آزمونی برای استقلال و فراگیری پیام‌رسان‌های داخلی
یک بار دیگر قطعی برق در یکی از مراکز داده دردسرساز شد و البته این‌بار قرعه اختلال به نام پیام‌رسان‌های داخلی افتاد. این قطعی برق طبق ادعای روابط عمومی وزارت ارتباطات، تنها پنج دقیقه طول کشید و در فاصله کمی هم حل شد، اما اختلال در دسترسی به بعضی از این پیام‌رسان‌ها تا صبح دیروز ادامه یافت. هر چند سریال قطعی برق و متعاقب آن، اختلال در ارتباطات اینترنتی، به تجربه تکراری کاربران ایرانی در ماه‌های گذشته تبدیل شده است؛ اما بروز چنین اختلالی در پیام‌رسان‌ها و پلتفرم‌های بومی دور از ذهن به نظر می‌رسید! ظاهرا حمایت همه‌جانبه وزارت ارتباطات و دستگاه‌های دولتی از توسعه شبکه ملی اطلاعات و پیام‌رسان‌های داخلی و حتی حضور چهار ساعته وزیر ارتباطات در محل دیتاسنتر برخی از این پیام‌رسان‌ها و نظارتش بر روند رفع اشکالات فنی هم نتوانست مصونیت چندانی برای آنها به همراه بیاورد.
ضعف زیرساخت و معماری شبکه
حوالی بعد‌از‌ظهر روز دوشنبه این اختلال با پیام‌رسان ایتا شروع شد و به تدریج به پیام‌رسان‌های دیگر رسید. به این ترتیب بود که سرویس‌های بله، سروش، آی‌گپ و ویراستی هم با اختلال جدی مواجه شدند و بعضی از کاربران در شبکه‌های اجتماعی اعلام کردند که در برخی از این پلتفرم‌ها و پیام‌رسان‌ها، اتصال فقط با وی‌پی‌ان امکان‌پذیر است! با گسترده شدن این اختلال، مدیر روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات در ارتباطی با شبکه خبر که با استفاده از پلتفرم خارجی «اسکایپ» برقرار شده بود، از رفع این مشکل و اتصال دوباره پیام‌رسان‌های داخلی تا یک ساعت آینده خبر داد. محمداحسان خرامید در این گفت‌وگوی تلویزیونی اعلام کرد: «این اختلال به دلیل مشکل در شبکه تامین برق در یکی از دیتاسنترهای شرکت ارتباطات زیرساخت به وجود آمد که سبب شد حدود پنج دقیقه قطعی برق داشته باشیم. این اختلال در حد یکی از مراکز ماست و این‌گونه نیست که مشکل سراسری باشد. دوستانی که فنی هستند می‌دانند بعد از اینکه سیستم برق وصل و مشکل مرتفع میشود، لحظاتی طول می‌کشد تا ادامه خدمت‌رسانی مانند گذشته انجام شود.»
متعاقب این گفت‌وگوی تلویزیونی، شرکت ارتباطات زیرساخت هم در اطلاعیه‌ای اعلام کرد: «مشکل ایجاد شده در شبکه تامین برق، باعث از دسترس خارج شدن برخی از پیام‌رسان‌ها به صورت موقت شد که این قطعی برق برطرف شده و فرآیند فنی برای ادامه خدمت‌رسانی در حال انجام است.» با این همه اما اتصال به پیام‌رسان‌های داخلی با فاصله‌ای یک یا چند ساعته برقرار شد. ابتدا پیام‌رسان آی‌گپ وصل شد و در ساعات پایانی روز دوشنبه، سروش پلاس از اتصال مجدد خود خبر داد. بعد از نیمه‌شب، اعلام شد که اختلال در پیام‌رسان بله مرتفع شده اما همچنان کاربران ایتا از قطعی این پیام‌رسان خبر می‌دادند. در نهایت اتصال به پیام‌رسان ایتا در صبح روز گذشته برقرار شد.
این اتفاق سوالات متعددی را درباره ضعف زیرساختی و معماری شبکه ملی اطلاعات مطرح کرد. حامد بیدی یکی از کارشناسان حوزه ارتباطات و اینترنت درباره اختلال گسترده در پیام‌رسان‌های داخلی به «دنیای اقتصاد» گفت: «ظاهرا قطع برق در دیتاسنتر بومهن به قطع ارتباط تمام پیام‌رسان‌های داخلی منجر شده است. طرح چنین موضوعی، خودش عذر بدتر از گناه است!» او در ادامه دو نکته را درباره این اتفاق مطرح کرد و گفت: «در تمام دنیا سرویس‌های ارتباطی و اینترنتی دست‌کم روی چند دیتاسنتر فعال هستند تا در صورت بروز مشکلات فنی، ارائه خدمات در این سرویس‌ها مختل نشود. پیام‌سان‌های داخلی که با وجود حمایت‌های بی‌چون و چرای دولت، مدعی ارائه خدمات باکیفیت هستند، چطور با قطع برق یک دیتاسنتر دچار اختلال و قطعی می‌شوند؟! چنین اتفاقی تنها نشان‌دهنده معماری نادرست شبکه است.» بیدی همچنین قطعی برق یک دیتاسنتر را هم موضوعی عجیب دانست و در این مورد گفت: «طبیعتا هر دیتاسنتری باید به کمک یو‌پی‌اس‌ها و سپس ژنراتورها، امکان جایگزینی و تامین برق در شرایط اضطراری را داشته باشد. وقتی این‌طور نیست، یا باید به صحت ادعای مطرح شده شک کرد یا در صورت پذیرش آن باید خودمان را برای مواجهه با خطر بزرگ‌تری آماده کنیم که ضعف شدید زیرساختی و معماری شبکه، به خصوص شبکه ملی اطلاعات است که بودجه‌های کلانی برای توسعه و تجهیز آن صرف شده است.»
در مقابل اما محمداحسان خرامید، مدیر روابط عمومی و مرکز اطلاع‌رسانی وزارت ارتباطات، عملکرد دیتاسنتر در زمان قطعی برق را با یک سیستم معمولی مقایسه کرد و در گفت‌وگو با خبرگزاری مهر گفت: «وقتی با سیستمی کار انجام می‌دهید و برق قطع میشود، تا سیستم و برنامه مورد نظر بالا بیاید، با فرآیند زمان‌بری مواجه هستید. قطعی برق و ایجاد اختلال در پیام‌رسان‌ها نیز به همین صورت است و تا رفع مشکل و سرویس‌دهی مجدد زمان لازم دارند. این در حالی است که اگر ما پشتیبان (بک‌آپ) و تمهید قطعی برق نداشتیم، شاید تا دو، سه روز دیگر هم برای حل این مشکل زمان نیاز بود.» این در حالی است که مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت در دفاع از اقدامات انجام شده برای رفع این مشکل، به «ایسنا» گفت: «مرکز داده مذکور از تجهیزات مناسب و با کیفیتی برخوردار است. اولویت ما ارائه سرویس پایدار است و پس از آن گزارش‌های تکمیلی در خصوص مدیریت این اختلال بررسی خواهد شد تا از تکرار آن پیشگیری شود.» محمد جعفرپور همچنین بروز چنین مشکلی را عادی دانست و گفت: «اختلال در سیستم برق اتفاق نادری نیست و بارها سرویس‌های جهانی با چنین مشکلاتی روبه‌رو بودند. اما برخی تمهیدات در حوزه برق شهری و تدابیر مراکز داده پشتیبان می‌تواند کیفیت خدمات را افزایش داده و اختلال‌های حداقلی را نیز مدیریت کند که برای اجرای سریع در دستور کار هستند.»
معیاری برای محبوبیت
بروز اختلال گسترده و قطعی پیام‌رسان‌های داخلی آن هم حدود یک هفته بعد از اعلام رسمی اتصال این پیام‌رسان‌ها، شبهاتی درباره احتمال ارتباط این اتفاقات با هم و همچنین ظن یکپارچگی و یکسان‌سازی الگوریتم‌های رمزنگاری آنها را مطرح کرد؛ موضوعی که در صورت درستی، باعث میشود اعتماد کاربران و کسب‌وکارها به استقلال و امنیت این پلتفرم‌های بومی، کمتر شود. سعید سوزنگر، کارشناس حوزه آی‌تی و امنیت اطلاعات، این فرضیه را تا حد زیادی درست می‌داند. او درباره عملکرد پیام‌رسان‌های داخلی و بستر فعالیت آنها به «دنیای اقتصاد» گفت: «اختلال گسترده در پیام‌رسان‌های داخلی به دنبال قطع برق در یک دیتاسنتر نشان می‌دهد که اکثر این سرویس‌ها از یکجا سرویس‌دهی می‌کنند. شاید حتی بیم این موضوع هم برود که به خاطر ایجاد یک مرکز یکپارچه برای اتصال این پیام‌رسان‌ها، تبادل اطلاعات آنها با هم و یکسان‌سازی الگوریتم‌های رمزنگاری، این پیام‌رسان‌ها در یک نقطه تجمیع شده باشند یا دست‌کم بخشی از سرورهای آنها و یک نوع خاصی از سرورهای‌شان یا زیرساخت‌های امنیتی که وظیفه تبادل اطلاعات آنها را انجام می‌دهند، در یکجا جمع‌آوری شده‌اند. از طرفی، حتی ممکن است از مراکز داده مختلفی استفاده کنند، اما مرکز داده‌ای باشد که وظیفه برقراری ارتباط این پیام‌رسان‌ها با هم را به عهده داشته باشد و حالا این مرکز داده دچار اختلال شده باشد.»
این کارشناس معتقد است بروز چنین اختلال گسترده‌ای در یک لحظه و برای چند پیام‌رسان، نشان می‌دهد که آنها در لایه ارتباطی یا در لایه پروتکل یا حتی در لایه سخت‌افزار، ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و سرویس‌دهی آنها در یک گلوگاه خاص و مشخصی به هم پیوند خورده است. سوزنگر درباره احتمالات مطرح شده از سوی بعضی از کاربران در شبکه‌های اجتماعی مبنی بر ارتباط اختلالات اخیر با تشدید فیلترینگ، گفت: «نمی‌توانم چنین ادعایی را تایید کنم، چون سیستم فیلترینگ در کشور ما ساختار مشخصی ندارد. با این حال چیزی که به وضوح مشخص است، اراده و برنامه‌ریزی جدی دولت برای اتصال پیام‌رسان‌های داخلی با یکدیگر است که استقلال و اقدامات آنها برای تامین امنیت اطلاعات را زیرسوال می‌برد.»
در حالی که اغلب کاربران و کسب‌وکارها به دلیل بی‌اعتمادی و نبود کیفیت کافی، همچنان ترجیح می‌دهند از پیام‌رسان‌های فیلتر شده استفاده کنند، بسیاری از کارشناسان معتقدند که در حال حاضر کاربران این پلتفرم‌های بومی تنها به ضرورت و گاه اجبار، از آنها استفاده می‌کنند. در همین راستا دوشنبه شب وزیر سابق ارتباطات به دنبال اختلال گسترده در پیام‌رسان‌های بومی در توییتی اعلام کرد: «بررسی آماری گلایه‌های امشب کسب‌وکارهای مجازی از قطع پیام‌رسان‌ها می‌تواند معیار خوبی برای سنجش فراگیری آنها در بین مردم باشد.»