چالش‌‌‌های بزرگ اعطای وام دیجیتال
در سال‌های اخیر استفاده از فناوری در بازار اعتبارات و اعطای تسهیلات سبب شد تا سد بزرگ کاغذبازی در سیستم سنتی وام‌‌‌دهی از میان برداشته شود. لندتک‌‌‌ها حالا در تمام دنیا کاربران را از قید و بند بوروکراسی وام‌‌‌دهی آزاد می‌کنند. رشد تورم و معضلات اقتصادی در ایران هم باعث شده است تا خدمات لندتک اقبال خوبی در میان کاربران پیدا کند.
با این همه اما این حوزه با چالش‌‌‌های بزرگی در مسیر رشد خود روبه‌‌‌رو است که شاید یکی از مهم‌ترین آنها نبود رگولاتور تخصصی باشد. فرآیند اعتبارسنجی کاربران هم یکی دیگر از مشکلات این بخش است که بیش از هر چیز باعث نارضایتی کاربران شده. از طرف دیگر بانک‌ها نیز برای اعطای اعتبار به کاربران شروط سختگیرانه‌‌‌ای دارند و اغلب با همان رویکرد سنتی با این پدیده مواجه می‌‌‌شوند. اینها در کنار موارد دیگر، باعث شده است تا رشد لندتک‌‌‌ها در بازار ایران با وجود استقبال از سوی کاربران بسیار کند پیش برود.
شرایط سختگیرانه بانک‌ها
از آنجا که فرآیند دریافت وام از بانک‌ها و موسسات مالی، به‌‌‌عنوان اصلی‌‌‌ترین مراجع وام‌‌‌دهی در کشور، بسیار زمان‌بر و طاقت‌‌‌فرساست، عملا دهک‌‌‌های با درآمد پایین از دسترسی به چنین خدمات مالی محروم می‌‌‌شوند. در چنین شرایطی، ضرورت وجود پلتفرم‌‌‌های وام‌‌‌دهی دیجیتال به دلیل ایجاد دسترسی سریع‌‌‌تر و راحت‌‌‌تر عموم مردم به خدمات مالی بیش از پیش احساس میشود. با این همه اما صنعت لندتک در ایران همچنان نوپا و ناشناخته است، به همین دلیل شرکت‌های فعال در این صنعت با چالش‌‌‌های بسیار زیادی برای تامین مالی، به‌خصوص از سوی بانک‌ها، مواجه هستند. به‌‌‌طور کلی لندتک‌‌‌ها این امکان را در اختیار افراد قرار می‌دهند که با شرایط آسان‌‌‌تری به منابع مالی موردنیاز خود دسترسی یابند و با منابع مالی خرد نیازهای ضروری خود را پوشش دهند، با این حال کاربران برای دریافت این اعتبارها باید مراحل سختی را پشت سر بگذارند.
به‌‌‌طور کلی هر کاربری که بخواهد از لندتک‌‌‌ها اعتبار دریافت کند، باید احراز هویت و اعتبارسنجی شود. اعتبارسنجی کاربران معمولا توسط شرکت مشاوره رتبه‌‌‌بندی اعتباری ایران انجام میشود که تحت نظارت بانک مرکزی است. امتیاز اعتباری، معیاری است مبتنی بر داده که برای محاسبه ریسک اعتباری اشخاص به کار می‌رود. این امتیاز با استفاده از متغیرهای رفتاری فرد نظیر بازپرداخت اقساط، چک برگشتی و… محاسبه میشود. رضا قاســم‌‌‌پور، مدیرعامل شرکت مشاوره رتبه‌‌‌بندی اعتباری ایران درگفت‌‌‌وگــو بــا روزنامه ایران در اسفند سال گذشته، در پاسخ به این سوال که آیا امتیاز اعتباری تنها مبتنی بر داده‌‌‌های بانکی بوده و از این طریق محاسبه میشود، عنوان کرد: «تاکنون امتیاز اعتباری اشخاص صرفا بر اساس داده‌‌‌های محدودی از شبکه بانکی استخراج می‌‌‌شد. اما در حال حاضر در تلاش هستیم تا با ایجاد تنوع در داده‌‌‌ها و افزایش سطح پوشش اطلاعات از اشخاص، امتیاز اعتباری را با مدل و رویکردی نوین به منظور افزایش دقت پیش‌بینی و ضریب پوششی بالاتر از وضعیت فعلی، در جامعه ارائه کنیم.»
او در ادامه افزود: «مدل جدید امتیاز اعتباری با رویکردی نوین و ضریب پوشش بالا در بهار سال ۱۴۰۲ به بهره‌‌‌برداری خواهد رسید. در حال حاضر رویکرد امتیاز اعتباری تنها بر اساس داده‌‌‌های سنتی یعنی اطلاعات تسهیلات بانکی اشخاص بنا نهاده شده، این در حالی است که امروزه در بسیاری از کشورهای توسعه‌‌‌یافته از داده‌‌‌های غیربانکی یا اصطلاحا جایگزین در محاسبه امتیاز اعتباری استفاده میشود. این موضوع علاوه بر ارائه ارزیابی کامل‌‌‌تری از اشخاص، منجر به این خواهد شد تا اشخاص بیشتری در جامعه دارای امتیاز اعتباری شوند و بعضا در برخی از کشورها ضریب پوشش امتیاز اعتباری به بالای ۹۵درصد نیز رسیده است.»
قاسم‌‌‌پور در خصوص ارزیابی نقش سازمان‌ها و شرکت‌های مختلف و به صورت خاص و مشخص وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی در این زمینه عنوان کرد: «بر اساس برنامه‌‌‌ریزی انجام‌شده، مقرر شد تا شاخص‌‌‌های مورد استفاده در مدل امتیاز اعتباری از ۲۰ شاخص به ۲۴۸ شاخص افزایش پیدا کند و با حمایت وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی اقلام اطلاعات متنوعی شامل اطلاعات تسهیلات و تعهدات بانکی، چک، کارت اعتباری، اطلاعات مالیاتی و گمرک، بیمه، اطلاعات قضایی و محکومیت‌‌‌های اشخاص، اطلاعات واردات و صادرات و بازرگانی اشخاص، جرایم راهنمایی و رانندگی، اطلاعات مرتبط با کسب و کارهای فعال در حوزه فروش اقساطی (نظیر لندتک‌‌‌ها وBNPLها)، قبوض سازمان‌های خدماتی نظیر آب، برق، گاز و تلفن و همچنین اپراتورهای تلفن همراه در حال جمع‌‌‌آوری است.»
او همچنین تصریح کرد: «خوشبختانه با حمایت بانک مرکزی و وزارت امور اقتصادی و دارایی، بخشی از این اطلاعات جمع‌‌‌آوری شده و نسخه اول مدل امتیاز اعتباری در حال نهایی‌‌‌سازی است و قصد داریم در بهار سال ۱۴۰۲ از نسخه اول مدل مزبور رونمایی کنیم.»
سابقه دریافت وام؛ یکی از شروط اعطای اعتبار
جالب است بدانید که نداشتن چک برگشتی و نبود اقساط معوقه، تنها شروط بانک‌ها و شرکت رتبه‌‌‌بندی اعتباری ایران برای استفاده از خدمات لندتک و دریافت اعتبار نیستند؛ داشتن سابقه دریافت وام هم یکی از مهم‌ترین این شروط است. در واقع کاربرانی که هیچ سابقه‌‌‌ای نداشته باشند و رفتار اعتباری آنها قابل مطالعه نباشد، مشمول دریافت اعتبار از سوی لندتک‌‌‌ها نمی‌‌‌شوند. «دیجی‌‌‌پی» یکی از بازیگران مهم حوزه وام‌‌‌دهی دیجیتال (لندتک) است که به تازگی گزارش عملکرد خود در سال ۱۴۰۱را منتشر کرده. این گزارش نشان میدهد که در سال گذشته بیش از ۲ میلیون درخواست توسط کاربران این پلتفرم برای خرید اقساطی ثبت شده که مجموع مبلغ درخواستی معادل ۳۰هزار میلیارد تومان بوده است. با مقایسه این عدد با مبلغ ۱/ ۲هزار میلیارد تومانی اعطای وام خرید اقساطی توسط دیجی‌‌‌پی، می‌توان متوجه شد حدود ۳درصد از کل مبلغ درخواستی به کاربران وام اعطا شده است. دیجی‌‌‌پی در گزارش عملکرد خود اعلام کرده است که یکی از دلایل اصلی این موضوع محدودیت منابع مالی دیجی‌‌‌پی بوده است. به‌‌‌طور میانگین کاربران دیجی‌‌‌پی مبلغ ۱۵ میلیون تومان را برای دریافت وام خرید اقساطی درخواست کرده‌‌‌اند. اما نمودار تنوع سرویس‌‌‌های اقساطی دیجی‌‌‌پی نشان میدهد که در سال ۱۴۰۱، ۷۵درصد تعداد وام‌‌‌های اعطا‌شده به کاربران در بازه مبلغی ۲۵ تا ۳۰ میلیون بوده است. بنابراین دیجی‌‌‌پی وام‌‌‌هایی با مبلغی بیش از میانگین مبلغ درخواستی به کاربران اعطا کرده که احتمالا ناشی از تایید درخواست کاربران با مبلغ وام‌‌‌های بالا بوده است. البته نرخ ۲۰درصد موفقیت درخواست‌‌‌دهندگی در اعتبارسنجی بانکی نیز در این موضوع اثرگذار است که احتمالا دهک‌‌‌های کم‌‌‌درآمد جامعه با مبلغ وام درخواستی پایین، رتبه اعتباری کافی برای دریافت وام را نداشته‌‌‌اند.
مولود کشتکار مدیر روابط عمومی دیجی‌‌‌پی در خصوص نحوه اعتبارسنجی کاربران به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «دیجی‌‌‌پی برای این کار از سیستم اعتبارسنجی ایران استفاده می‌کند و اعتبارسنجی داخلی در حال حاضر انجام نمیشود. دیجی‌‌‌پی اطلاعات کاربرانی را که برای دریافت وام اقدام می‌کنند برای سیستم اعتبارسنجی ایران ارسال کرده و آنها پس از بررسی نتیجه را اعلام می‌کنند. با این حال موضوعی که وجود دارد این است که ما با یکسری از بانک‌های خاص کار می‌‌‌کنیم و بانک‌ها به ما اعلام می‌کنند که کسی که تا به حال سابقه دریافت وام نداشته یا مدت زمان زیادی از دریافت وامش گذشته و نمی‌توان رفتار اعتباری آن کاربر را مطالعه کرد، شامل دریافت اعتبار نمیشود. در واقع اطلاعات کاربرانی که از طرف سامانه اعتبارسنجی ایران null گزارش شود، یعنی اطلاعاتی درباره‌‌‌اش وجود نداشته باشد امکان دریافت وام را ندارد.»
او در ادامه تصریح کرد: «سامانه اعتبارسنجی ایران علاوه بر بررسی چک برگشتی، سابقه اقساط معوقه و خوش‌حسابی، بدون سابقه بودن کاربران را هم در نظر می‌گیرد. کاربرانی که هیچ‌گونه سابقه‌‌‌ای در خصوص دریافت وام نداشته باشند، مشمول دریافت اعتبار نمی‌‌‌شوند. با این حال این موضوع از قضاوت دیجی‌‌‌پی در مورد کاربر جداست؛ در واقع این شرطی است که از سوی بانک یا سامانه اعتبارسنجی ایران گذاشته میشود، یعنی با بررسی سوابق کاربر به این نتیجه می‌‌‌رسند که اعتبار به کاربر تعلق بگیرد یا خیر. این سامانه به تمام کاربران یک رتبه‌‌‌ای میدهد؛ این عدد از خیلی پرریسک تا خیلی کم‌‌‌ریسک تعریف شده است؛ مثلا کسی که هم سابقه دریافت وام داشته هم خوشحساب بوده، در حاشیه سبز قرار می‌گیرد. با این حال ممکن است بانکی که ما با آن کار می‌‌‌کنیم، اعلام کند که فقط به رتبه‌‌‌های A و B اعتبار میدهد.»
کشتکار در خصوص چالش‌‌‌های دیجی‌‌‌پی با نظام بانکی گفت: «مهم‌ترین مشکل ما تامین اعتبار است؛ چون لندتک‌‌‌ها نوپا هستند، روند جلب اعتماد بانک‌ها به لندتک‌‌‌ها برای در اختیار گذاشتن منابع مالی زمان‌بر است. علاوه بر آن بعضی بانک‌ها برای همکاری شرایطی دارند که سختگیرانه است و باعث میشود تعداد کمتری از افراد بتوانند وام دریافت کنند؛ ولی به طور کلی تجربه دیجی‌‌‌پی با پست‌‌‌بانک، بانک ملت و بانک تجارت، در مقایسه با تجربه‌‌‌ای که با لیزینگ‌‌‌ها داشته، رضایت‌بخش بوده است.»
«ازکیوام» یکی دیگر از بازیگران مهم صنعت لندتک، وجود این چالش‌‌‌ها را در مسیر رشد خود تایید می‌کند. ظاهرا دریافت وام از این شرکت هم مستلزم اعتبارسنجی، احراز هویت و همچنین داشتن چک صیادی به نام خود شخص است. روابط عمومی ازکیوام در خصوص نحوه اعتباردهی این شرکت به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «کاربران ازکیوام می‌توانند بدون طی فرآیندهای پیچیده بانکی، طرح‌‌‌های مختلف اعتباری را با همدیگر مقایسه کرده و متناسب با شرایط خود آنها را انتخاب کنند تا در کمترین زمان ممکن بتوانند با دریافت اعتبار، خرید خود را انجام دهند. رسالت ازکیوام این است که مخاطبانش را از فرآیندهای پیچیده بانکی در مدل‌‌‌های سنتی بی‌‌‌نیاز کند.»
روابط عمومی ازکیوام همچنین در خصوص مدل همکاری ازکیوام با تامینکنندگان مالی اظهار کرد: «مدل همکاری با تامینکنندگان اعتبار مانند بانک‌ها و لیزینگ‌‌‌ها نیز در راستای تسهیل ارائه اعتبار به مشتریان است. ازکیوام تامینکنندگان مالی را از نگرانی‌های شناسایی، احراز هویت و اعتبارسنجی بی‌‌‌نیاز می‌کند تا بتواند به‌‌‌عنوان یک تسهیل‌‌‌گر در ارائه خدمات اعتباری در شرایط تورمی و کاهش قدرت خرید مردم عمل کند. درخصوص فرآیند اعتباردهی، کاربر نیازی به مراجعه حضوری برای دریافت اعتبار ندارد و تمامی فرآیند احراز هویت، اعتبارسنجی و بارگذاری مدارک هویتی و شغلی به‌‌‌صورت آنلاین انجام میشود.»
روابط عمومی این شرکت در خصوص چالش‌‌‌های اعتبارسنجی در صنعت لندتک و دلیل دریافت وثیقه از کاربران گفت: «به‌‌‌دلیل فقدان بانک اطلاعاتی و سنجش رفتار مالی مشتری در کشور، ازکیوام نیز فعلا مستندات درآمدی و تضمین را در طرح‌‌‌های اعتباری خرید کالاهای بادوام به صورت چک دریافت می‌کند، اما برای کاربران سازمانی اعتبار موردنیاز بدون چک ارائه میشود. همچنین در خرید اعتباری بیمه، شرایطی وجود دارد که فرد فارغ از سختی‌‌‌های خرید اقساطی (موضوعات مربوط به چک و سفته) در زمان بسیار کوتاهی بیمه قسطی خریداری می‌کند.»
روابط عمومی ازکیوام درباره مفهوم اعتبارسنجی دیجیتال تصریح کرد: «ازکیوام به‌‌‌عنوان یک شرکت فناوری‌‌‌محور همیشه قصد داشته فرآیندهای فین‌‌‌تکی مانند امضا و احراز هویت الکترونیکی را در فضای اعتباری اکوسیستم کشور پیاده‌سازی کند. اما در مورد اعتبارسنجی در ایران اصولا مفهوم دقیقی تعریف نشده و به همین دلیل مشخص نیست که بدون دریافت وثیقه برای اعتباردهی خرید کالاهای بادوام، دقیقا چه رفتاری باید انجام داد. این مساله الگوریتم ثابتی ندارد و واجدان دریافت وام نیز مشخص نیستند. بنابراین در چنین شرایطی به‌‌‌دلیل نبود اطلاعات لازم، مدل‌‌‌سازی انجام نشده است. ازکیوام برای حل این مساله مدل اعتباری خود را ایجاد کرده و به‌‌‌دنبال روش‌هایی رفته تا از مشتری اظهارنامه‌‌‌های درآمدی دریافت کند و بتواند وسع مالی مشتری برای پرداخت اقساط را بسنجد.» ازکی وام در پایان اعلام آمادگی کرد که باهمکاری دیگر بازیگران این صنعت و شکل‌‌‌گیری یک گروه مشترک از استارت‌آپ‌‌‌های لندتک، به‌‌‌صورت مشترک برای تولید یک نمره اعتباری متمرکز اقدام شده و به عمیق‌‌‌تر شدن بازار اعتباری در ایران کمک شود.
ترس کاربران از عنوان بدهکار بانکی
هر چند تورم و روند پیچیده دریافت تسهیلات از بانک‌ها به شکل سنتی، موج استقبال گسترده‌‌‌‌‌‌ای از صنعت لندتک ایجاد کرد، اما برخی تجربه‌‌‌های ناخوشایند هم به بدبینی گروهی از کاربران نسبت به خدمات این شرکت‌ها منجر شده است. مرور بعضی از این تجربه‌‌‌های تلخ در شبکه‌‌‌های اجتماعی می‌تواند تصویر بهتری از آنچه مانع از بهره‌‌‌گیری بهتر و راحت‌‌‌تر کاربران از این خدمات میشود، ارائه کند. به عنوان مثال، در سال گذشته برخی مشتریان شرکت لندو – که در زمینه وام‌‌‌دهی و خرید اقساطی فعالیت می‌کند – در شبکه‌‌‌های اجتماعی نسبت به این موضوع اعتراض کرده بودند که با وجود پرداخت به موقع اقساط خود به این شرکت، همچنان از سوی بانک عامل آن بدهکار شناخته شده‌‌‌اند. این کاربران اعلام کردند که لندو با وجود دریافت اقساط از کاربران خود، این مبالغ را در اختیار بانک عامل قرار نداده و این موضوع باعث شده است تا نام برخی مشتریان به عنوان بدهکار بانکی در سیستم بانکی کشور ثبت شود و امکان دریافت وام نداشته باشند. هر چند شرکت لندو حاضر به پاسخگویی به خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» نشد، اما لندو در همان زمان اعلام کرد که یک مغایرت سیستمی باعث مشکلات پیش‌آمده شده بود. آن‌طور که اعلام شد در بخش مالی لندو، سه نوع حساب وجود دارد؛ حساب وام مشتری‌‌‌ها، حساب اقساط پرداختی مشتری‌‌‌ها و حساب درآمد لندو که طبق توافق انجام‌شده با بانک عامل، لندو به دو حساب اول دسترسی ندارد؛ در نتیجه از لحاظ عملیاتی، لندو به هیچ وجه امکان برداشت از اقساط پرداختی مشتری‌‌‌ها یا وام آنها را ندارد. هر چند لندو اعلام کرد که روند تسویه اقساط مشتریان بر اساس گزارش‌‌‌های لندو به بانک است که در پنل‌‌‌های مشخصی صورت می‌گیرد، اما از ۱۵ خرداد تا ۱۱ مرداد ماه سال گذشته، در اقساط حدود ۴هزار نفر از مشتریانی که قسطی پرداخت نکرده بودند با مشتریان خوشحساب مغایرت‌‌‌هایی به وجود آمده بود.
مدیر روابط عمومی دیجی‌‌‌پی در پاسخ به اینکه مشکلات مشابه برای کاربرانی که از دیجی‌‌‌پی اعتبار می‌‌‌گیرند هم اتفاق افتاده است یا خیر، عنوان کرد: «ما به طور کلی اقساط دریافتی از طرف کاربر را در حساب دیجی‌‌‌پی نگه نمی‌‌‌داریم. این اقساط مستقیما به حساب بانک واریز میشود. اگر کاربر نرم‌‌‌افزار آن بانک را داشته باشد، می‌تواند فرآیند بازپرداخت را طوری تنظیم کند که آن بانک مبلغ قسط را مستقیما از حسابش کسر کند. در واقع مبلغ اقساط به حساب دیجی‌‌‌پی واریز نمیشود و مستقیما به حساب بانک واریز میشود؛ بنابراین هیچ تاخیری در بازپرداخت اقساط کاربر و دریافت مبلغ قسط توسط بانک وجود نخواهد داشت که برای کاربران مشکل بدحسابی به‌‌‌وجود بیاورد.»
چالش‌‌‌های زیرساختی لندتک‌‌‌ها برای رشد از طرفی و پیچیدگی‌‌‌های سیستم‌های بانکی و عدم‌ایجاد یک الگوی معتبر واحد برای اعتبارسنجی برای کاربران از طرف دیگر، باعث شده‌‌‌اند که اکوسیستم لندتک کشور نتواند با سرعت رشد این اکوسیستم در جهان همراه شود.