سطح بندی اینترنت جایگزین فیلترینگ در کشور میشود؟
تعیین سطح دسترسی کاربران به اینترنت موضوع جدیدی نیست و از چند سال گذشته با عناوین مختلف از سوی مسئولان و نهادهای مرتبط مورد توجه بوده است.
عباراتی چون سلسله‌مراتبی‌کردن، طبقه‌بندی‌کردن، تخصصی‌کردن، مدیریت وی‌پی‌ان و اینترنت و حتی راه‌اندازی اینترنت کودک به‌معنای تعیین سطح دسترسی کاربران به اینترنت است. در آخرین اقدام عملی که در این مورد شاهد بودیم، کودکان و نوجوانان براساس سن گروه‌بندی شدند و ۴سطح برای آنها تعریف شد. اما آخرین اظهارنظر درباره تعیین سطح دسترسی کاربران به اینترنت را باید متعلق به نماینده مردم شهرکرد دانست.
احمد راستینه که عضو و سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس است، پس از اعمال محدودیت‌های اینترنتی که از اواخر شهریور صورت گرفت، با اشاره به اینکه «در تمام دنیا سطوح دسترسی تعریف شده است» معتقد است که همه اقشار نباید به یک میزان به محتوای دیجیتال دسترسی داشته باشند. اگرچه همه دولت‌ها سطح دسترسی کاربران به محتوا را در قوانین خود مدنظر قرار داده‌اند، با این حال، سطوح تعریف‌شده براساس نوع حاکمیت کشورها متفاوت است. به‌عنوان مثال، چین دسترسی به اینترنت جهانی را برای همه کاربران محدود کرده و بعضی از کشورها این محدودیت را برای رده سنی کودکان و محتوای مستهجن و خشن اعمال کرده‌اند.
سوءاستفاده از اینترنت
احمد راستینه، عضو و سخنگوی کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی اگرچه معتقد است که اینترنت ظرفیت‌های بسیاری را برای توسعه کسب‌وکارها، اقتصاد دیجیتال و فعالیت‌های اینترنتی در کشور فراهم کرده است، با این حال، دروغ‌پردازی‌های بزرگ در بستر فضای مجازی را عامل اغتشاشات اخیر می‌داند.
راستینه ظرفیت فراهم‌شده به وسیله اینترنت طی روزهای اخیر را بستری برای موج‌سواری جریان بیگانه و به‌ویژه منافقین دانست که هزینه‌های امنیتی سنگینی برای کشور ایجاد کرد.
او با این حال، تأکید کرد که این موضوع مدیریت شد.
محور نتیجه‌گیری نماینده مردم شهرکرد از این مقدمه، «ضابطه‌مندی و قانونی‌کردن فضای مجازی» و همچنین «تعریف و تعیین سطوح دسترسی» بود.
با این حال، سخنگوی کمیسیون فرهنگی در واکنش به این موضوع که تأکید رهبری همواره بر حضور فعال در عرصه جنگ نرم و جهاد تبیین است، اما جهاد تبیین بدون دسترسی به یوتیوب و توییتر و برخی شبکه‌ها برای تولید محتوا و ارتباط با مخاطبان جهانی امکان‌پذیر نیست، این موضوع را تأیید کرد و گفت: «جهاد تبیین ضرورت امروز است که هم در عرصه داخلی و هم در عرصه بین‌المللی باید مورد توجه قرار گیرد. ۲ اقدامی که اشاره کردم نخست قانونمند و ضابطه‌مندشدن فضای مجازی بود و دوم تعریف و تعیین سطوح دسترسی به‌خاطر این بود که ما بتوانیم از ظرفیت اندیشمندان و نخبگان‌مان در عرصه جهاد تبیین به‌درستی بهره‌مند شویم.»
راستینه اما جهاد تبیین را منحصر به نخبگان دانست و تأکید کرد: «اینکه بگوییم سطح دسترسی برای همه آحاد جامعه یکسان باشد تا جهاد تبیین اتفاق بیفتد، این مطلب غلطی است، اما حتما باید در یک بستر مناسب، فضا را برای نخبگان و ظرفیت‌هایی که می‌توانند در دیپلماسی بین‌المللی و جهاد تبیین در عرصه جهانی به کمک بیایند، فراهم کنیم.»
یک مفهوم، چند قالب
شاید نخستین اظهارنظر رسمی درباره اینترنت طبقاتی مربوط به وزیر ارتباطات وقت در شهریور ۱۳۹۸ طی سخنانی در مجلس شورای اسلامی باشد.
محمدجواد آذری جهرمی در مجلس شورای اسلامی گفته بود: «در بحث ساماندهی عمومی دسترسی‌ها باید گفت که سطح سیستم برای یک پزشک، دانشجو و یا یک کودک ۸ساله باید متفاوت باشد، اما در شرایط کنونی این هم‌سطحی انجام نمی‌شود. از طرف دیگر امروز فیلترشکن در کشور به‌راحتی خرید و فروش میشود و هیچ برخوردی با این تجارت نشده و پشت آن کاملا مشخص است، مگر میشود که نتوان شفاف‌سازی کرد که چه‌کسی پشت تجارت فیلترشکن است.»
این در حالی بود که حدود ۲ماه پس از این سخنان، رئیس مرکز ملی فضای مجازی از تدوین آیین‌نامه‌ای با همکاری دادستانی در مورد وی‌پی‌ان قانونی خبر داد؛ یعنی این‌بار طبقه بندی اینترنت با عنوان «وی‌پی‌ان قانونی» رونمایی شد.
ابوالحسن فیروزآبادی با اشاره به اینکه با همکاری دادستانی آیین‌نامه‌ای در این زمینه تهیه شده، اظهار امیدواری کرد که این بار با توجه به اقتصاد بزرگی که فروش این سرویس در کشور ایجاد کرده و با توجه به مسئولیت‌پذیری که از سمت دادستانی و وزارت ارتباطات شاهد آن هستیم، اپراتورهای فروش وی‌پی‌ان در کشور شکل بگیرد و فروش این سرویس در کشور قانونمند شود.»
او به سخنان آذری‌جهرمی استناد کرد و گفت: «ما هم مثل وزیر ارتباطات که اعلام کرد فیلترینگ برای یک پسر ۵ساله و استاد دانشگاه نباید یکی باشد، موافق این موضوع هستیم که سطوح مختلف دسترسی تعریف شود و این موضوع را به کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه پیشنهاد دادیم. دلمان می‌خواست که دو سه ماه پیش این موضوع حل می‌شد اما امیدواریم در اسرع وقت این موضوع حل شود.»
از سوی دیگر، جواد جاویدنیا در فروردین۹۹ که سرپرستی معاونت مجازی دادستانی کل کشور را بر عهده داشت، در گفت‌وگو با ایرنا رسما اعلام کرد که همه وی‌پی‌ان‌های موجود در بازار ایران غیرقانونی هستند و در زمان آغاز به‌کار رسمی VPN قانونی، مقابله با آنها به‌صورت جدی‌تری دنبال و تشدید خواهد شد.
با این حال، «این موضوع» حل نشد تا اینکه یک‌بار دیگر رئیس مرکز ملی فضای مجازی در اسفند ۹۹ از طرحی با عنوان «طرح مدیریت وی‌پی‌ان و اینترنت» خبر داد که به‌زودی اجرا میشود و هدف آن طبقه‌بندی دسترسی کاربران به اینترنت، عنوان شد.
فیروزآبادی اجرای این پروژه را برای دسترسی طبقات مختلف مانند خبرنگاران، پزشکان و دانشگاهیان با هدف رفع نیازهای اینترنتی آنها و ارائه شرایط بهتر سرویس‌دهی اجرایی اعلام کرد.
پس از آن، نوبت سردار «غلامرضا جلالی»، رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور بود که در فروردین ۱۴۰۰ از عبارت سلسله‌مراتب دسترسی در یک برنامه تلویزیونی استفاده و اعلام کرد که شبکه ملی اطلاعات به‌دنبال قطع دسترسی به «اینترنت بین‌الملل» نیست، بلکه قرار است سلسله‌مراتب دسترسی را ایجاد کند.
منطق قابل تأمل
با این حال، اگرچه طبقه‌بندی اینترنت می‌تواند بعضی از مشکلات را رفع کند، اما این اتفاق معایبی هم دارد.
محمد کشوری، کارشناس حوزه ارتباطات و فناوری اطلاعات معتقد است راه‌اندازی اینترنت طبقاتی شاید برای داشتن اینترنت کودکان توجیه داشته باشد، اما تعریف سطوح مختلف دسترسی برای اقشار بزرگسال جامعه هیچ منطق و توجیهی ندارد و اعتماد مردم را بیشتر خدشه‌دار می‌کند.
کشوری با تأکید بر اینکه در هیچ جای جهان چنین سیستمی برای کل جمعیت کشور پیاده‌سازی نشده و راه‌اندازی اینترنت طبقاتی عملا با توسعه اینترنت ثابت و بسیاری از دیگر سیاست‌های کلان دیگر در حوزه آی‌تی، منافات دارد، منطق «چرا باید سطح دسترسی یک پزشک با یک دانشجو یا خبرنگار در دریافت اطلاعات اینترنتی متفاوت باشد؟» را نمی‌پذیرد.
او بر این باور است که این دسته‌بندی‌ها فقط به تحقیر برخی از اقشار جامعه منجر خواهد شد و نارضایتی جمعی را با خود به همراه خواهد داشت که اصلا برای جامعه مناسب نیست.
علاوه بر موضوعی که این کارشناس مطرح می‌کند، تعیین سطح دسترسی به اینترنت بخشی از جامعه را با یک سقف شیشه‌ای در دسترسی به اطلاعات و آگاهی مواجه می‌کند که نتیجه آن چیزی جز شکاف دیجیتال (digital gap) نخواهد بود. به‌عبارت دیگر، کاربران برای دسترسی به بخش‌های محدودشده، به‌ناچار به سمت استفاده از وی‌پی‌ان هدایت می‌شوند. وی‌پی‌ان‌های رایگان از امنیت لازم برخوردار نیست و قشر کم‌برخوردار هم برای استفاده از وی‌پی‌ان غیررایگان با مشکل مواجه خواهد شد. در نتیجه در حوزه دسترسی به اطلاعات و افزایش آگاهی، قشر برخوردار از قشر کم‌برخوردار جامعه فاصله می‌گیرد. موید این موضوع، سخنان وزیر ارتباطات وقت در سال۱۳۹۸ است که خطاب به نمایندگان مجلس گفته‌بود: «فرض کنید که فردا صبح وی‌پی‌ان‌ها از دسترس خارج شود. اتفاقاتی که در اثر این اقدام رخ می‌دهد غیرقابل تصور است. استاد دانشگاهی که دنبال مطلب علمی می‌گردد به مشکل می‌خورد، تاجری که می‌خواهد تحریم‌ها را دور بزند و با حساب بانکی پول واریز کند به مشکل می‌خورد، تمام توسعه‌دهندگان نرم‌افزار با این اقدام دچار مشکل می‌شوند.»