پافشاری بر سیاست شکست‌خورده فیلترینگ
فیلترینگ در ایران پیشینه‌ای به قدمت عمر اینترنت دارد و گویا همچنان سیاستگذاران عزمی برای پذیرش ناکارآمدی آن ندارند. اگرچه تمام تلاش‌های سیاستگذاران در این سال‌ها، هدایت کاربران به استفاده از پلتفرم‌های بومی مشابه از طریق مسدودسازی رقبای خارجی آنها بوده است، اما نتیجه‌ای جز کوچ کاربران به یک پلتفرم خارجی دیگر یا روی آوردن به انواع ابزارهای دور زدن این محدودیت‌ها(مانند فیلترشکن و VPN) نداشته است. این محدودیت‌های اجباری اما چندان مانعی برای حضور کاربران و حتی بسیاری از مقامات و مدیران دولتی هم ایجاد نکرد؛ تا جایی که حالا شبکه اجتماعی توییتر- که از جمله نخستین پلتفرم‌های فیلتر شده در ایران بود- به تریبونی برای اظهارنظرهای رسمی و حاکمیتی هم تبدیل شده است. چنین محدودیت‌هایی از نگاه کارشناسان نه تنها با سلب حق انتخاب از کاربران، باعث کاهش سرمایه‌های اجتماعی شده، بلکه به تضعیف امنیت سایبری هم منجر میشود.
ناکامی‌های تاریخی
از اواسط دهه ۸۰ که اینترنت ابتدا به خانه‌های ایرانیان نفوذ کرد، فیلترینگ پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی نیز شکل جدی‌تری به خود گرفت؛ به‌طوری که محبوب‌ترین پلتفرم‌های آن مقطع زمانی یعنی یوتیوب، توییتر و فیس‌بوک در فهرست سیاه مسدودسازی قرار گرفتند. با این حال در بسیاری موارد مشاهده میشود که محبوبیت برخی از این پلتفرم‌ها نه تنها کاهش نیافته، بلکه کاربران ایرانی به کمک VPN همچنان در آنها فعالیت می‌کنند. چند سال بعد، روند محدودسازی به پیام‌رسان محبوب آن زمان یعنی «وایبر» رسید. در این مورد، اگرچه این پیام‌رسان به تدریج از لیست برنامه‌های مورد استفاده کاربران خارج شد، اما قطع دسترسی به آن هم نتوانست توفیقی در مسیر تحقق اهداف پیش‌بینی شده ایجاد کند؛ زیرا در زمانی کوتاه، کاربران به پیام‌رسان تلگرام روی آوردند و پس از اضافه شدن امکانات متعدد، این پیام‌رسان روسی به سرعت به یکی از محبوب‌ترین پیام‌رسان‌ها نزد ایرانیان تبدیل شد. اما عمر دسترسی آزاد به این پیام‌رسان نیز چندان طولانی نبود و سرانجام تلگرام هم در سال ۹۶ به لیست پلتفرم‌های فیلتر شده در کشور اضافه شد. اگرچه شوق کاربران برای استفاده از این پلتفرم برای مدت کوتاهی فروکش کرد، اما حالا آمارهای منتشر شده از سوی «نوین‌هاب» حاکی از رشد حدود ۲۵ درصدی تعداد کاربران این پیام‌رسان پس از فیلتر شدن است.
حالا و پس از اوج‌گیری ناآرامی‌های اخیر، دور جدیدی از فیلترینگ پلتفرم‌های خارجی آغاز شده و بسیاری از برنامه‌ها و شبکه‌های اجتماعی محبوب فیلتر شده‌اند. اخبار و گزارش‌های موجود حاکی از آن است که مانند دفعات پیش، عزمی جدی برای رفع این محدودیت‌ها پس از فروکش کردن ناآرامی‌ها هم وجود ندارد. هرچند اینستاگرام و واتس‌اپ از مهم‌ترین پلتفرم‌های مسدودشده اخیر هستند؛ اما این‌بار دامنه محدودیت‌های اعمال شده بسیار گسترده است و حتی به طیف گسترده‌ای از بازی‌های رایانه‌ای نیز رسیده. با این حال همچنان کاربران به کمک ابزارهای مختلف این فیلترینگ را دور زده و در این شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند.
پیامدهای چشم‌پوشی از نظر کاربران
گذشته از ادامه روند استفاده کاربران از پلتفرم‌های خارجی مسدود شده، تجربه فیلترینگ پلتفرم‌ها درس‌های دیگری نیز برای سیاستگذار به همراه داشته است. امیر ناظمی، رئیس سابق سازمان فناوری اطلاعات کشور به تازگی در رشته توییتی به بیان نتایج عملکرد سیاستگذار در مسدودسازی پلتفرم‌های خارجی محبوب میان کاربران پرداخت. وی با اشاره به پیامدهای اقتصادی مسدودسازی شبکه‌هایی مانند اینستاگرام، به ضربه این سیاست به امنیت سایبری و از دست رفتن سرمایه‌های اجتماعی پرداخته و گفته است: «افزایش محدودیت یعنی افزایش نصب فیلترشکن و VPN و این یعنی افزایش نصب انواع جاسوس‌افزار و بدافزار روی گوشی کاربران که در نهایت این امر نه تنها امنیت سایبری کاربر را به خطر می‌اندازد و اطلاعات وی را در معرض سرقت و سوءاستفاده قرار می‌دهد، بلکه باعث تضعیف امنیت سایبری در سطح ملی نیز خواهد شد.» آمارهایی که در گزارش‌های دوره‌ای شرکت کسپراسکی(یکی از شرکت‌های شاخص در ارائه ابزارهای ضدبدافزار) آمده نیز به خوبی تاییدکننده اظهارات ناظمی است.
در گزارشی که چندی پیش این شرکت از وضعیت آلودگی‌های بدافزاری کشورها در سه ماه اول ۲۰۲۲ منتشر کرد، ایران در صدر فهرست آلودگی بدافزاری قرار گرفت؛ به‌طوری‌که طبق این گزارش، گوشی موبایل ۲۵/ ۳۵ درصد ایرانیان، آلوده به بدافزار است که یعنی از هر سه گوشی کاربران ایرانی یکی از آنها آلوده است. بعد از ایران نیز چین -که به محدودسازی فضای مجازی‌اش مشهور است- در رتبه دوم قرار دارد. ناظمی در بخش دیگری از رشته توییت خود به آسیب‌های این سیاست به سرمایه‌های اجتماعی کشور پرداخته و تاکید کرده است: «قطع دسترسی مردم به نیازهای‌شان یعنی خط و نشان کشیدن برای آنها و نتیجه چنین سیاستی چیزی جز کاهش اعتماد به حاکمیت نیست.» وی تصریح کرد: «برای مواجهه با یک پدیده اجتماعی بیش از هر چیزی نیاز به شناخت و چارچوب‌بندی آن مساله است.» ناظمی معتقد است که سیاست تداوم محدودیت در دسترسی و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی از جمله اینستاگرام، نشان می‌دهد سیاستگذار درک درستی از اعتراضات ندارد.
گذشته از تمام این موارد، تجربه نشان می‌دهد که پیشرفت تکنولوژی می‌تواند به تدریج هر محدودیتی را کمرنگ کند؛ کما اینکه سیاست مبارزه با نصب ماهواره در منازل نیز سال‌هاست شکست خورده و به همین دلیل رها شده است. کارشناسان تاکید دارند که در زمانی نه چندان دور و با ظهور تکنولوژی‌های جدید، جوامع مختلف شاهد دسترسی آزاد و کامل به اطلاعات خواهند بود و تمامی هزینه‌های صرف شده برای مسدودسازی پلتفرم‌ها به هدر می‌رود.