وقایع و شواهد روزهای اخیر نشان می‌دهد پاسخ پرسش «آیا اینستاگرام رفع فیلتر می‌شود؟» مشخص شده است: اینستاگرام رفع فیلتر نخواهد شد و روبیکا محتمل‌ترین گزینه برای جایگزینی آن است.

اظهارنظرهای مسئولان درباره فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های خارجی و دعوت به کوچ از آن‌ها به سوی نمونه‌های داخلی مشخص می‌کند اعلام این که «برنامه‌ای برای فیلتر کردن اینستاگرام و واتساپ نداشته و نداریم» چندان درست نیست. با مرور وقایع هفته‌های اخیر درباره ایجاد محدودیت برای این پلتفرم‌ها، لازم است به «احتمالی» خواندن فیلترینگ دائمی اینستاگرام و واتساپ پایان دهیم و از رفع فیلتر شدن آن‌ها قطع امید کنیم.

آینده‌ی این پلتفرم‌ها وابسته به نهادهای ذی‌صلاح و نهادهای امنیتی اعلام شده، اما دعوت قاطعانه بسیاری از مسئولان ذی‌ربط به استفاده از پلتفرم‌های داخلی تلویحاً خبر از خداحافظی کاربران با دسترسی آزاد و بدون VPN به این پلتفرم‌ها می‌دهد. با این که بسیاری از بررسی‌های کارشناسانه از نبودن پلتفرم جایگزین مناسب برای این نمونه‌های خارجی خبر داده و محدودیت‌های موجود در پلتفرم‌های بومی را مانع تحقق این هدف حاکمیت دانسته‌اند، اما هم‌چنان بر حضور در این اپلیکیشن‌ها تأکید شده و حتی جایگزین‌ها نیز به روش‌های مستقیم و غیرمستقیم معرفی می‌شوند.

پس از فیلتر شدن اینستاگرام و واتساپ، بسیاری از کارشناسان درباره دائمی شدن این فیلترینگ گمانه‌زنی کردند و چند روز بعد، زمزمه‌‎هایی درباره پیوستن کاربران به نمونه‌های جایگزین این پلتفرم‌ها شنیده شد و اسامی برخی اپلیکیشن‌های ایرانی که ظرفیت جایگزین شدن با نمونه‌های خارجی را دارند به میان آمد.

جایگزین‌ها معرفی شدند

خبرگزاری فارس در بخش «فارس من» (هفتم مهرماه) در مطلب کوتاهی پیام‌رسان ایرانی ایتا را به‌عنوان جایگزین مناسبی برای واتساپ معرفی کرده است. این خبرگزاری در تاریخ سیزدهم مهر نیز دو پلتفرم روبیکا و ایتا را جایگزین‌های مناسبی برای اینستاگرام و واتساپ خوانده و استفاده از آن را به مردم و کاربران اینترنت در ایران پیشنهاد کرده است.

نیما قاضی، رئیس انجمن تجارت الکترونیک تهران، به‌تازگی از حمایت‌های در نظر گرفته‌شده برای سوپراپلیکیشن روبیکا خبر داده و گفته است:

شنیده می‌شود قرار است ۲ هزار و ۵۰۰ میلیارد دراختیار روبیکا قرار داده شود. این مبلغ از کل سرمایه در اکوسیستم استارت‌آپی بیشتر است.

قاضی البته به این نکته هم اشاره کرده که پیش از این نیز چنین رقمی به پلتفرم روبیکا اختصاص داده شده اما دستاوردهای این اپلیکیشن «صفر» بوده است.

علاوه بر این روش‌های مستقیم برای جایگزین کردن پلتفرم‌های داخلی با بسترهای خارجی، روش‌های غیر مستقیمی نیز به کار گرفته شده تا کاربران را به سمت اپلیکیشن‌های ایرانی سوق دهد. از یک سو، برخی مدارس برای بخش آموزش‌های آنلاین خود از روبیکا استفاده می‌کنند، که باعث رشد کاربران آن می‌شود و از سوی دیگر، برخی رسانه‌ها و به‌ویژه بعضی از خبرگزاری‌ها و سایت‌ها در روزهای اخیر مطالبی را به معرفی اختصاصی این پلتفرم اختصاص داده‌اند.

به نظر می‌رسد از این پس علاوه بر دست‌وپنجه نرم کردن با اینستاگرام فیلترشده، لازم است روبیکا را هم معادل «ظرفیت‌های داخلی» و «پلتفرم جایگزین» برای اینستاگرام، که در سخنان مسئولان دائماً تکرار می‌شود، در نظر بگیریم. بررسی‌ها نیز نشان می‌دهد سوپراپلیکیشن روبیکا نزدیک‌ترین و شبیه‌ترین پلتفرم به اینستاگرام است و این موضوع یکی از دلایلی است که نام روبیکا را به‌عنوان بستر آلترناتیو اینستاگرام مطرح کرده است.

روبیکا چیست و از کجا آمده است؟

روبیکا سوپراپلیکیشنی است طراحی‌شده توسط شرکت توسکا (وابسته به همراه اول) که شرکت ارتباطات سیار ایران، شرکت سرمایه‌گذاری نور و شرکت نقش اول کیفیت (هر سه متعلق به همراه اول) سهام‌داران آن هستند. این پلتفرم دارای پنج بخش ویترین، روبینو، پیام‌رسان، سرویس‌ها و تنظیمات است و بدین‌ترتیب با ایجاد امکانات متعدد سعی کرده به نیازهای مختلف کاربران خود پاسخ دهد.

نکته جالب توجه درباره روبیکا که البته مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان قرار گرفته، کپی‌برداری واضح بخش‌های ویترین و روبینو از اپلیکیشن اینستاگرام و بخش پیام‌رسان روبیکا از واتساپ است. بخش ویترین در این اپلیکیشن ایرانی مشابه بخش اکسپلور در اینستاگرام است که محتوای تصویری را به‌صورت رندوم برای مخاطب نمایش می‌دهد. روبینو نیز طراحی و کارکردی مشابه پروفایل در اینستاگرام دارد و کاربر می‌تواند در این بخش عکس و ویدیو بارگذاری کند. بخش پیام‌رسان روبیکا نیز طراحی و قالبی شبیه به واتساپ داشته و امکان ساختن گروه و کانال را به کاربر می‌دهد.

البته روبیکا با هدف جذب حداکثری کاربر بسیاری از امکانات و قابلیت‌های دیگر مثل تماشای فیلم و سریال، خرید شارژ و بسته اینترنت، ارائه محتوای آموزشی، انجام کارهای خیرخواهانه و… را نیز عرضه کرده تا نیازهای گسترده‌ای را که چندان هم ارتباطی با یکدیگر ندارند دراختیار کاربر بگذارد. البته این مدل از طراحی اپلیکیشن تنها راهکار برای تشویق افراد به حضور در این پلتفرم بومی نبوده و با در نظر گرفتن مزیت‌هایی مثل کمتر بودن میزان حجم مصرف اینترنت در این پلتفرم نسبت به نمونه‌های خارجی، سعی به جذب کاربر بیشتر برای آن شده است.

پلتفرمی که ارزان‌تر از نمونه‌های خارجی نیست

مدت‌ها است که صحت موضوع کمتر بودن حجم اینترنت مصرفی در این سوپراپلیکیشن مورد تردید قرار گرفته است. فروردین‌ماه سال گذشته مجلس اعلام کرد برخی از پلتفرم‌های داخلی در فروش پهنای باند ۵۰ درصد هزینه اضافی از مشترکان خود دریافت کرده‌اند. روبیکا یکی از سه پلتفرمی بود که مرتکب این تخلف شده بود. رئیس کمیسیون اصل نود مجلس تخلف این پلتفرم‌ها را چنین توضیح داد: این پلتفرم‌ها دریافت حق اشتراک خود از کاربران را صفر کرده اما از سوی دیگر، هزینه فروش پهنای باند را که باید با تعرفه ۵۰ درصد محاسبه می‌شد، به‌صورت ۱۰۰ درصد محاسبه کرده‌اند.

این موضوع یکی از تخلفاتی بود که مرداد سال ۱۴۰۰ در فهرست تخلفات روبیکا قرار گرفت و منجر به لغو مجوز این پلتفرم از سوی ساترا شد. در همان زمان علی سعد، معاون کاربران و تنظیم‌گری اجتماعی ساترا، در توئیتر خود نوشت: از بهمن ماه ۹۹ پیگیری پرونده تضییع حقوق کاربران در روبیکا را شروع کردیم و با طیف وسیعی از تخلفات رو‌به‌رو شده‌ایم. تخلفات ترافیکی و درآمدهای غیرقانونی، فعالیت بدون مجوز، نقض قوانین رقابت، گزارش‌های اخیر مبنی بر استفاده غیرمجاز از اطلاعات شخصی کاربران و… ضرورت اصلاح را بیش از پیش روشن می‌کند.

البته به نظر می‌رسد موضوع تخلفات ترافیکی همچنان هم در این اپلیکشین وجود دارد. نظرات کاربران درباره روبیکا نیز از حجم بالای ترافیک مصرفی این اپلیکیشن خبر می‌دهد. این اتفاق در حالی رخ می‌دهد که در ابتدا اعلام شده بود اپلیکیشن روبیکا برای کاربران اپراتورهای همراه اول و ایرانسل رایگان خواهد بود.

پلتفرم ایرانی؛ حافظ امنیت اطلاعات کاربر یا ناقض آن؟

تخلف دیگری که سال گذشته حاشیه‌های فراوانی برای روبیکا ایجاد کرد، ساخت اکانت‌های جعلی در این اپلکیشین بود. موضوعی که ابتدا توسط چهره‌های مشهوری مطرح شد که اعلام کردند بدون اطلاع و اقدام خودشان برایشان حساب کاربری در روبیکا ایجاد شده است. نکته مهم در مورد حساب کاربری افراد مشهور این است که روبیکا به این اکانت‌ها تیک آبی داده و به نوعی واقعی بودن آن‌ها را تأیید کرده است؛ چراکه گفته می‌شود برای داشتن تیک آبی در روبیکا، کاربران باید با پشتیبانی این سایت تماس بگیرند و مدارک و مستندات لازم را ارائه کنند تا روبیکا از واقعی بودن صفحه مطمئن شود.

پس از این اتفاق، افراد غیرمشهور نیز با جست‌وجوی نام خود متوجه شدند که برای آن‌ها هم اکانت جعلی ساخته شده است. ماجرای افشای حساب‌های کاربری جعلی روبیکا دقیقاً هم‌زمان با مطرح شدن موضوع طرح صیانت در مجلس رخ داد. مردادماه ۱۴۰۰ مجلس در حال بررسی این طرح بود تا مقدمات تصویب آن را فراهم کند. در همین زمان موضوع اکانت‌های جعلی در یک اپلیکیشن بومی مطرح شد که به نوعی نقض صیانت از کاربران و خلاف اهداف و وعده‌های این طرح بود.

طرح صیانت که طرحی برای حفظ حریم خصوصی کاربران بود و حفاظت از امنیت کاربران و در سطح بالاتر امنیت کشور را در گرو ایجاد شبکه ملی اطلاعات، توسعه پلتفرم‌های بومی و تکیه بر ظرفیت‌‌های داخلی می‌دید، در همان نخستین گام‌های مطرح شدن در مجلس، با چالش سوءاستفاده از اطلاعات کاربران، جعل حساب کاربری و نقض حریم خصوصی آن‌ها در یکی از این پلتفرم‌های داخلی مواجه شد. موضوعی که بسیاری از کاربران را بیش از پیش به ماهیت، اهداف و کارکردهای طرح صیانت بدگمان کرد.

این مسئله هم عاملی برای لغو مجوز روبیکا شد و هم اعتماد کاربران به این پلتفرم را کاهش داد. بی‌اعتمادی که همواره یکی از معضلات کاربران در مواجهه با پلتفرم‌های بومی بوده، از مهم‌ترین دلایل عدم استقبال از آن‌ها و پذیرفته نشدن از سوی کاربران است. بی‌دلیل نیست که با وجود تمام تلاش‌ها برای گسترش پیام‌رسان‌های بومی هنوز تعداد کاربران تمام پیام‌رسان‌های داخلی به نیمی از کاربران ایرانی تلگرام هم نمی‌رسد. درحالی‌که تعداد کاربران پیام‌رسان‌های بومی نهایتاً ۲۰ میلیون است، این تعداد در تازه‌ترین برآورد میدل‌ایست مانیتور ۴۵ میلیون کاربر برای تلگرام اعلام شده است.

ضعف فنی و تجربه ناخوشایند کاربر

نمی‌توان دلیل عدم استقبال از پلتفرم‌های ایرانی را فقط به حواشی و چالش‌های مربوط به حفظ امنیت و اطلاعات کاربران منحصر کرد. ضعف فنی و مشکلات زیرساختی در این پلتفرم‌ها نیز موضوعی جدی است که استفاده از آن‌ها را سخت و ناخوشایند می‌کند. در شرایطی که کاربران ایرانی سال‌ها از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی باکیفیت و سریع خارجی استفاده کرده‌اند و از تجربه کاربری خود رضایت داشته‌اند، استفاده از نمونه‌های کمتر پیشرفته برای این کاربران دشوارتر هم هست.

نظرات اخیر کاربران درباره روبیکا نشان می‌دهد که این سوپراپلیکیشن حتی در ارسال پیام نیز اختلالاتی دارد و علاوه بر این، سرعت کار آن پایین است؛ همین ضعف‌هاست که باعث نارضایتی کاربران از روبیکا و همتایانش می‌شود. با چنین ویژگی‌هایی چطور می‌توان انتظار داشت کاربران و کسب‌وکارها روبیکا را آلترناتیوی برای اینستاگرام بدانند و از آن استفاده کنند؟

پیوند پر حرف و حدیث روبیکا و صداوسیما

احتمالاً بسیاری از مخاطبان صداوسیما و حتی کاربران اینترنت در ایران با شنیدن نام روبیکا برنامه‌های صداوسیما برایشان تداعی شود. رابطه تنگاتنگ صداوسیما با این اپلیکیشن و تکرار نام آن در برنامه‌های رادیو و تلویزیون باعث شده بود عده‌ای روبیکا را متعلق به صداوسیما بدانند. این در حالی است که صداوسیما مالک این سوپراپلیکیشن نیست اما روابط همکاری گسترده و پرحاشیه‌ای میان این دو وجود دارد.

از یک سو، صداوسیما به‌طور گسترده این پلتفرم را تبلیغ و راه ارتباطی مخاطبان با برنامه‌ها را اپلیکیشن روبیکا معرفی می‌کند و از سوی دیگر روبیکا تهیه تعداد قابل توجهی از برنامه‌های صداوسیما را بر عهده داشته که اتفاقاً برنامه‌های مطرح و پرمخاطبی برای آنتن تلویزیون در سال‌های اخیر بوده‌اند. فراز دیلی، در گزارشی به ذکر همین نکته پرداخته و اعلام کرد:

شرکت توسعه‌دهنده روبیکا، که توسکا نام دارد، هزینه تأمین برنامه‌هایی چون «خندوانه»، «برنده باش»، «کودک شو»، «فرمول یک»، «نود»، «حالا خورشید»، «به خانه برمی گردیم»، «عصر جدید»، «ماه عسل»، فوتبال‌های داخلی و خارجی و در مجموع ۷۹ برنامه تلویزیونی را پرداخت کرده است.

اما این همکاری جنجالی از کجا شکل گرفت؟ انصاف‌نیوز درباره چگونگی شکل‌گیری این همکاری چنین نوشت: سال ۹۶، صداوسیما ازطریق یک مناقصه – که به گفته برخی از فعالان حوزه تبلیغات، درباره آن هیچ اطلاع‌رسانی اتفاق نیفتاده بود – تمامی تبلیغات سرویس‌های ارزش افزوده (VAS) و شرکت‌های حوزه صنعت پرداخت خود را با رقمی چند صد میلیاردی به شرکتی به نام توسکا داد. در حقیقت این شرکت به واسطه همان مناقصه، پیمانکار تبلیغات سازمان صداوسیما در این حوزه شد.

جزئیات دیگری از این همکاری منتشر نشده است و رسانه‌های مختلف بارها این موضوع را با طرح سوالاتی مانند «چرا قرارداد توسکا با صداوسیما برای در انحصار گرفتن تبلیغات فضای دیجیتال شفاف‌سازی نمی‌شود؟» یا «گردش مالی یک ساله تبلیغاتِ فضای دیجیتال صداوسیما چقدر و درآمد توسکا از این بابت چه میزان بوده است؟» و… پیگیری کرده اما به نتیجه روشنی نرسیده‌اند. این روابط همچنان ادامه دارد و حالا در بزنگاه جایگزینی روبیکا با اینستاگرام به نظر می‌رسد تلاش‌ها برای توسعه روبیکا به ثمر نشسته و این پلتفرم در حال رشد و ارتقای بیش از پیش است.

با وجود تمام این حمایت‌ها، فراگیر شدن روبیکا بین کاربران ایرانی کاملاً به تصمیم آن‌ها برای حضور در این پلتفرم بومی بستگی دارد. هیچ یک از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های آنلاین بدون کاربری که در آن حساب کاربری ایجاد کرده و فعالیت کند، رشد نخواهد کرد. این کاربران هستند که با تجمع در یک پلتفرم به آن اعتبار می‌بخشند و حضورشان وابسته به اعتماد و رضایتی است که پلتفرم برایشان ایجاد کند و فیلتر شدن نمونه‌های مشابه خارجی نمی‌تواند دلیل کافی برای روی آوردن به نسخه‌های جایگزین باشد.

در نهایت استفاده از پلتفرم‌های بومی به شرط آن‌که نیازهای کاربران را به‌خوبی پوشش دهند و حریم خصوصی آن‌ها را حفظ کنند مانعی ندارد؛ اما پلتفرم‌هایی شبیه به روبیکا تا به امروز رویکرد متفاوتی داشته‌اند.