گمشده‌ای به نام «کیفیت اینترنت»
چندی پیش انجمن تجارت الکترونیک برای اولین‌بار در گزارشی با اتکا به منابع مختلف بین‌المللی و پایش‌های داخلی، نشان داد که وضعیت اینترنت ایران قرمز است. با این حال، وزیر ارتباطات بخش‌هایی از این گزارش را غیرمنصفانه دانسته و از سوی دیگر معاون او در شرکت ارتباطات زیرساخت، نسبت به این گزارش ابراز نارضایتی کرده است.
وضعیت سرعت اینترنت و کیفیت پایین آن در بیش از یک دهه گذشته یکی از معضلات اصلی کاربران ایرانی بوده، اما از نیمه دوم سال گذشته دور تازه‌ای از محدودیت‌ها و اختلال‌ها در اینترنت شروع شده که اعتراض بسیاری از کاربران را به همراه داشته است. با این حال وزیر ارتباطات پیوسته در گفت‌وگوهای خود اعلام میکند که سرعت و کیفیت اینترنت مشکلی ندارد و در پاسخ به این سوال رسانه‌ها که چه زمانی قرار است وضعیت اینترنت کشور بهبود پیدا کند، به این نکته اکتفا میکند که به غیر از مسدود شدن دو پلتفرم محبوب اینستاگرام و واتس‌اپ، مساله خاصی در مورد اینترنت کشور وجود ندارد و اختلالی هم اگر باشد، جزئی است. در حالی که برای وزیر ارتباطات و وزارتخانه متبوعش در خصوص وضعیت اینترنت، در بر یک پاشنه می‌چرخد و آن هم بهبود شرایط اینترنت کشور است، اما طی حدود یک‌سال گذشته کسب‌وکارها و تشکل‌های مختلف با انتشار نامه‌هایی به وزیر ارتباطات و همچنین رئیس‌جمهوری، از آنها خواسته‌اند شرایط اینترنت را حداقل به قبل از تابستان سال ۱۴۰۱ بازگردانند.
در نهایت وزیر ارتباطات در اوایل تیر ماه و در حاشیه نمایشگاه الکامپ در مقابل رسانه‌ها قرار گرفت و باز هم در واکنش به اختلال‌های مداوم شبکه گفت که شرایط اینترنت روبه بهبود است و در همین نمایشگاه اعلام کرد که درحال فراهم کردن اینترنتی با سرعت چند صد مگابیتی برای مردم است. با این حال عصر همان روز در جلسه شورای عالی فضای مجازی، رئیس‌جمهوری درخواست تشکیل کارگروهی برای بررسی کندی اینترنت در کشور را داد. یکی از نتایج این دستور آن بود که انجمن تجارت الکترونیک برای نخستین بار و با استناد به منابع مختلف بین‌المللی و داده‌های گوناگون، گزارشی مستند و تحلیلی را منتشر کرد که نشان می‌داد کیفیت اینترنت در ایران در وضعیت «بحرانی» قرار دارد. در این گزارش، اینترنت در ایران، پراختلال، محدود و کند معرفی شد. به بیان دقیق‌تر طبق این گزارش در بین ۱۰۰ کشور جهان با بیشترین تولید ناخالص ملی، ایران پس از میانمار، دومین اینترنت پر اختلال، پس از چین دومین اینترنت محدود جهان و جزو ۵ اینترنت کند جهان است. یک هفته پس از انتشار این گزارش وزیر ارتباطات در حاشیه جلسه هیات دولت در چهارشنبه گذشته، بخشی‌هایی از این گزارش را غیرمنصفانه دانست و تاکید کرد که این گزارش اشکالاتی دارد که اتفاقا تهیه‌کنندگان آن هم این اشکالات را قبول کرده‌اند. اما چرا در حالی که وزارت ارتباطات دولت سیزدهم در دو سال گذشته حتی یک آمار و داده مشخص و شفاف از وضعیت شبکه از قبیل ظرفیت پهنای باند بین‌المللی را منتشر نکرده و حتی راه‌های دسترسی به اطلاعات شفاف مانند وب‌سایت بررسی تبادل ترافیک داخلی (تهران IXP) را از دسترس خارج کرده، به گزارش داده‌محور و مستند انجمن تجارت الکترونیک در مورد وضعیت قرمز اینترنت ایران اشکال می‌گیرد و آن را منصفانه و منطبق با واقعیات کشور نمی‌داند؟
گلایه وزارت ارتباطات از گزارش انجمن تجارت الکترونیک چیست؟
به دنبال اظهارات وزیر ارتباطات در مورد منصفانه نبودن گزارش انجمن تجارت الکترونیک تهران در مورد وضعیت اینترنت کشور، شامگاه روز چهارشنبه چهارم مرداد، روابط عمومی وزارت ارتباطات لینک ویدئوی ۲ ساعته از نشست اعضای هیات‌مدیره انجمن تجارت الکترونیک با مقامات ارشد وزارت ارتباطات را منتشر کرد که در آن به بررسی گزارش این انجمن در مورد وضعیت اینترنت کشور پرداخته شده است. مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت در جلسه بررسی گزارش اخیر انجمن تجارت الکترونیک در مورد وضعیت اینترنت ایران، نسبت به این گزارش ابراز گله‌مندی و ناراحتی کرد و بخش‌های قابل توجهی از این گزارش را خلاف واقعیت وضعیت شبکه ارتباطی کشور ایران دانست. محمد جعفرپور اعلام کرد که نه به عنوان یک مسوول یا مدیرعامل شرکت ارتباطات زیرساخت که به عنوان یک کارشناس ICT در مورد این گزارش گله دارد. به باور او، این گزارش کل صنعت ICT کشور را زیر سوال برده است. او تاکید کرد که این گزارش صحیح نیست و اگر شبکه ۵۰ درصد پکت لاس(Packet loss) داشته باشد، این به معنی عدم ارتباط است که درست نیست. جعفرپور همچنین از اینکه در این گزارش ایران در کنار کشورهایی مانند میانمار گذاشته شده نیز ابراز ناراحتی کرد و گفت نباید زحماتی را که برای توسعه شبکه در این کشور چه در دولت گذشته و چه توسط این دولت کشیده شده، زیر سوال برد. جعفرپور بیشتر مشکلاتی که کاربران از آن نسبت به وضعیت اینترنت گله دارند را به یک جو روانی نسبت داد که بعد از فیلتر اینستاگرام اتفاق افتاده و چون مردم برایشان موضوع فیلترینگ این شبکه بعد از سال‌ها سخت بوده، نتوانسته‌اند آن را بپذیرند.
همچنین او اختلال ۹۶ درصدی در شبکه را رد و تاکید کرد که این VPNها هستند که باعث اختلال در شبکه داخلی برای افراد شده‌اند. یکی دیگر از حاضران در این نشست که به بیان انتقاد‌هایی در مورد این گزارش پرداخت، مهدی امیری، معاون مدیرکل نظارت بر فضای مجازی دادستانی کل کشور بود. او با اینکه اعلام کرد گزارش هنوز به دستشان نرسیده، اما تاکید کرد که بخش‌های قابل توجهی از این گزارش فنی نیست و برای مثال از الفاظی مانند افسارگسیخته در آن استفاده شده که اصلا جزو عبارت‌های فنی نیستند. در بخش دیگری از این نشست، امیر محمدزاده لاجوردی، قائم‌مقام وزیر و رئیس سازمان تنظیم مقررات به ارائه نظراتش در مورد گزارش بررسی وضعیت اینترنت توسط انجمن تجارت الکترونیک پرداخت. او در ابتدا تاکید کرد که این گزارش نسبت به گزارش‌های دیگر بسیار متفاوت بود، چرا که نحوه جمع‌آوری داده و اطلاعات ارتقا پیدا کرده بود. در نهایت هم او چند پیشنهاد ارائه داد برای اینکه کیفیت گزارش در نسخه‌های بعدی بالا برود و در واقع با تعامل یکدیگر این گزارش را غنی‌تر کنند. لاجوردی به بخش‌هایی از این گزارش در مورد افزایش سایت‌های فیلتر شده در کشور اشاره و اعلام کرد که بیشتر این سایت‌ها به دلیل تحریم، فیلتر شده و خارج از کنترل کشور بوده است. او در این مورد گفت: «در این گزارش روی واژه «اختلال» تاکید زیادی شده است. باید این را باز کنیم و ببینیم اختلال‌ها چه هست و کدام بخش آن بابت تحریم سایت‌ها است. مثلا در جدولی که پراختلال‌ترین اینترنت کشورها را نشان می‌دهد، انتهای جدول چین، روسیه، کوبا و ایران هستند. اگر درست حضور ذهن داشته باشم از ۶ یا ۷ کشوری که آخر این جدول بودند، دقیقا ۵ یا ۴ کشور همان کشورهایی هستند که شدیدترین تحریم‌ها توسط آمریکا علیه‌شان وضع شده است.» براساس توضیحات او، ارزیابی که در این زمینه انجام داده‌اند، نشان می‌دهد حدود ۳۰۰هزار سایت تحریمی داریم. بنابراین باید تفکیک صورت بگیرد که کدام بخش از اختلال‌ها ناشی از تحریم و کدام بخش ناشی از اشتباهی است که امکان دارد در شبکه به وجود آمده باشد. به باور او این دسته‌بندی می‌تواند منجر به مطالبه بین‌المللی در این زمینه بشود. اگرچه در این نشست وزارت ارتباطات هیچ داده و مستند شفافی در مورد اشکالات گزارش انجمن تجارت الکترونیک ارائه نکرده، اما شاید یکی از نکات بارز این نشست آن بود که بالاخره مقامی از وزارت ارتباطات قبول کرد که کاربران از وضعیت سرویس اینترنتی که دریافت می‌کنند راضی نیستند. لاجوردی در این نشست تاکید کرد که درست است گزارش مشکلاتی دارد، اما چیزی که همه ما حس می‌کنیم این است که اکنون کاربران از وضعیت ارتباطات خود راضی نیستند؛ اظهارنظری که تاکنون هیچ‌گاه از سوی وزیر ارتباطات به صورت رسمی و عمومی بیان نشده است.
از واقعیت تا انکار واقعیت
در حالی که در این نشست مقامات وزارت ارتباطات سعی داشتند تاکید کنند که این گزارش اشکالات قابل توجهی دارد و نمی‌توان به آن اتکا کرد، حسن بلوردی، معاون فنی شرکت ایرانسل به عنوان یکی دیگر از حاضران در جلسه بسیاری از نکات اشاره شده در گزارش انجمن تجارت الکترونیک در مورد وضعیت اینترنت را درست و منطبق بر واقعیت اعلام کرد. برای نمونه او با اشاره به سود بردن اپراتورها از فیلترینگ که در این گزارش به آن استناد شده، گفت: «در گزارش، اشاره شده بود که اپراتورها از فیلترینگ استقبال می‌کنند و درآمدی از محل فیلترینگ دارند که این حرف غلطی نیست. بالاخره از محل اعمال سیاست حاکمیتی زیرساخت، یک تخفیفی به ما داده میشود.» بلوردی همچنین وجود اختلال در شبکه را تایید کرد و توضیح داد: «اختلال واقعا در شبکه وجود دارد. اینجا نیستیم که بگوییم مردم راضی هستند و وضعیت خوب است. چون مرکز تماسمان شبانه‌روزی با مردم در ارتباط است و مشکلات را دریافت و تحلیل می‌کنیم. همچنین بخشی از گزارش که تاکید دارد ایجاد محدودیت روی برخی پلتفرم‌ها، باعث اختلال روی سرویس‌های دیگر شده هم کاملا درست است. به خاطر سیاست‌هایی که می‌خواهیم روی برخی پلتفرم‌ها ایجاد کنیم، باعث می‌شویم خیلی از پلتفرم‌ها و وب‌سایت‌ها و IPهای دیگر مخدوش شوند و به نظر من بخش عمده نارضایتی اینجاست.» به گفته او در حال حاضر نارضایتی مردم از سرعت نیست، بلکه عمده نارضایتی بر سر اختلال است و آنها هم مبتلابه آن هستند و جزو اصلی‌ترین بخش‌هایی‌اند که از این اختلال‌ها ضرر می‌بینند.
در کنار ایرانسل به عنوان یکی از بزرگ‌ترین اپراتورهای ارتباطی که بسیاری از بخش‌های این گزارش انجمن را قابل استناد می‌داند، عده دیگری از کارشناسان هم گزارش انجمن تجارت الکترونیک را یکی از گزارش‌های کامل و جامعی می‌دانند که در چند سال اخیر در مورد معضلات اینترنت در ایران منتشر شده است.
در این زمینه محمد مظفری، کارشناس شبکه در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد»، این گزارش را بسیار جامع و منطبق بر واقعیت شبکه اینترنت در کشور می‌داند. البته به باور او بخش‌هایی از این گزارش قابل توجیه است که اتفاقا وزیر ارتباطات به همان‌ها اشاره‌کرده است؛ از جمله نقد و بررسی سایت‌های فیلتر شده غیراخلاقی. او در این مورد به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «این انتقاد قابل قبول است، ولی این بخش کوچکی از گزارش را تشکیل می‌دهد. این گزارش نشان می‌دهد که کیفیت ارتباطات در کشور افت کرده است. ما در کشورمان اختلال‌های طولانی مدت با تکرار زیاد داریم که روی کیفیت ارتباطاتی که مربوط‌به زندگی روزمره مردم است، تاثیر گذاشته. ولی قسمتی از گزارش پررنگ شده که با محتوا و هدف اصلی گزارش منطبق نیست.»
او در پاسخ به این سوال که دلیل تفاوت دیدگاه دولت با بخش خصوصی و حتی کاربران در مورد مشکلات اینترنتی کشور از کجا نشات می‌گیرد، توضیح می‌دهد: «در مورد اختلاف دیدگاه باید بگویم که مسوولان در وزارت ارتباطات یک جورهایی نمی‌خواهند واقعیت‌هایی را قبول کنند و از چشم کاربران و بخش خصوصی به مشکلات اینترنت کشور نگاه نمی‌کنند. من یک ملاک ساده می‌گویم بدون اشاره به هیچ معیار فنی و تخصصی، به این صورت که برگردیم به خرداد یا تیر پارسال؛ آیا این‌قدر گزارش و شکایت از اینترنت، چه از سمت کاربران و چه از سمت بخش خصوصی وجود داشت؟» به گفته او در حال حاضر هرجایی که شما بررسی آماری کنید از شبکه اجتماعی گرفته تا اخبار و… همه از وضعیت اینترنت در تقریبا یک‌سال گذشته شکایت می‌کنند. همین خودش یک معیار است و نیاز به هیچ بررسی فنی ندارد. او باور دارد که یک اتفاقی افتاده و تفاوتی ایجاد شده که این میزان شکایت از وضعیت اینترنت کشور وجود دارد.
اختلاف نظر وزارت ارتباطات با بخش خصوصی در مورد اینترنت کجاست؟
پویا پیرحسینلو، رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک و مدیرعامل شرکت ابرآروان، اگرچه برگزاری جلسه وزارت ارتباطات با اعضای هیات‌مدیره این انجمن برای بررسی گزارش وضعیت اینترنت را به فال نیک می‌گیرد و آن را یک تغییر مثبت ارزیابی میکند، اما تاکید میکند که مجموع اختلاف‌نظرهایی باعث شده که وزارت ارتباطات گزارش این انجمن در مورد وضعیت بحرانی اینترنت ایران را چندان قبول نداشته باشد.
پیرحسینلو در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» اعلام میکند که آنها درباره روش اندازه‌گیری «کیفیت» اینترنت، اختلاف نظر جدی با وزارت ارتباطات دارند. او در توضیح این موضوع به «دنیای اقتصاد»می‌گوید: «در هر سه شاخص کیفیت (اختلال، محدودیت و سرعت) تاکید ما روی ارتباطات بین‌الملل است، اما وزارت ارتباطات روی ارتباطات داخلی یا حداقل روی مجموع ارتباطات داخلی و خارجی متمرکز است. وقتی ما می‌گوییم سرعت اینترنت به صورت میانگین ۱/ ۴ مگابیت بر ثانیه است و از دو منبع اصلی و منابع فرعی هم برای اثبات آن استفاده می‌کنیم، وزارت ارتباطات می‌گوید این عدد صحیح نیست. اگرچه عدد دیگری را به صورت رسمی اعلام نمی‌کند، اما مشخص است که اختلاف نظر روی روش محاسبه است.» او ادامه می‌دهد: «ما اعتقاد داریم که باید ارتباطات بین‌الملل را اندازه‌گیری کنیم به خاطر اینکه اعتقادمان این است که گلوگاه کیفیت و سرعت اینترنت در حال حاضر ارتباطات بین‌الملل است. اما آنها اعتقاد دارند به خاطر اینکه ۵۰ درصد از مصرف کاربران داخل کشور است باید کل ارتباطات یک کاربر را محاسبه کرد. از نظر ما این موضوع فاقد اهمیت است، می‌توان از آن عبور کرد و روی مشکلی که وجود دارد متمرکز شد.»
به گفته او هیچ تفاوتی برای آنها نمی‌کند که میانگین داخلی را هم در گزارش لحاظ کنند و رقم ۱/ ۴مگابیت برثانیه در سرعت به ۱۰ یا ۲۰ افزایش پیدا کند. پیرحسینلو تاکید میکند که اعداد در شرایط انتزاعی فاقد معنا و ارزش هستند؛ مهم این است که امروز، کاربر ایرانی در استفاده از وب‌سایت‌ها و خدمات بین‌المللی و حتی بخش‌هایی از خدمات داخلی که خارج از کشور میزبانی می‌شوند، دچار مساله، اختلال و کندی است.
پیرحسینلو خبر می‌دهد با اینکه آنها از وزارت ارتباطات دعوت کرده‌اند که شاخص‌های کمی اینترنت کشور مانند اعلام ظرفیت پهنای بین‌الملل، پیک و میانگین مصرف روزانه، میانگین سرعت هر کاربر و… را در اختیار آنها بگذارند، هنوز این درخواست بی‌جواب مانده است. او در پاسخ به انتقاد وزیر ارتباطات نسبت به این گزارش که مثلا در آن سایت‌هایی مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند که به خاطر مسائل غیراخلاقی فیلتر هستند، توضیح داد: «در این زمینه دو کشور همسایه یعنی ترکیه و امارات و دو کشور آسیایی یعنی مالزی و کره را در تمام گزارش- فارغ از اینکه رتبه آنها چند است- در نظر گرفتیم تا یک بنچمارک خوبی برای مقایسه با ایران داشته باشیم. برخی سایت‌های غیراخلاقی در ترکیه، مالزی و کره هم فیلتر است(موضوعی که به‌شدت مورد تاکید وزیر است) ولی مساله‌ای که ما در ایران داریم این است که هم سایت‌های غیراخلاقی فیلتر هستند، هم شبکه اجتماعی فیلتر است هم وب‌سایت‌های خبری، هم سرویس‌ها و ابزارهای مختلف و…» به باور او در واقع تعداد بی‌شماری وب‌سایت و IP بی‌دلیل در ایران فیلتر هستند که خود وزیر ارتباطات هم بخش‌هایی از این گزاره را قبول دارد، به‌طور مثال پیگیری رفع فیلتر پلی‌استور است. او تاکید میکند که وقتی چنین موضوعاتی وجود دارد مشخص است که چقدر تجربه کاربر از سرعت و کیفیت اینترنت تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
او ادامه می‌دهد: «در این گزارش مخاطب ما یا بهتر بگوییم تنها مخاطب ما دولت آقای رئیسی یا وزارت ارتباطات یا شرکت ارتباطات زیرساخت نیست، چون خیلی از پاسخ‌ها این بود که شرکت ارتباطات زیرساخت این کار را کرده یا نکرده، یا در حوزه اختیاراتش هست یا نیست، موضع ما به عنوان فعالان بخش خصوصی در انجمن تجارت الکترونیک این است که درک کاربر نهایی از کیفیت اینترنت بسیار پایین است، حالا در این بین چه کسی مقصر است؟» آن‌طور که پیرحسینلو به «دنیای اقتصاد» می‌گوید، آنها در گام بعدی تا پایان شهریور ماه نسخه دوم گزارش خود در مورد وضعیت اینترنت را منتشر خواهند کرد و سعی می‌کنند از اطلاعات معتبر، روش‌ها و شاخص‌های شفاف و قابل استنادی که متخصصان، فعالان بخش خصوصی یا وزارت ارتباطات برای بررسی اینترنت کشور اعلام میکند، استفاده کنند، تا به گزارشی جامع‌تر برسند.