نیمه تاریک دنیای فناوری بلای جان جامعه مدرن
محصولات الکترونیکی که امروزه پیشرفتی روزافزون دارند، پس از گذراندن دوره عمر خود، غیرقابل استفاده شده و به اصطلاح به زباله الکترونیکی بدل می‌شوند؛ این زباله‌ها ممکن است به روش‌های نامناسب که تبعات محیط زیستی دارد، دفن یا سوزانده شوند، یا پس از بازیافت صحیح دو مرتبه در چرخه تولید قرار بگیرند.
به دلیل پیشرفت روزافزون فناوری بسیاری از محصولات الکترونیکی پس از گذشت چند سال از تولیدشان منسوخ می‌شوند؛ زباله‌های الکترونیکی یا به اصطلاح e-waste بیانگر این‌گونه محصولاتی است که دیگر مورد استفاده قرار نمی‌گیرند.
اگرچه واژه زباله‌های الکترونیکی مفهومی کلی را می‌رساند، اما تقریبا به تمامی وسایل خانه و کسب و کار از جمله لوازم تلویزیون، کامپیوتر، لپتاپ، تبلت، تلفن همراه یا یخچال و فریزر، ماشین‌های لباسشویی و اسباب‌بازی‌هایی که شامل قطعات الکترونیکی هستند و از طریق برق یا باتری تامین می‌شوند، پس از گذراندن عمر مفید خود، اطلاق میشود. مفهومی که واژه زباله می‌رساند، مواردی مازاد بر استفاده دارنده آن است که به طور معمول استفاده دیگری از آنها نمی‌شود، اما زباله‌های الکترونیکی با وجود مشکلات و خطراتی که به دلیل مواد سازنده خود دارند، ماده‌های ارزشمندی هستند که در صورت مدیریت و بازیافت می‌توانند دومرتبه به چرخه استفاده بازگردند.
مشکل زباله‌های الکترونیکی اما به دلیل طبیعت محصولات ساخته‌شده و معضلات دفع آنها که مضراتی برای محیط زیست و جوامع انسانی دارد یک نگرانی جهانی است و با وجود اینکه تخمین میزان جهانی این زباله‌ها دشوار است، اما واضح است که حجم عظیمی از آنها به کشورهای در حال توسعه که فرایندهای بازیافت روندی ابتدایی دارد ختم میشود. در سال‌های اخیر، نگرانی‌ها درباره زباله‌های الکترونیکی افزایش یافته، به طوری که سازمان ملل متحد نیز درباره افزایش چشمگیر زباله‌های الکترونیکی در جهان هشدار داد. یک برنامه ابتکاری سازمان ملل با عنوان حل مشکل زباله‌های الکترونیکی گزارشی منتشر کرد که برآورد می‌کرد وزن ابزار الکترونیکی دور ریخته شده در سال در سراسر جهان تا سال ۲۰۱۷ به ۶۵ میلیون و ۴۰۰ هزار تن خواهد رسید و بیشتر افزایش این نوع زباله متعلق به کشورهای رو به رشد خواهد بود.
طبق این گزارش بسیاری از لوازم الکترونیکی که به صورت نامناسبی دور انداخته می‌شوند، شامل مواد شیمیایی از جمله بریلیوم، آرسنیک، کادمیوم، جیوه و سرب هستند که در صورت رهاسازی در طبیعت پس از پایان عمر مفید و بازیافت نشدن صحیح، آلوده‌کننده خطرناک محیط زیست به شمار می‌روند؛ این زباله‌ها همچنین شامل فلزاتی از جمله پلاتین، طلا، نقره، مس، قلع، آلومینیوم و منگنز و نیز پلاستیک هستند که به عنوان عناصر باارزشی شناخته می‌شوند و می‌توانند برای مصارف صنعتی دوباره به چرخه تولید بازگردند.
کارشناسان گفته‌اند تا به حال ۱۷ عنصر دارای ویژگی‌های الکترومغناطیسی در جهان کشف و استخراج شده است و این فلزات در تمامی محصولات الکترونیکی امروز اعم از مانیتورها، موبایل‌ها و حتی پره‌های انرژی بادی به کار گرفته می‌شوند. بازیافت این عناصر کمیاب در دستور کار استراتژیک تمام کشورهای دنیا قرار گرفته و به نوعی اکثر کشورها تمامی زباله‌های الکترونیکی خود اعم از موبایل و کامپیوتر و تلویزیون و غیره را جمع‌آوری کرده و این فلزات گرانبها را از آنها جدا می‌کنند و سپس مورد بازیافت قرار می‌دهند.
چین که در سال ۲۰۱۱ به دومین کشور تولیدکننده زباله‌های الکترونیکی تبدیل شده بود، در کنار معضلات زیست محیطی که تجمع زباله‌های الکترونیکی در این کشور در پی داشت توانست با راه‌اندازی صنعت زباله‌های الکترونیکی اشتغال‌زایی کرده و از مواهب بازتولید فلزات ارزشمند در این زباله‌ها نیز بهره‌مند شود. به اعتقاد کارشناسان، دفن زباله‌های الکترونیکی که به شکل وسیعی انجام میشود، اشتباه دیگری است که به دلیل وجود مواد شیمیایی خطرناک سبب ورود عناصر سنگین و سمی به آب‌های زیر زمینی، خاک و همچنین انتشار گازهای خطرناک در محیط شده و در صورت وجود آب‌های سطحی و بارندگی این آلودگی‌ها سریع‌تر به آب‌های زیرزمینی راه یافته و از طریق چرخه آبی، حیات آبزیان و دیگر موجودات زنده از جمله انسان را به خطر می‌اندازند.
همچنین سوزاندن این محصولات باعث میشود فلزات داخل این وسایل فرایندی مشابه فرایند استخراج را طی کنند که باعث آزاد شدن تشعشعات رادیواکتیویته میشود و بسیار آلاینده است و سوزاندن پلاستیک موجود در لوازم الکترونیکی نیز گازهای سمی خطرناک از جمله دیوکسین منتشر می‌کند.
طبق اطلاعات گزارش دوسامتینگ از کمپین‌های بزرگ برای جوانان و تغییرات اجتماعی، در سال ۲۰۰۹ مجموع وزن تلویزیون‌ها، کامپیوترها، لوازم جانبی (شامل پرینترها، اسکنرها، ماشین‌های فکس)، موس‌ها، کیبوردها و تلفن‌های همراه از کار افتاده ۲.۳۷ میلیون تن بود، هر ساله ۲۰ تا ۵۰ میلیون تن زباله الکترونیکی در سراسر جهان ایجاد میشود، گوشی‌های همراه و سایر وسایل الکترونیکی شامل مقدار زیادی مواد ارزشمند از جمله طلا یا نقره هستند، بازیافت یک میلیون لپتاپ، انرژی مورد نیازی معادل نیروی برق ۳۶۵۷ خانه در آمریکا را تامین می‌کند، ۲۴۰ کیلوگرم سوخت فسیلی، ۲۱ کیلوگرم مواد شیمیایی و ۱۵۰۰ کیلوگرم آب برای تولید یک کامپیوتر و مانیتور نیاز است.
حل معضل زباله‌های الکترونیکی با آموزش و تغییر عادات افراد در نتیجه‌ی آگاهی آغاز میشود؛ بسیاری از مردم برای کمک به بازیافت روزنامه، بطری، پلاستیک و سایر لوازم کاغذی و پلاستیکی آموزش دیده‌اند؛ با تلاش مناسب می‌توان لوازم الکترونیکی را نیز به صورت مناسب بازیافت کرد. بنابراین با توجه به اینکه اگر پسماند زباله‌های الکترونیکی همراه پسماندهای خانگی جمع‌آوری شود، به سامانه دفع زباله‌های معمولی راه می‌یابد، ضروری است نهادهای مربوطه برای جمع‌آوری، تفکیک از مبدأ، حمل و بازیافت این زباله‌ها برنامه‌ریزی کنند، همانطور که در حال حاضر در بسیاری از کشورها زباله‌های الکترونیکی در مبدأ از سایر زباله‌ها جدا می‌شوند.
راهی برای معضل زباله‌های الکترونیکی
موسسه IBM راهی یافته است که می‌تواند گوشی‌های هوشمند قدیمی سمی را به پلاستیک‌هایی با قابلیت پزشکی تبدیل کند؛ محققان IBM یک فرآیند چرخه جدید یافته‌اند که می‌تواند پلی کربناتی که برای ساختن گوشی‌های هوشمند و سی‌دی‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد را تبدیل به پلاستیک‌های غیرسمی کند که به اندازه‌ای ایمن و محکم هستند که می‌توانند در مصارف پزشکی مورد استفاده قرار گیرند. پلی‌کربنات نه تنها در گوشی‌های هوشمند و سی‌دی‌ها بلکه در صفحه‌های LED، لنزهای عینک و ظروف آشپزخانه یافت میشود؛ این مواد با گذشت زمان بر اثر تجزیه به بیسفونل‌ای (که ترکیب شیمیایی خطرناکی است) تبدیل می‌شوند و نگرانی قابل توجهی درباره تاثیرات این مواد شیمیایی بر روی مغز وجود دارد.
اما طبق جدیدترین "گزارش مونیتور زباله الکترونیکی جهانی ۲۰۲۰" سازمان ملل متحد، زباله الکترونیکی شامل هر وسیله ای که دو شاخه یا باطری دارد، در سال ۲۰۱۹ به رکورد ۵۳.۶ میلیون تن رسید که ۲۱ درصد نسبت به سال ۲۰۱۸ رشد داشت.
از میان وسایل الکترونیکی که سال میلادی ۲۰۱۹ دور ریخته شدند، تنها ۱۷.۴ درصد به ارزش ۱۰ میلیارد دلار بازیافت شدند. این به معنای آن است که طلا، نقره، مس، پلاتین و سایر مواد ارزشمند به ارزش ۵۷ میلیارد دلار که بالاتر از تولید ناخالص داخلی کشورهای زیادی است، به جای این که تصفیه و بازیافت شوند، دورریخته شده و سوزانده شدند. بر اساس گزارش کیتکونیوز، سازمان ملل متحد پیش بینی کرده که زباله الکترونیکی ممکن است تا سال ۲۰۳۰ به ۷۴ میلیون تن افزایش پیدا کند.
آفریقا چگونه در برخورد با زباله‌های الکترونیکی پیشتاز است؟
کشورهای آفریقایی راه مقابله با زباله‌های الکترونیکی را نشان می‌دهند. تلاش ۱۳ کشور در آفریقا با توجه به نظارت جهانی زباله‌های الکترونیکی در سال ۲۰۲۰ یک سیاست، قانون و یا مقررات مربوط به زباله‌های الکترونیکی را داشتند. تلاش‌های آنها می‌تواند درسی برای کشورهای دیگر در سراسر جهان باشد که به دنبال بهبود سیستم‌های مدیریت زباله الکترونیکی خود هستند. راه حل‌های بلندمدت برای مدیریت زباله‌های الکترونیکی به یک رویکرد منصفانه و اقتصادی مقرون به صرفه برای مسئولیت توسعه‌یافته تولیدکننده (EPR) نیاز دارد. مقررات باید شامل تعاریف روشن و قابل درک از ذی‌نفعان مختلف زباله الکترونیکی باشد تا از سردرگمی جلوگیری شود؛ بسیاری از کشورهای آفریقایی در مقررات خود تعاریفی را در مورد مدیریت زباله‌های الکترونیکی و EPR ارائه کرده‌اند.
در نیجریه تولیدکنندگان به پوشش هزینه‌های مدیریت زباله‌های الکترونیکی از جمله جمع‌آوری زباله، جداسازی و انتقال، تصفیه و بازیافت و دفع نهایی و همچنین کمپین‌های اطلاع‌رسانی و آگاهی عمومی و برنامه‌های آموزشی کمک می‌کنند. تجربه آفریقا در مدیریت زباله‌های الکترونیکی رویکردهای جالبی را برای همه کشورها فراهم می‌کند تا در هنگام ایجاد یک سیستم مدیریت زباله الکترونیکی در نظر بگیرند.
بازیافت زباله‌های الکترونیکی با پوست گوجه‌فرنگی
محقق ایرانی دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا و همکارانش نشان دادند که با استفاده از میکرو و نانو ذرات ایجاد شده از پوست گوجه‌فرنگی و ذرت می‌توان عناصر گران‌بهای موجود در زباله‌های الکترونیکی را جذب کرد.
امیر شیخی، استادیار مهندسی شیمی دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا، در این باره گفت: محصولات زائد مانند ذرت، تفاله چوب، پنبه و پوست گوجه‌فرنگی اغلب در محل‌های دفن زباله یا کمپوست قرار می‌گیرند. ما می‌خواستیم این محصولات زائد را به ذرات میکرو یا نانومقیاس تبدیل کنیم که قادر به استخراج عناصر کمیاب خاکی از زباله‌های الکترونیکی هستند. برای آماده‌سازی، تیم تحقیقات شیخی پوست گوجه فرنگی و ذرت را آسیاب کردند و تفاله چوب و کاغذ پنبه را به قطعات کوچک و نازک برش دادند و در آب خیس کردند. سپس، این مواد را به روشی کنترل شده واکنش شیمیایی دادند تا آنها را به سه بخش مجزا از مواد کاربردی تجزیه کنند که شامل "ریز محصولات (میکرو مقیاس) "، "نانوذرات" و "بیوپلیمرهای محلول" میشود. افزودن ریز محصولات یا نانوذرات به محلول‌های نئودیمیم فرآیند جداسازی را آغاز کرد و در نتیجه نمونه‌های نئودیمیم را جذب کردند.
به تازگی هم مجمع بین‌المللی زباله الکتریکی و الکترونیکی (WEEE) اعلام کرد که امسال پنج میلیارد و ۳۰۰ میلیون دستگاه تلفن همراه دورریخته میشود. تحقیقات نشان می‌دهد بسیاری از افراد، گوشی‌های قدیمی خود را به جای بازیافت، نگه می‌دارند. مواد معدنی ارزشمند مانند مس در سیم یا کبالت در باتری‌های قابل شارژ که از زباله‌های الکترونیکی بازیافت نمی‌شوند، باید از معادن استخراج شوند. اسکال لورروی، مدیرکل WEEE اعلام کرد افراد معمولا به این حقیقت واقف نیستند که این مواد بی‌اهمیت، ارزش بسیار زیادی دارند و در سطح جهانی، حجم عظیمی را تشکیل می‌دهند.
وی معتقد است این دستگاه‌ها، منابع بسیار مهمی محسوب می‌شوند که می توانند در تولید دستگاه‌های الکترونیکی یا تجهیزات دیگری مانند توربین‌های بادی، باتری‌های خودروی برقی یا پنل‌های خورشیدی که همگی برای گذار دیجیتالی و سبز به جوامع کم کربن، اهمیت اساسی دارند، استفاده شوند.
با توجه به حضور محصولات الکترونیک در زندگی روزمره همه جوامع، لزوم یک سیاست صحیح و چگونگی برخورد با بازمانده این محصولات مورد توجه است و با توجه به اخطارهایی که در صورت ادامه این روند، درباره انباشت زباله‌های الکترونیکی در سال‌های آینده داده میشود، ایران نیز به عنوان یک کشور در حال توسعه، موظف است سیاست و راهبردی مناسب اتخاذ کند تا بتواند علاوه بر داشتن نقشی موثر در کاهش این زباله‌ها و اثرات مخرب آنها، از فرصت‌های ایجادشده استفاده کند.