروری برای آسیب‌شناسی موضوع و اعمال مقررات در دستور کار قرار گرفته و تلاش برای پیشگیری از بروز مشکلات مشابه را از اپراتورهای ارتباطی پیگیری خواهد کرد.»
در اطلاعیه جدید رگولاتوی هیچ اشاره‌ای به این موضوع نشده که چگونه و براساس چه ساختاری این نهاد تصمیم دارد جلوی این اتفاق‌ها را بگیرد و در نهایت اپراتورها از جمله شرکت مخابرات یا زیرساخت چگونه قرار است خسارت‌های وارد شده به کاربران و کسب‌وکارها را به دلیل قطعی اینترنت جبران کنند.
قطعیها و اختلال‌های سریالی در شبکه اینترنت کشور در حالی در چند ماه گذشته با افزایش قابل توجه‌ای، باعث از کار افتادن فعالیت کسبوکارهای آنلاین از جمله کسبوکارهای حوزه‌های بانکی، تجارت الکترونیکی و .. شده، که یکی از وعده‌های اصلی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت سیزدهم رشد اقتصاد دیجیتال و رسیدن سهم اقتصاد دیجیتال از اقتصاد کل کشور به ۱۰ درصد تا سال ۱۴۰۴ است. بسیاری از مدیران کسبوکارهای آنلاین اعلام می‌کنند با سیاست‌ها و اتفاق‌های عجیبی که در بخش اینترنت کشور در چند مدت گذشته رخ داده، نه تنها اقتصاد دیجیتال کشور رشد پیدا نمی‌کند بلکه همین میزان رشد در اقتصاد دیجیتال نیز با ادامه این روند متوقف خواهد شد.