صحت‌‌‌سنجی ادعای رکوردشکنی مصرف ترافیک داخلی
پس از تاکیدهای وزارت ارتباطات بر استقبال قابل‌‌‌توجه کاربران از شبکه‌‌‌های اجتماعی بومی در ماه‌‌‌های اخیر، حالا همزمان با برگزاری بازی‌‌‌های جامجهانی فوتبال، مدیران این وزارت‌خانه ادعای جدیدی را مطرح کرده‌‌‌اند که مجددا مورد انتقاد کارشناسان قرار گرفته است. روابط‌عمومی وزارت ارتباطات روز گذشته در پستی توییتری اعلام کرد که در زمان بازی تیم‌ملی فوتبال ایران و آمریکا در جامجهانی، رکورد مصرف بیش از ۶ترابیت‌‌‌برثانیه ترافیک داخلی در شبکه کشور ثبت شده است.
وی در ادامه تصریح کرد که «برای نخستین بار یک سکوی داخلی پخش ویدئو (تلوبیون) توانست ترافیک بیش از ۵/ ۲ترابیت بر ثانیه تولید کند.» چندی پیش نیز وزیر ارتباطات با حضور در مجلس شورای اسلامی، از جابه‌جا شدن نسبت ترافیک داخلی و خارجی خبر داد. وی خطاب به نمایندگان اعلام کرد: «اکنون نسبت ترافیک داخلی به خارجی ۶۰ به ۴۰ است؛ این درحالی است که پیش از این نسبت مذکور ۳۰ به ۷۰ بود و تغییر ایجادشده از اعتماد مردم به پلتفرم‌‌‌های بومی حکایت دارد.» با این‌حال، کارشناسان با غیردقیق خواندن این اظهارات، آن را مورد نقد قرار داده‌‌‌اند. آنها معتقدند بالا رفتن حجم ترافیک مصرفی داخلی، لزوما به معنای رشد استفاده از پلتفرم‌‌‌های بومی نیست و حتی اگر چنین باشد، در شرایط مسدودسازی دسترسی‌‌‌ها و سلب حق انتخاب از کاربر، این موضوع اجتناب ناپذیر است.
ادعای جدید وزارت ارتباطات
بیش از دوماه از آغاز محدودیتهای اینترنتی می‌‌‌گذرد و وزارت ارتباطات در شرایطی که دسترسی به برخی پلتفرم‌‌‌های خارجی را مسدود کرده است، از رشد امیدوارکننده مصرف ترافیک داخلی از سوی کاربران خبر می‌دهد. وزیر ارتباطات معتقد است این رشد ناشی از استقبال کاربران از به‌کارگیری انواع پلتفرم‌‌‌های داخلی، اعم از شبکه‌‌‌های اجتماعی بومی و تلویزیون‌‌‌های اینترنتی مانند تلوبیون است، به طوری که گفته میشود در زمان پخش بازی ایران و انگلیس در جامجهانی فوتبال، میزان مصرف ترافیک اینترنت در داخل کشور به بیش از ۱۵۰۰گیگابیت بر ثانیه رسید و این عدد در بازی ایران و آمریکا از مرز ۶ترابیت بر ثانیه عبور کرد. عیسی زارع‌‌‌پور، این دستاورد را نتیجه توسعه قابل‌‌‌توجه زیرساخت‌های ارتباطی در دولت سیزدهم و اعتماد کاربران به پلتفرم‌‌‌های داخلی می‌‌‌داند. با این حال کارشناسان شبکه، نقدهای مختلفی را به ادعاهای وزیر وارد می‌‌‌دانند.
پیش از این بخش زیادی از ترافیک مصرفی کاربران، به شبکه اجتماعی تصویر‌‌‌محور اینستاگرام اختصاص داشت؛ به طوری که آمارها سهم مصرف این پلتفرم از ترافیک بین‌الملل را حدود ۷۰درصد برآورد می‌‌‌کردند. با فیلترشدن این شبکه اجتماعی و پیوستن آن به جمع پلتفرم‌‌‌های مسدودشده‌‌‌ای مانند یوتیوب، تلگرام و توییتر، حالا دیگر، کاربران برای فعالیت در اینستاگرام نیز ناچار به استفاده از فیلترشکن هستند. انحصار شرکت زیرساخت در زمینه تامین اینترنت کشور باعث شده است تا نهاد مستقلی امکان دسترسی به داده‌‌‌های آماری شبکه اینترنت کشور و صحت‌‌‌سنجی ادعاهای مطرح‌شده را نداشته باشد و عدم‌تعامل کافی وزارت ارتباطات با رسانه‌‌‌ها برای اعلام آمارهای دوره‌‌‌ای و شفاف‌سازی درباره آنچه در شبکه اینترنت کشور در حال اتفاق افتادن است، بر دشواری صحت‌‌‌سنجی ادعاهای مدیران این حوزه افزوده است.
برخی کارشناسان در نقد اظهارات وزیر مبنی بر پیشی‌گرفتن مصرف ترافیک داخلی از خارجی و برقراری نسبت ۶۰ به ۴۰ میان ترافیک داخلی و خارجی چنین استدلال می‌کنند که این نسبت لزوما به معنای رشد ترافیک داخلی نیست و یکی از علل مهم به‌دست آمدن نسبت ۶۰ به ۴۰ اخیر آن است که به دلیل محدودیتهای اعمال‌شده در دسترسی به بسیاری از پلتفرم‌‌‌های خارجی، ترافیک بین‌الملل مصرفی افت قابل‌‌‌توجهی پیدا کرده و باعث شده است که حتی با فرض ثابت‌بودن میزان ترافیک داخلی، نسبت ۳۰ به ۷۰ که پیش از محدودیت‌ها برقرار بود به ۶۰ به ۴۰ تغییر پیدا کند. منابع غیررسمی اظهار کرده‌‌‌اند که محدودیتهای اخیر میزان ترافیک بین‌الملل را به یک‌سوم کاهش داده؛ اما وزارت ارتباطات هنوز آمار رسمی که تایید یا تکذیب‌‌‌کننده این ادعا باشد منتشر نکرده است. منابع غیررسمی اعلام‌‌‌کننده این آمار معتقدند، مصرف فعلی ترافیک بین‌الملل در کشور حدود ۵/ ۲ترابیت‌‌‌برثانیه است که این عدد پیش از محدودیت‌ها حدود ۷ترابیت‌‌‌برثانیه بود. با این حال این تنها ادعای مطرح‌شده در نقد گفته‌‌‌های وزیر نیست. برخی دیگر از کارشناسان معتقدند ادعای رشد مصرف ترافیک داخلی بی‌‌‌راه نیست؛ اما این رشد لزوما به این معنا نیست که کاربران استفاده از پلتفرم‌‌‌های داخلی را به نمونه‌‌‌های مشابه خارجی ترجیح داده‌‌‌اند.
حقیقت وارونه استقبال از پلتفرم‌‌‌های داخلی
گروه دیگری از کارشناسان منتقد ادعای وزارت ارتباطات، رشد مصرف ترافیک داخلی از دید سیستم‌های رصد داده را تایید می‌کنند؛ اما معتقدند داده‌‌‌ای که در رصدها به‌عنوان ترافیک داخلی تلقی میشود، لزوما داخلی نیست.
سعید سوزنگر، از کارشناسان شبکه، در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» به تشریح این موضوع پرداخته و می‌‌‌گوید: رشد ترافیک مورد ادعای وزارت ارتباطات اکنون به دو طریق توجیه‌‌‌پذیر است.
وی می‌‌‌افزاید: در دوماه اخیر با مسدودسازی دسترسی به انواع پلتفرم‌‌‌های خارجی، گروهی از کاربران ناچار شده‌‌‌اند انجام برخی کارها را از طریق پلتفرم‌‌‌های داخلی دنبال کنند؛ این درحالی است که اگر حق انتخاب و دسترسی آزاد وجود داشت، بعید بود چنین انتخابی انجام شود. مورد دوم اینکه اکنون بخش زیادی از کاربران برای دور زدن محدودیتهای اینترنتی از VPN استفاده می‌کنند. این VPNها که بخش زیادی از آنها به طرقی روی سرورهای داخلی ایجاد شده‌‌‌اند، ترافیک خارجی را به ترافیک داخلی تبدیل می‌کنند و با تانلینگ (Tunneling) و رمزنگاری‌‌‌هایی که روی داده‌‌‌های دریافت‌شده اعمال می‌کنند، حجم آنها را چند برابر می‌کنند.
به این ترتیب در محاسبات انجام‌شده از سوی شرکت زیرساخت و وزارت ارتباطات، هم ترافیک خارجی مصرف شده، «داخلی» به حساب می‌‌‌آید و هم حجمی چندبرابر میزان واقعی داده مبادله‌شده لحاظ میشود.
این کارشناس شبکه تاکید می‌کند که مکانیزم‌‌‌های مذکور، از دو جهت به زیان مصرف‌کننده نهایی تمام میشود. اول از همه اینکه کاربر ایرانی ناچار است ماهانه مبالغی را برای خرید VPN هزینه کند تا بتواند به سرویس‌‌‌هایی دست یابد که پیش از این آزادانه و بدون محدودیت به آنها دسترسی داشت. دوم اینکه رسیدن «داده خارجی و مسدودشده» به دست کاربر داخل کشور، مستلزم اعمال همان رمزنگاری‌‌‌هایی است که حجم داده را چندبرابر می‌کند و باعث میشود به همان نسبت هزینه اینترنت مصرفی کاربر افزایش یابد. مثلا اگر یک‌بسته ۱۰گیگ اینترنت پاسخگوی نیاز یک‌ماه کاربر بود، اکنون کفاف مصرف یک‌هفته همان کاربر را خواهد داد؛ زیرا همان داده را با گذر از مسیرهای خاصی، در حجمی بالاتر به دست کاربر می‌‌‌رساند. افزایش هزینه اینترنت مصرفی تنها پیامد این مورد نیست و افت کیفیت دریافت داده‌‌‌ها یا به عبارتی کندی اینترنت دریافتی، دیگر آسیبی است که به کاربر زده میشود.
از سوی دیگر اگر پیش‌تر این میزان داده توسط ۵۰میلیون کاربر در شبکه مبادله می‌‌‌شد، اکنون نتیجه فعالیت ۲۰میلیون کاربر است و تعداد زیادی از دسترسی به اینترنت بین‌الملل بازمانده‌‌‌اند.
اینترنت داخلی، به قیمت خارجی
گذشته از این موارد، کارشناسان همواره محدود کردن دسترسی کاربران به اینترنت بین‌الملل و سلب حق دسترسی آزاد از آنها را مورد نقد قرار می‌دهند و بر آسیب‌‌‌هایی که این محدودیتهای اجباری در ابعاد مختلف -اقتصادی تا امنیتی- برای کاربران ایجاد می‌کند تاکید می‌کنند.
سعید سوزنگر در بخشی از اظهارات خود تاکید می‌کند: «در دنیای امروز، اینترنت در رده نیازهای اساسی بشر قرار می‌گیرد. وقتی در محدوده‌‌‌ای دسترسی شهروندان به آب سالم محدود شود، بدون شک ساکنان آن محدوده برای پاسخ به این نیاز از هر طریقی اقدام می‌کنند و حتی اگر آب جایگزین‌شده کیفیت لازم را نداشته باشد، استفاده از آن را به تشنگی در نبود آب سالم ترجیح می‌دهند. به همین ترتیب، زمانی که دسترسی کاربر به اینترنت آزاد قطع میشود، فرد تلاش می‌کند از هر طریق ممکن این نیاز را پاسخ دهد و مسیری برای استفاده از پلتفرم‌‌‌های خاصی که به آنها نیاز دارد پیدا کند؛ ولو اینکه این دسترسی هزینه‌‌‌های اقتصادی اضافه‌‌‌ای به وی تحمیل کند یا امنیت اطلاعاتی را در معرض تهدید قرار دهد.»
علی پورطباطبایی، از فعالان رسانه‌‌‌ای نیز که در زمینه دفاع از حق دسترسی آزاد به اینترنت فعالیت‌‌‌های گسترده‌‌‌ای دارد، با انتقاد از رویکرد اخیر وزارت ارتباطات در تاکید افراطی بر استقبال کاربران از اینترنت داخلی به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌گوید: «متراکم کردن در یک فضای محدود ابدا امتیاز ندارد»
وجود شبکه داخلی برای تسهیل ارتباطات و جلوگیری از دور زدن داده در مسیرهای طولانی ابدا چیز بدی نیست؛ زیرا این کار هم باعث میشود داده در زمان کوتاه‌تر و با کیفیت بهتری به دست کاربر برسد و هزینه مصرف ترافیک خارجی به داخلی تقلیل پیدا کند. با وجود آنکه شبکه ملی اطلاعات که سال‌هاست توسعه آن مورد تاکید سیاستگذار است، می‌‌‌تواند در حالت کلی چنین کارکردی داشته باشد؛ در عوض آنچه انجام می‌دهد، قطع دسترسی کاربر به اینترنت بین‌الملل است؛ زیرا اکنون ترافیک دریافتی بر این شبکه با وجود آنکه در رده ترافیک داخلی دسته‌‌‌بندی میشود، به قیمت ترافیک خارجی در اختیار کاربران قرار می‌گیرد و مزیتی برای کاربر ندارد.