قطع اینترنت؛ از شایعه تا واقعیت
سه ماه از شروع محدودیت‌های اینترنتی می‌گذرد و هر روز دامنه این محدودیت‌ها گسترده‌تر میشود. تا امروز اما نظرات متفاوتی از سوی مقامات در خصوص رفع محدودیت‌های اینترنتی مطرح شده است. در حالی که تنها راه دسترسی مردم به اینترنت آزاد، ابزارهای فیلترشکن هستند، وزیر ارتباطات در یک برنامه تلویزیونی استفاده از فیلترشکن را اصلی‌ترین دلیل تجربه ناخوشایند مردم در استفاده از اینترنت دانست. هر چند بسیاری از کارشناسان معتقدند که استفاده از فیلترشکن‌ها، سرعت بهتری را در اختیار کاربران می‌گذارد، اما حالا شایعاتی مبنی بر قطع دسترسی کامل به اینترنت بین‌الملل و به اصطلاح ملی‌شدن اینترنت مطرح شده است. هرچند وزیر ارتباطات این موضوع را شایعه تلقی کرده است، اما تداوم فیلترینگ و نبود هیچ نشانه مثبتی مبنی بر رفع محدودیت‌ها از طرفی و تصمیم دولت برای ترغیب کاربران به استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی، امیدی برای دسترسی به اینترنت آزاد باقی نگذاشته است.
قطع اینترنت؛ از شایعه تا واقعیت
فیلترشکن‌ها؛ عامل افزایش سرعت شبکه
وزیر ارتباطات در برنامه تلویزیونی صف اول شبکه خبر ضمن اعلام اینکه دلایل کاهش سرعت اینترنت در ایام اخیر استفاده از فیلترشکن و حملات سایبری بوده، قطع اینترنت را شایعه خواند و تاکید کرد که اینترنت مانند هواست و کسی حق ندارد فضای تنفس مردم را قطع کند. هر چند اینترنت مدت زمان زیادی است که دچار اختلال و محدودیت بوده و در بلاتکلیفی کامل به سر می‌برد، اما زارع‌پور در این برنامه تلویزیونی بازهم مانند همیشه تاکید کرد که محدودیت ایجاد شده روی برخی پلتفرم‌ها در اختیار این وزارتخانه نیست و این محدودیت‌ها به دستور مراجع امنیتی صورت گرفته و همین مراجع هم باید دستور به رفع این محدودیت‌ها دهند، چون در این زمینه وزارت ارتباطات فقط یک مجری است.
در حالی که وزیر ارتباطات هفته گذشته در راستای اختلالات اینترنتی در حاشیه جلسه هیات دولت اعلام کرده بود اختلال جزئی اینترنت برطرف شده است، اما در این برنامه تلویزیونی گفت که یکی دیگر از دلایل کاهش سرعت و کیفیت اینترنت در روزهای اخیر حمله‌های سایبری به یک سرویس داخلی بوده است. زارع‌پور با اشاره به حملات اخیر بر سرورهای داخلی گفت: «حملات بسیاری از جاهای مختلفی روی سرویس‌های ارائه‌دهنده اعمال میشود که هدف آنها ایجاد اختلال است، موضوعی که در این چند وقت باعث انتقاد و نارضایتی کاربران شده است.»
سعید سوزنگر یکی از کارشناسان حوزه فناوری اما با رد ادعای وزیر مبنی بر اینکه استفاده از فیلترشکن یکی از دلایل کند شدن سرعت اینترنت است، گفت: «نمی‌توان گفت که فیلترشکن‌ها باعث کندی شبکه می‌شوند؛ اتفاقا هرجایی که فیلترشکن استفاده میشود سرعت و کیفیت بهتری چه در شبکه داخلی چه در خارجی داریم. با این حال موضوع اصلی این است که استفاده از فیلترشکن‌های مختلف باعث شده تا مردم دست به هر اپلیکیشن و روشی بزنند و حتی امنیت خود و خانواده‌های‌شان را به مخاطره بیندازند تا بتوانند چند دقیقه از اینترنت استفاده کنند.»
زارع‌پور قطع اینترنت در ۳ دی ماه را هم شایعه خواند و گفت: «وزارت ارتباطات به دنبال افزایش سرعت و افزایش کیفیت اینترنت است. اینترنت مانند هوا می‌‌ماند و کسی نمی‌تواند آن را محدود کند. قطع اینترنت شایعه است و چنین خبر‌هایی نیست، کسی نمی‌تواند فضای تنفس کشیدن مردم را قطع کند.»
در همین راستا سوزنگر عنوان کرد: «فکر نمی‌کنم در شرایطی قرار بگیریم که اینترنت را در حالت بلک هلدینگ یا همان مدلی که در آبان ۹۸ بود قرار دهند. تلاش‌ها به گونه‌ای است تا به مرور سیستم فیلترینگ را آموزش دهند و روش‌های مختلف را کشف کنند تا هزینه استفاده از فیلترشکن‌ها بالا رود. بخش زیادی از سرویس‌های ما که در لایه core یا لایه پایینی اصلی شبکه‌ها است به این سرویس‌ها نیاز دارند تا خود را به‌روزرسانی کنند به همین دلیل نمی‌توانند اینترنت دیتاسنترها را به‌طور کامل قطع کنند، چرا که خودشان به این ارتباطات نیاز دارند.»
او در ادامه افزود: «با این حال بعید نیست مانند اتفاقی که برای شرکت ملی نفت ایران افتاد برای دیتاسنترها نیز رخ دهد؛ زمانی که شرکت ملی نفت هک شد یک air gap یا همان شبکه کاملا سخت‌افزاری مجزا ایجاد شد. شاید یک روزی در دیتاسنترها هم همین روند در پیش گرفته شود؛ یعنی هر چیزی که قرار است به شبکه‌ها و ارتباطات سرویس بدهد در بخشی از دیتا‌سنتر باشد و هرچیزی که قرار است مردم از آن استفاده کنند و عموم کاربران به آن دسترسی داشته باشند، در بخش دیگری از دیتا‌سنتر باشد. در واقع تفکیکی در دیتاسنترها ایجاد شود، البته این موضوع بسیار هزینه‌بر است.»
تاکید مجدد بر استفاده از پیام‌رسان‌های بومی
با این همه آنچه واضح است، عزم جدی دولت برای توسعه شبکه ملی اطلاعات و ترویج استفاده از پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌های بومی است. در همین راستا وزیر ارتباطات در این برنامه تلویزیونی دوباره تاکید کرد که توسعه شبکه ملی اطلاعات به معنی قطع اینترنت نیست و شبکه اینترنت نه تنها قطع نمی‌شود، بلکه سرعت آن افزایش پیدا خواهد کرد. وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در این خصوص گفت: «برخی تصور می‌کنند شبکه ملی اطلاعات به معنای قطع اینترنت است، به هیچ‌وجه چنین نیست. شبکه ملی اطلاعات یک شبکه ملی پرسرعت و با کیفیت در گستره جغرافیای جمهوری اسلامی ایران است که قرار است بر بستر آن خدمات با کیفیتی به مردم ایران ارائه شود. اینترنت پرسرعت هم از جمله خدماتی است که روی آن اجرا خواهد شد، با این شبکه تمام دسترسی‌ها به سایت‌های خارج نیز همچنان برقرار خواهد بود.»
در حالی که هنوز همزمانی قطع دسترسی به اینترنت بین‌الملل و توسعه شبکه ملی اطلاعات، در هاله‌‌ای از ابهام است، وزیر ارتباطات رشد و استقبال مردم از پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های داخلی را باعث مباهات دانست و در پاسخ به سوال مجری که آیا فیلترینگ رقبای خارجی باعث رشد استفاده از پلتفرم‌های داخلی شده است، گفت: «محدودیتی که با آن مواجه شده‌ایم به دستور مقامات امنیتی و به دلیل قرار گرفتن در یک شرایط ناخواسته بوده است. در این زمان تمام تلاش ما این بوده که ارتباطات مردم قطع نشود و کار کسب‌وکارها نخوابد. همان‌طور که می‌دانید سال ۹۶ وقتی تلگرام فیلتر شد مردم به دلیل فراهم نبودن شرایط و سرویس‌های داخلی با کیفیت از انجام کارهای خود ماندند، اما حالا پیام‌رسان‌های بومی داریم که ۱۰ میلیون کاربر فعال روزانه دارند.»
عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در خصوص عملکرد پیام‌رسان‌های داخلی اظهار کرد: «استفاده از پیام‌رسان‌های داخلی می‌تواند هم فرصت و هم تهدید باشد. از این جهت می‌تواند یک فرصت باشد که تنوع زیادی دارد و هر کاربری این امکان را دارد که با سلیقه خود یکی از آنها را برای فعالیت انتخاب کند، اما از این نظر که نمی‌توان مانند شبکه‌های اجتماعی همه کاربران را در یک محیط مشترک تجمیع کرد، تهدید محسوب میشود.»
زارع‌پور در ادامه واتس‌اپ را که به گواه آمار یکی از محبوب‌ترین پیام‌رسان‌های جهان است و بعد از فیلترینگ تلگرام در میان کاربران ایرانی هم به مقبولیت رسید، ضعیف‌ترین پیام‌رسان دنیا خواند و اعلام کرد: «محدودیت‌های بسیار زیادی در این پیام‌رسان وجود دارد و ویژگی‌های بسیار بهتری در سایر مدل‌های خارجی وجود دارد.» او ادامه داد: «قبل از شروع این محدودیت‌ها، از زمانی که کارم را در وزارت ارتباطات شروع کردم، تقویت پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌های بومی را جزئی از برنامه خود گذاشتم. این سرویس‌ها به آرامی در حال رشد بودند که ناگهان در یک شرایط ناخواسته قرار گرفتیم، بنابراین توسعه این سکوها شدت گرفت و آنها توانستند با اضافه کردن قابلیت‌های ویژه رشد کنند و با استقبال مردم و کسب‌وکارها مواجه شوند.» زارع‌پور تاکید کرد مزیت‌هایی که در این مدت این پیام‌رسان‌ها و برخی پلتفرم‌ها برای کسب‌وکارها ایجاد کرده‌اند، مایه مباهات است و توانسته‌اند با بالا بردن ظرفیت‌های خود پاسخگوی نیاز مردم و کسب‌وکارها باشند.» زارع‌پور در پاسخ به این سوال که تعدد در استفاده از پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی داخلی مختلف مردم را سردرگم کرده و به نوعی ضعف محسوب نمی‌شود، توضیح داد: «تعدد پیام‌رسان‌ها هم نکات مثبت دارد و هم منفی. نکته مثبت آن این است که می‌تواند به سلایق متنوع پاسخ دهد و نکته منفی آن این است که منجر به سردرگمی مردم خواهد شد.»
او همچنین در این مصاحبه تاکید کرد در بسیاری از کشورهای دنیا که تلگرام و واتس‌اپ و سایر پیام‌رسان‌های جهانی باز است، مردم از پیام‌رسان بومی خود استفاده می‌کنند. زارع‌پور با اشاره به سفر اخیر خود به سئول در این مورد گفت: «در این کشور ۹۰درصد مردم از پیام‌رسان KakaoTalk استفاده می‌کنند و تمام برنامه‌ها و کارهای خود را با آن پیش می‌برند.»
ضرر هنگفت اپراتورها
در وضعیتی که وزیر ارتباطات از افزایش تعداد کاربران پیام‌رسان‌های بومی و شبکه‌های داخلی و همچنین مناسب بودن سرعت اینترنت خبر می‌دهد، مدیران اپراتورهای مختلف کشور با اشاره به ضررهای چند صد میلیاردی خود، وضعیت فعلی این شرکت‌ها را بحرانی و نیازمند مساعدت می‌دانند؛ ضررهایی که به گواه نامه‌های منتشر شده از سوی آنها به‌دلیل کاهش ترافیک مصرفی کاربران است که از اختلالات اینترنتی و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی پرکاربر و محبوب ناشی می‌شوند. در روزهای اخیر نامه‌هایی از سوی شرکت‌های ایرانسل، شاتل و مبین‌نت توسط یک گروه هکری منتشر شده است که همگی از آسیب به این اپراتورها در نتیجه محدودیت‌های اعمال‌شده برای اینترنت و فیلترینگ خبر می‌دهند. مدیران عامل این سه شرکت در نامه‌هایی جداگانه خطاب به رئیس سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی با بیان مشکلات خود پس از اعمال تغییرات در وضعیت اینترنت کشور، به کاهش درآمدشان اشاره کرده‌اند. تاریخ نگارش این نامه‌ها نشان می‌دهد که دست‌کم از اواخر مهرماه تا اوایل آذرماه این مشکلات برای اپراتورهای مختلف وجود داشته است. حسین طهرانی، مدیرعامل مبین‌نت در نامه‌ای به تاریخ ۲۳ مهر خطاب به صادق عباسی‌شاهکوه، رئیس وقت سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی، از ضرر و زیان ۱۰ میلیارد تومانی این شرکت خبر داده است. در این نامه «افت شدید ترافیک دیتا(معادل ۳۰ درصد)» در نتیجه «محدودیت‌های ایجاد شده در روزهای اخیر» به عنوان عامل اصلی زیان مالی مبین‌نت عنوان شده است.
در دوم آبان‌ماه هم احمد نخجوانی، مدیرعامل شرکت شاتل در نامه‌ای خطاب به رئیس سازمان رگولاتوری نوشت: «حوادث اخیر در کشور و به دنبال آن ایجاد محدودیت‌های گسترده در دسترسی کاربران به شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها و بسیاری از وب‌سایت‌ها و آدرس‌های اینترنتی، تاثیر بسیار جدی بر مصرف پهنای باند و درآمد این شرکت داشته است.» طبق اعلام نخجوانی، میزان پهنای باند مصرف‌شده توسط مشترکان سرویس‌های شاتل در بازه زمانی پیش از انتشار این نامه بیش از ۶۰ درصد کاهش پیدا کرده است که در نتیجه آن، درآمد شرکت شاتل در ماه مهر بیش از ۴۰ درصد افت داشته است. این شرایط باعث شد مدیرعامل شاتل این شرایط را غیر قابل تحمل بداند و نسبت به احتمال توقف فعالیت و سرویس‌دهی هشدار دهد: «این شرایط بحرانی تحت هیچ شرایطی قابل تحمل نیست و اگر بی‌درنگ برای آن چاره‌اندیشی نشود، نه‌تنها توسعه شبکه را که در دستور کار وزارتخانه و این شرکت است، متوقف خواهد کرد، بلکه منجر به توقف فعالیت و سرویس‌دهی به مشتریان در سراسر کشور خواهد شد.»
مدیرعامل شرکت ایرانسل نیز در تاریخ‌های ۲۹ آبان و دوم آذر دو نامه خطاب به محمدامین آقامیری، رئیس جدید سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی نوشته است و در آنها خواستار «جبران خسارت ناشی از اعمال محدودیت روی ترافیک ورودی بین‌الملل» و «مساعدت و صدور دستور جهت جبران خسارات وارده ناشی از اعمال محدودیت بر پهنای باند اینترنت بین‌الملل» شده است. البته در همین نامه بیست‌ونهم آبان نیز مدیرعامل ایرانسل اشاره کرده است که نامه‌ای در ۲۴ مهرماه با موضوع «جبران خسارت ناشی از اعمال محدودیت روی ترافیک ورودی بین‌الملل» توسط این شرکت نوشته شده است. بنابراین ایرانسل نیز طبیعتا در همان ماه ابتدایی اعمال محدودیت متحمل خسارت‌های جدی شده است. در نامه‌ای که بیژن عباسی‌آرند در اواخر آبان‌ماه نوشته آمده است که «با توجه به استمرار وضعیت موصوف، درآمد ازدست‌رفته این شرکت از خدمات دیتا از تاریخ ۲۹/ ۶/ ۱۴۰۱ تا ۷/ ۸/ ۱۴۰۱ بالغ بر هشت هزار میلیارد ریال بوده است.»
این در حالی است که طبق آمارهای سایت کدال، درآمد شرکت همراه اول نیز در ماه مهر بیش از ۷۴۰ میلیارد تومان کاهش پیدا کرده است. با توجه به اینکه در بازه‌ای نزدیک به ۴۰ روز، درآمد ایرانسل هم ۸۰۰ میلیارد تومان کاهش داشته است، اعمال محدودیت‌ها بر اینترنت، درآمد دو اپراتور اول کشور را مجموعا بیش از هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان کاهش داده است. در نامه دوم آذرماه مدیرعامل ایرانسل نیز اعلام شده است که «با اعمال محدودیت و افت مصرف و کاهش ترافیک دیتا، عملا نیمی از ظرفیت شبکه کاهش یافته است.» مدیرعامل این شرکت نیز همچون مدیران شرکت‌های رایتل و شاتل، استمرار وضع موجود را مانع جدی ادامه فعالیت اعلام کرده است. با اشاره به تمام این زیان‌ها، ایرانسل نیاز جدی خود به مساعدت و حمایت را اظهار کرده است و در همین راستا، به اصلی اشاره کرده که در ماده ۲۲ موجود در موافقت‌نامه پروانه این شرکت به آن پرداخته شده است: «چنانچه تغییرات بدون توافق کتبی بین دارنده پروانه و سازمان صورت پذیرد و چنانچه تغییرات تاثیرات نامطلوب عمده بر وضعیت دارنده پروانه یا چشم‌انداز تجاری وی داشته باشد، در آن صورت دارنده پروانه حق خواهد داشت که خسارت عادلانه و کافی دریافت کند و مبلغ این غرامات در قبال مبالغ تسهیم درآمد که باید حسب مورد به سازمان پرداخت شود، تهاتر خواهد شد.»
علاوه بر این، نامه یاسر رضاخواه، مدیرعامل رایتل هم که اوایل آبان‌ماه خطاب به وزیر ارتباطات نوشته شده بود، از کاهش درآمد و احتمال ورشکستگی این اپراتور خبر می‌داد. رضاخواه در این نامه اعلام کرده بود که «در نتیجه اعمال محدودیت مذکور و افت مصرف و کاهش ترافیک دیتا طی هفته‌های اخیر عملا نیمی از ظرفیت شبکه دیتای شرکت خدمات ارتباطی رایتل و بالطبع، سهم درآمدی سرویس مذکور از منابع درآمدی مربوطه(که حدود ۸۶ درصد است)، تحت‌الشعاع قرار داده و کاهش ۱۴ میلیارد ریالی درآمد روزانه و از دست رفتن حدود ۳۰۲ میلیارد ریال از درآمد کل را طی ۲۱ روز ابتدایی اعمال محدودیت‌ها به‌دنبال داشته است.» با توجه به اینکه وزیر ارتباطات در پاسخ به این نامه رضاخواه درباره حمایت یا مساعدت برای این اپراتور توضیحی نداد و تنها اعلام کرد که «رایتل از گذشته مشکلات مالی داشته است و این نامه مبنای تخصصی ندارد»، امید چندانی برای ارائه راهکار و پاسخ‌های قابل قبول به سایر اپراتورها نیز باقی نمی‌ماند.
با تمام این‌ها، محمد احسان خرامید، مدیر روابط عمومی وزارت ارتباطات، در توییت اخیرش نوشت: «بر اساس گفته‌های وزیر ارتباطات، اینترنت ایران نه تنها قطع نمی‌شود بلکه سرعت آن نیز افزایش پیدا خواهد کرد، این خبر نیست که تکذیب شود اطلاع است»؛ تاکیدی که با مرور وضع موجود، همچنان نتوانسته مانعی برای ناامیدی کاربران و البته شایعات باشد.