افت درآمدی اپراتورها پس از اعمال محدودیت‌های گسترده بر فضای مجازی کشور زنگ خطر صنعت مخابرات را به صدا درآورد. با تضعیف اپراتورها، کل شرکت‌های دانش‌بنیان این صنعت دچار مرگ تدریجی می‌شوند؛ درنتیجه خواستار حمایت دولت و اصلاح تعرفه‌ها هستند. با این حال همین حالا نیز هزینه اینترنت ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی چندان مقرون به صرفه نیست.

 

زمستان امسال در حالی آغاز شده است که فضای مجازی نیز بی‌روح‌ترین روزهای خود را سپری می‌کند و با مسدود شدن مداوم سرورهای VPNها، کاربران داستان هر روزه کوچ به یک VPN جدید را تکرار می‌کنند. شاید فشار روانی انتظار برای وصل شدن ‌VPNها پس از تست ده‌ها اپلیکیشن مختلف، ملموس‌ترین تاثیری باشد که فیلترینگ سفت‌وسخت این روزهای فضای مجازی ایجاد کرده است؛ اما گویا پیامدهای کوتاه شدن دست مردم از شبکه‌های اجتماعی پرکاربر، بیش از این حرف‌هاست و با افت قابل‌توجه ترافیک بین‌الملل مصرفی، کشتی اقتصاد اپراتورهای ارتباطی نیز به گل نشسته است. چند هفته پیش که تصویر نامه‌ای منتسب به رایتل و گلایه مدیرعامل آن از تاثیر محدودیت‌های اینترنتی اخیر بر درآمد این اپراتور در رسانه‌ها منتشر شد، وزیر ارتباطات این موضوع را تکذیب کرد و عوامل دیگری را در زیان‌دهی رایتل دخیل دانست.

 

حالا اما با انتشار نامه‌های مشابهی از دیگر اپراتورها و سرویس‌دهندگان، زارع‌پور وعده بررسی موضوع را داده است. همزمان با این موارد، به تازگی زمزمه‌هایی از آماده شدن پیش‌نویس مصوبه‌ای در سازمان تنظیم مقررات ارتباطات رادیویی به گوش می‌رسد که قرار است تغییراتی را در قیمت امکانات پایه مورد استفاده اپراتورهای ثابت ایجاد کند. فعالان این حوزه تاکید دارند که پیاده‌سازی چنین طرحی در شرایطی که قیمت‌گذاری اینترنت به صورت دستوری انجام می‌شود، می‌تواند به افول صنعت ارتباطات کشور بینجامد. با این حال حتی در همین شرایط قیمت‌گذاری دستوری و تلاش رگولاتوری برای پایین نگه داشتن قیمت‌ها نیز نتایج یک رتبه‌بندی جهانی از میزان مقرون‌به‌صرفه بودن هزینه اینترنت در سال ۲۰۲۲ نشان می‌دهد که جایگاه ایران طی یک‌سال اخیر با ۱۶ پله افت نسبت به سال گذشته، به جایگاه چهل‌وهفتم رسیده است.

 

ورود وزارت ارتباطات به حل مساله

مدتی است که اپراتورهای موبایل و سرویس‌دهندگان اینترنت از افت درآمد خود پس از اعمال محدودیت‌ در دسترسی‌های اینترنتی کاربران خبر می‌دهند و حتی این موضوع در گزارش‌ مالی ماهانه برخی از این شرکت‌ها در کدال نیز بازتاب یافت. چند هفته پیش نامه‌ای منتسب به شرکت رایتل و خطاب به وزیر ارتباطات منتشر شد که در آن ضمن تاکید بر تاثیر قابل‌توجه فیلترینگ ماه‌های اخیر بر افت درآمد اپراتورها، خواستار حمایت وزارت ارتباطات برای جبران این زیان شد. اگرچه واکنش اولیه زارع‌پور به این نامه، انکار این زیان و نسبت دادن آن به مشکلات اساسی و پیشین شرکت رایتل بود، اما حالا به نظر می‌رسد وضعیت اندکی تغییر کرده و قرار است اقدامی در این راستا انجام شود. در هفته اخیر وزیر ارتباطات از پیشنهاد طرحی برای جبران ضرر اپراتورها در شورای عالی فضای مجازی خبر داد و اظهار کرد که قرار است در جلسه آتی خسارت مالی وارد شده به اپراتورهای موبایل مورد بررسی قرار بگیرد. وی در بخشی از گفته‌های خود با اذعان به اینکه دو پلتفرم فیلترشده اینستاگرام و واتس‌اپ اساسا سهم قابل‌توجهی در مصرف ترافیک بین‌الملل دارند، افزود: البته درآمد اپراتورها فقط از ترافیک بین‌الملل نیست؛ درآمد از طریق صوت و خدمات ارزش‌افزوده نیز حاصل می‌شود. زارع‌پور با بیان اینکه در ایام اخیر مجموع ترافیک داخل و خارج نسبت به قبل بیشتر هم شده و مصرف ترافیک داخلی رشد قابل‌توجهی داشته است، تصریح کرد: ‌این درست است که تعرفه ترافیک داخلی کمتر و نیم‌بها‌ست، اما به‌هر‌حال درآمدی برای اپراتورها به‌همراه دارد. ضمن اینکه درآمد از صوت و مکالمات مردم هم طی این مدت افزایش یافته است.‌ وزیر ارتباطات با تاکید بر مسوولیت این وزارتخانه در حل مشکلات اپراتورها ادامه داد: اپراتورها پیشران اقتصاد دیجیتال هستند و اگر مشکلی پیدا کنند، بقیه هم مشکل پیدا می‌کنند. در نتیجه قرار است مصوبه‌ای را در جلسه آتی شورای عالی فضای مجازی پیشنهاد کنیم که مدل جدیدی در زنجیره اقتصاد دیجیتال ایجاد می‌کند و اوضاع اپراتورها را تا حدودی بهبود می‌بخشد.

 

وابستگی حیات صنعت مخابرات به درآمد اپراتورها

صحبت‌های این روزهای فعالان صنعت مخابرات نیز به خوبی این گفته وزیر ارتباطات را تایید می‌کند. آنها با ابراز نگرانی جدی از وضعیت پیش آمده برای اپراتورها و سرویس‌دهندگان اینترنت، نسبت به آینده وضعیت صنعت مخابرات با وضع موجود هشدار می‌دهند. فرامرز رستگار، دبیر سندیکای صنعت مخابرات ایران در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، بر تاثیر قابل‌توجه افت درآمد اپراتورها بر حیات صنعت مخابرات تاکید کرده و می‌گوید: اپراتورها اصلی‌ترین کارفرمایان شرکت‌های فعال در این صنعت هستند. زمانی که وضعیت مالی کارفرمای یک صنعت مساعد نباشد، بر توان خرید آنها، هزینه‌کردشان در به‌روزرسانی سیستم‌ها و به‌کارگیری نوآوری تاثیر گذاشته و به همان نسبت درآمد سرویس‌دهندگان و تولید‌کنندگان تجهیزات مخابراتی نیز کاهش می‌یابد. وی با بیان اینکه در سال‌های اخیر شرکت‌های دانش‌بنیان زیادی برای بومی‌سازی فناوری‌های مخابراتی تلاش کرده‌اند، اما زمانی که شرایط درآمدی یک اپراتور اجازه توسعه زیرساختی را ایجاد نکند، طبیعتا پیشرفت‌های این شرکت‌ها در بومی‌سازی‌ تجهیزات نیز بی‌اثر شده و در نهایت به تعطیلی کشانده می‌شوند.

 

رستگار با بیان اینکه از چند سال پیش هم شرایط اپراتورها چندان مساعد نبود و همین امر باعث شده بود تا بارها بر لزوم افزایش تعرفه‌ها و عدم دخالت دولت در قیمت‌گذاری خدمات این شرکت‌ها تاکید کنند، می‌افزاید: حالا اضافه شدن یک مشکل جدید و افت درآمدی مجدد اپراتورها می‌تواند پیامدهای ایجاد شده برای صنعت مخابرات را تشدید کند و از یک مقطعی به بعد، زیان‌ تحمیل شده به این صنعت دیگر قابل‌جبران نخواهد بود. دبیر سندیکای صنعت مخابرات با اشاره به نقش قابل‌توجه نیروی انسانی متخصص در پیشرفت این صنعت ادامه می‌دهد: زمانی که فشارهای مالی اپراتورها به فعالان صنعت مخابرات وارد شود، این شرکت‌ها از راضی نگه داشتن متخصصان خود عاجز می‌شوند و در نهایت نیروهایی که حضورشان برای پویا ماندن این صنعت ضروری است مهاجرت می‌کنند. وی با تاکید بر لزوم توجه هرچه سریع‌تر مسوولان به وضعیت پیش آمده برای اپراتورها می‌افزاید: «اصلی‌ترین سرمایه‌های این شرکت‌ها، همین نیروهای متخصص‌شان است و زمانی که چنین نیرویی از دست برود، حتی با بهبود مجدد شرایط مالی اپراتورها نیز نمی‌توان صنعت مخابرات را احیا کرد.

 

نگرانی از تهیه یک پیش‌نویس در رگولاتوری

اگرچه موضوع زیان مالی اپراتورها پس از اعمال محدودیت‌های گسترده در فضای مجازی کشور مدتی است که در صدر اخبار دنیای فناوری قرار گرفته، اما مشکلات اپراتورها محدود به این موضوع نیست و برخی فعالان این صنعت از احتمال اتخاذ تصمیماتی در رگولاتوری و وزارت ارتباطات خبر می‌دهند که می‌تواند حال این صنعت را بدتر کند. در هفته اخیر احمدرضا نخجوانی، مدیرعامل شاتل طی مصاحبه‌ای که با دیجیاتو داشت، از آماده‌سازی پیش‌نویس طرحی در سازمان تنظیم مقررات ارتباطات رادیویی خبر داده و معتقد است که اجرایی شدن چنین طرحی، می‌تواند به زیان شرکت‌های این حوزه و حتی کاربران نهایی تمام شود. نخجوانی اظهار کرده است که رگولاتوری در حال آماده‌سازی پیش‌نویس طرحی است که به موجب آن قرار است قیمت امکانات پایه مورد استفاده اپراتورهای ثابت به‌شدت افزایش یابد. وی تاکید می‌کند: در شرایطی که دولت قیمت‌گذاری خدمات ارائه شده توسط این شرکت‌ها را انجام می‌دهد و اجازه‌ای برای افزایش خدمات متناسب با افزایش هزینه‌ها به شرکت‌ها صادر نمی‌شود، اجرای چنین طرح‌هایی که هزینه‌های جدیدی را به ما و شرکت‌های مشابه‌ تحمیل می‌کند، می‌تواند نهایتا به نابودی صنعت مخابرات و افت جدی‌تر کیفیت خدمات ارتباطی کشور بینجامد.

 

مدیرعامل شاتل در توضیحات خود درباره این طرح اعلام کرده است که رگولاتوری در طرح جدید خود قصد دارد ‌مثلا هزینه آماده‌سازی خط اینترنت را از ۶۰ هزار تومان به ۱۲۰ هزار تومان افزایش دهد؛ یا در بخش دیگری قید شده که هزینه نگه‌داری خط از هزار تومان به ۶۵۰۰ تومان برسد؛ هزینه دریافتی برق متحول شود و حتی برای امکانات منصوبه‌ از سال‌های قبل، میلیاردها تومان هزینه ماهانه گرفته شود. وی معتقد است تصویب چنین طرحی به این معنی خواهد بود که عملا اپراتورها و مردم، بهای ناکارآمدی بخش‌های دیگر را بپردازند. نخجوانی در تشریح چرایی نگرانی خود از این طرح به دیجیاتو گفته است: «اگر قیمت‌گذاری خدمات اینترنت آزاد می‌بود، ما این‌قدر نگران نبودیم و بر اساس شرایط بازار و رقابت، هزینه‌های خود را به هر شکل تامین می‌کردیم و پوشش می‌دادیم. اما آخرین مصوبه قیمت‌گذاری خدمات اینترنت پرسرعت، مربوط به سال ۱۳۹۶ است و در این پنج سال، هزینه‌های ما صدها درصد رشد کرده است.»

 

مدیرعامل شاتل افزوده است: «ما نمی‌دانیم چطور به این آقایان بگوییم ورود به مساله قیمت‌گذاری در بازار رقابتی اشتباه است و نهادهای نظارتی باید تمرکز خود را بر توسعه رقابت و تنظیم بازارهای انحصاری بگذارند.» وی تاکید کرد: «بارها نیز درخواست کرده‌ایم ضمن آنکه تحقیق کنند در کجای دنیا چنین دخالت نادرستی اتفاق می‌افتد، نتیجه این رویکرد نابجا را در جایگاه ‌صد و پنجاهمی ارتباطات ثابت ایران در مقایسه با کشورهای جهان، سراغ بگیرند. یک روزگاری، کسی به ذهنش رسیده که باید قیمت خدمات اینترنت توسط حاکمیت تعیین شود و این تصور اشتباه، در کشوری که درگیر تورم لجام‌گسیخته در همه ارکان خود است و نرخ کالاها، خدمات، ارز و همه‌چیز روزانه بالا می‌رود، همچنان پا بر جا مانده و صنعت ارتباطات ثابت را به نابودی کشانده است.» نخجوانی با انتقاد از این دخالت دولت تصریح کرده است: «مگر سوبسید یا کمکی از سوی سیاستگذار برای این بازار در نظر گرفته شده یا مگر سهم هزینه‌ اینترنت در بودجه خانوارها چقدر است که از یکسو اجازه افزایش قیمت خدمات را نمی‌دهند و از سوی دیگر، به سادگی پارامترهای موثر در تعیین بهای تمام‌شده خدمات را با چنین مصوبه‌‌ای بالا می‌برند.» مدیرعامل شاتل اعلام کرد رخدادهای اخیر کشور، اپراتورهای ارتباطی را با چالش بسیار جدی کیفی و درآمدی روبه‌رو کرده و حداقل انتظار از وزارتخانه در این شرایط بحرانی، این است که به چالش‌های اساسی صنعت دامن نزند؛ در غیر این صورت، باید در انتظار ورشکستگی کامل این صنعت نشست.

 

با این وجود مصاحبه اخیر مدیرعامل شاتل باعث شده که رگولاتوری در مقابل ادعاهای مطرح شده جوابیه‌ای بدهد و نسبت به بخشی از گفته‌های نخجوانی انتقاد کند. در جوابیه رگولاتوری به رسانه منتشرکننده این مطلب آمده است: «در ابتدا باید اشاره کرد، در حال حاضر پیشنهاد سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی در مرحله دریافت نظرات بوده و هنوز پیش‌نویس آن نهایی نشده است. رگولاتوری در پاسخ به انتقاد از دخالت رگولاتوری در بحث قیمت‌گذاری نیز اظهار کرده است: «قیمت‌گذاری نرخ خدمات عمده‌فروشی شرکت مخابرات ایران، به درخواست خود اپراتورها انجام می‌شود.» سازمان تنظیم مقررات ارتباطات رادیویی پیرامون طرح مساله افزایش هزینه دریافتی برق از اپراتورها نیز اظهار کرده است: «این اقدام در راستای افزایش تعرفه توسط صنعت دیگری (وزارت نیرو) که بالطبع در تعرفه ارائه خدمت برق توسط شرکت مخابرات ایران، تاثیرگذار بوده، پیشنهاد شده است. در ادامه نیز تاکید شده که «تعرفه برخی خدمات مخابرات به اپراتورها، مانند «نگهداری خط» بر اساس بررسی‌های انجام شده، در حال حاضر با تعرفه‌ای که حدود ۱۵ سال پیش تعیین شده و کمتر از هزینه تمام شده آن است، ارائه می‌شود. از همین‌رو ارائه چنین خدماتی برای شرکت مخابرات ایران توجیه اقتصادی ندارد و در صورت اجرایی شدن مصوبه، سود ناشی از ارائه این خدمت به مشترکان نهایی میان شرکت مخابرات ایران و دیگر اپراتورها توزیع می‌شود.

 

اینترنت ایران مقرون‌به‌صرفه نیست

شرایط نامساعد این روزهای صنعت مخابرات و نارضایتی فعالان این صنعت از وضع درآمدی اپراتورها درحالی است که همین حالا نیز سرویس‌های اینترنتی که شرکت‌های ایرانی در اختیار کاربران قرار می‌دهند، در رتبه‌بندی جهانی چندان مقرون‌به‌صرفه به حساب نمی‌آیند. امسال کاربران اینترنتی شاهد افزایش قابل‌توجهی در هزینه خدمات اینترنتی بودند، اما هنوز هم این افزایش قیمت رضایت سرویس‌دهندگان اینترنتی را به دنبال نداشته و معتقدند این درآمد، جوابگوی هزینه‌های رو به رشد آنها نیست. بررسی‌های سرف‌شارک‌(‌surfshark‌‌) و رتبه‌بندی ارائه شده توسط این شرکت از وضعیت مقرون‌به‌صرفه بودن هزینه خدمات اینترنتی در کشورهای مختلف دنیا نشان می‌دهد که رتبه ایران در این شاخص نسبت به سال گذشته با ۱۶ پله افت همراه بوده و اکنون ایران در رتبه ۴۷ دنیا قرار دارد. در این رتبه‌بندی تلاش شده تا برای محاسبه شاخص مقرون‌به‌صرفه بودن، از مقایسه «هزینه ارزان‌ترین سرویس اینترنتی‌(ثابت و موبایل)» با درآمد متوسط کاربر استفاده شود. بر اساس نتایج این بررسی مشخص شده که در سال ۲۰۲۲ رتبه مقرون‌به‌صرفه بودن هزینه اینترنت موبایل در ایران ۱۰۱ بوده و رتبه کشور در این مورد برای اینترنت ثابت نیز ۳۷ است. این درحالی است که مدیران وزارت ارتباطات مدت‌هاست تاکید دارند که پایین بودن هزینه اینترنت موبایل باعث شده کاربران زیادی استفاده از آن را به اینترنت ثابت ترجیح دهند و همین موضوع فشار زیادی به شبکه موبایل کشور وارد می‌کند. آنها پیشنهاد داده‌اند هزینه اینترنت موبایل افزایش بیشتری یابد تا مصرف کاربران به شبکه ثابت انتقال یابد.

 

قرار دادن تمام این موضوعات در کنار هم نشان می‌دهد که مدیریت ناکارآمد حوزه ارتباطی در دهه‌های اخیر کار را به جایی رسانده که حالا دیگر نه کاربران از وضع موجود رضایت دارند و نه سرویس‌دهندگان اینترنت. فعالان صنعت مخابرات و اپراتورها در شرایطی نسبت به آینده این صنعت(با افت درآمد اخیر) هشدار داده و خواهان افزایش تعرفه‌ها هستند که همین حالا نیز اینترنت ایران برای کاربران چندان مقرون‌به‌صرفه نیست. از سوی دیگر کیفیت خدمات نیز بسیار پایین آمده است؛ به‌طوری که تلاش برای دسترسی به اینترنت و یک جست‌وجوی ساده مانند سوهانی اعصاب کاربران را خراش می‌دهد.