فاطمه ملکی

«هوش مصنوعی» سرانجام از قاب فیلم‌های تخیلی سینما و تلویزیون به دنیای واقعی رسیده و خیلی فراتر از تصور در زندگی روزمره مردم و کسب‌وکارها جا باز کرده است. مفهومی که حالا به چالش اصلی کشورها برای همگام شدن با پیشرفت‌های تکنولوژی تبدیل شده تا از این قافله علم و فناوری عقب نمانند و با بهره‌برداری از آن سهم خود را از اقتصاد دیجیتال در دنیا افزایش بدهند.

غول‌های بزرگ فناوری دنیا هر کدام ‌یک سر این طناب فناوری را در دست گرفته‌اند تا سهمی از این بازار را به خود اختصاص داده و بتوانند در آینده دنیای دیجیتال نقشی مهم ایفا کنند. ظهور ChatGPT و رقابت تسلیحاتی متعاقب آن میان شرکت‌های بزرگ فناوری برای توسعه الگو‌های هوش مصنوعی مولد خود، به یک بحث عمومی در مورد بهترین نحوه مدیریت ریسک‌های این فناوری جدید منجر شده است. صحبت‌های زیادی شده است اما هنوز درک کمی درباره آن وجود دارد.

در حال حاضر ایالات متحده با بیش از ۵۷ درصد، بیشترین سهم را از ۴۵ ابزار برتر تولیدشده در زمینه هوش مصنوعی از جمله ChatGPT،Pictory  و Genesys به خود اختصاص داده است. پس از آن کانادا با سهم 6 /6درصدی قرار دارد و کشورهای اروپایی فرانسه، آلمان و بریتانیا با سهم برابر 4 /4 درصد در این زمینه فعال هستند.

گزارش بانک سرمایه‌گذاری اروپا در سال ۲۰۲۱ نشان داده است اتحادیه اروپا تنها هفت درصد از سرمایه‌گذاری‌ها در زمینه هوش مصنوعی را به خود اختصاص داده است و این در حالی است که آمریکا و چین ۸۰ درصد از سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته روی این فناوری را به خود اختصاص داده‌اند. انقلاب هوش مصنوعی کسب‌وکارها، دولت‌ها و جوامع را متحول خواهد کرد و امسال توانست جهشی بزرگ و روبه‌جلو داشته باشد.

بر همین اساس، شاخص جهانی هوش مصنوعی با هدف ایجاد مفهوم هوش مصنوعی در ۶۲ کشوری که سرمایه‌گذاری روی آن را انتخاب کرده‌اند، تبیین شده است و گزارش نخستین رتبه‌بندی کشورها بر اساس سه معیار تحلیلی سرمایه‌گذاری، نوآوری و اجرا روز هفتم تیرماه ۱۴۰۲ منتشر شد. آمریکا با کسب ۱۰۰ امتیاز از ۱۰۰ امتیاز در نظرگرفته‌شده، صدرنشین است و پس از آن چین با ۶۲ امتیاز با فاصله زیادی از آمریکا در این رده‌بندی قرار دارد. رتبه‌های اول و دومی که دیگر جایگاه تاریخی به خود گرفته‌اند. پس از آنها اروپای غربی، آسیای شرقی، آمریکای شمالی، سنگاپور، کانادا، کره جنوبی، اسرائیل و آلمان قرار دارند. اما بریتانیا در زمینه سرمایه‌گذاری پژوهشی و تجاری و آلمان در اجرا و به‌کارگیری فناوری هوش مصنوعی جلودار هستند.

در خاورمیانه چه می‌گذرد؟

بحرین، قطر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی، چهار کشور خاورمیانه‌ای هستند که به ترتیب رتبه‌های ۱۴، ۲۰، ۲۳ و ۲۴ را در میان ۶۲ کشور سرمایه‌گذار در هوش مصنوعی به خود اختصاص داده‌اند. جایی که هیچ نام و نشانی از ایران با رویکرد توسعه‌ای، سرمایه‌گذاری، اجرایی و حتی پژوهشی در زمینه هوش مصنوعی وجود ندارد اما در وعده‌های بلندمدت ردپای ایران وجود دارد که وعده داده تا سال ۲۰۳۲ یکی از ۱۰ راهبر برتر هوش مصنوعی در دنیا خواهد بود.

چه کسی متولی هوش مصنوعی ایران است؟

پیش‌نویس سند نقشه راه توسعه ملی هوش مصنوعی مهرماه سال ۱۴۰۱ با هدف تهیه برنامه عملیاتی، اجرایی و نقشه راه توسعه زیرساخت‌ها و کاربردهای توسعه هوش مصنوعی با متدولوژی شورای عالی عتف (علوم، تحقیقات و فناوری) تدوین و منتشر شد. این سند در دو بخش کلی توسعه کاربردها و توانمندسازها تدوین شده که در بخش توسعه کاربردها، هدف، استفاده از هوش مصنوعی در حوزه‌های اولویت‌داری همچون سلامت، حمل‌ونقل و کشاورزی، آموزش، صنعت و محیط زیست است. در بخش دوم آن برای توانمندسازی هوش مصنوعی، تربیت نیروی انسانی متخصص، زیرساخت‌ها، استانداردها، آزادسازی داده‌ها و موضوعات حقوقی و اخلاقی هوش مصنوعی مورد توجه قرار گرفته است. این سند از یک سال و نیم پیش براساس قوانین جمهوری اسلامی ایران به شورای عالی فضای مجازی ارائه شده اما هنوز قوانین و دستورالعمل‌هایی در مورد نحوه تقسیم کار و قوانین آن تدوین نشده است. در این میان وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با راه‌اندازی مرکز توسعه هوش مصنوعی، نقشه راه ملی برای توسعه هوش مصنوعی را تدوین کرده و در اختیار مراکز سیاستگذار و تصمیم‌گیر قرار داده است. عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، گفته است براساس این نقشه راه همه دستگاه‌های دولتی مکلف هستند ظرفیت‌های خود را برای استفاده از هوش مصنوعی برای هوشمندسازی ارائه خدمات احصا کنند.

ایران در جست‌وجوی ChatGPT ملی

پیش از این Nature Index ایران را پانزدهمین کشور جهان در زمینه انتشار مقالات پژوهشی بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ و بالاتر از کشورهایی همچون برزیل، هلند و روسیه قرار داده بود اما در همین حال گفته است شرکت‌های هوش مصنوعی در ایران به دلیل تحریم‌های شدید کشورهای غربی بر کسب‌وکارهایی که در بازارهای ایران فعالیت می‌کنند و افزایش تعداد مهاجران به خارج از کشور، با کار دشوارتری در این زمینه مواجه هستند. محمد شهرام معین، رئیس مرکز نوآوری توسعه هوش مصنوعی پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات، نیز اعلام کرده است: ایران از نظر مقالات و تولید علم در حوزه هوش مصنوعی، رتبه پانزدهم دنیا را در اختیار دارد اما در زمینه استفاده از هوش مصنوعی در زندگی و فناوری، رتبه ایران از دو سال پیش تا به امروز دست‌نخورده باقی ‌مانده و همچنان در جایگاه ۷۷ دنیا قرار داریم و برای اینکه روی پروژه‌های بزرگ دولتی، سازمانی و نهادی فعالیت کنیم یا پروژه‌هایی مانند ChatGPT ملی را توسعه دهیم، هنوز به تلاش بیشتری نیاز است.

ترس بانکی‌ها از هوش مصنوعی

در حال حاضر ۳۶ درصد صنعت بانکداری جهان به سمت هوش مصنوعی حرکت کرده‌اند و روزانه تعداد قابل‌ توجهی ابزار جدید به دلیل توسعه این فناوری معرفی می‌شود. صنعت بانکداری ایران به‌طور سنتی همیشه با تاخیر وارد فاز بهره‌برداری از فناوری شده است و هوش مصنوعی نیز از این قاعده مستثنی نیست.

علی عبدالهی، رئیس شرکت ملی انفورماتیک معتقد است: بانک مرکزی به استفاده از فناوری در زمینه تنظیم‌گری از یک‌سو و کاربردهای فراوان فناوری هوش مصنوعی در حوزه تنظیم‌گری فناورانه و نظارت هوشمند از سوی دیگر نیاز گسترده دارد. از همین‌رو هوش مصنوعی خیلی سریع در جهان به مرحله تنظیم‌گری رسیده است و قانونگذاران حوزه پولی و بانکی نیز به سرعت برای عقب نماندن از این قافله دست‌به‌کار شده‌اند.

شهره طباطبایی، مدیر گروه هوش مصنوعی شرکت خدمات انفورماتیک، هوش مصنوعی را شامل بخش‌های یادگیری ماشینی، پردازش گفتار و تصویر، اتوماسیون، روباتیک و پردازش زبان طبیعی می‌داند و معتقد است: به‌کارگیری هوش مصنوعی به‌وسیله سازمان‌ها، به دلیل توانایی آنها در کاهش هزینه‌ها و ارائه مزایای قابل‌توجه به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده است.

کشف و پیشگیری از تقلب، وفاداری و جذب مشتری، مدیریت و تسهیل تراکنش‌های مالی و تجزیه و تحلیل پیش‌بینی‌کننده برای شناسایی بهترین اقدام از جمله کاربردهای مختلف هوش مصنوعی در صنعت بانکداری است و استفاده از ChatGPT و هوش مصنوعی در صنعت بیمه نیز با استقبال روزافزونی مواجه شده است. اما ماهیت غیرقابل توضیح تصمیمات اتخاذشده به‌وسیله الگوهای هوش مصنوعی، تردید نسبت به پاسخ‌های ایجادشده توسط روبات‌های گفت‌وگو، الزام به حفظ حریم خصوصی داده‌های مشتریان و ناکافی بودن مقررات و قوانینی که مالکیت داده‌ها را دیکته می‌کند، از چالش‌هایی است که باعث می‌شود صنعت بانکداری به سختی مسیر بهره‌برداری از این فناوری را طی کند.

کمک هوش مصنوعی به پلیس

توسعه هوش مصنوعی و به دنبال آن گسترش کاربردهای این فناوری برای کمک به پلیس در تشخیص چهره موافقان و مخالفان زیادی دارد و در محافل بسیاری از آن به عنوان ابزاری له یا علیه حقوق انسان تعبیر می‌شود.

پس از سرقت از یک شرکت تدارکات فرانسوی در سال ۲۰۱۹ میلادی، مقامات پلیس این کشور برای شناسایی عاملان سرقت، از فناوری تشخیص چهره برای بررسی تصاویر دوربین‌های امنیتی مداربسته استفاده کردند. این فناوری نیز پس از بررسی تمام تصاویری که در پایگاه داده‌های خود داشت و گذشته صاحبان تصاویر، سرانجام ۲۰۰ نفر را به عنوان مظنونان این پرونده معرفی کرد و پلیس نیز در نهایت یک نفر را با وجود آنکه هیچ مدرک دیگری درباره ارتباط او با این جرم نداشت، به انجام این سرقت متهم کرد. در جریان محاکمه این فرد، حتی دادگاه درخواست وکیل او را که خواستار دریافت اطلاعات درباره چگونگی تهیه فهرست مظنونان از مسیر فناوری تشخیص چهره شده بود، رد کرد و قاضی تصمیم گرفت که به این فناوری تبعیض‌آمیز و بدنام تکیه کرده و برای فرد متهم، رای ۱۸ ماه زندان را صادر کند.

در فناوری تشخیص چهره از شیوه «تطبیق تصاویر» برای شناسایی افراد استفاده می‌شود. نحوه کار سیستم نیز به این‌گونه است که تصاویر دوربین‌های مداربسته به پایگاه‌های عظیمی از داده‌ها و اطلاعات مربوط به میلیون‌ها چهره فرستاده می‌شود. نکته قابل توجه اینکه داده‌های مربوط به میلیون‌ها چهره جمع‌آوری‌شده نیز معمولاً بدون رضایت و اطلاع صاحبان چهره‌ها گردآوری شده است و از دو نوع فناوری تشخیص چهره «زنده و در زمان واقعی» و فناوری تشخیص چهره «گذشته‌نگر» استفاده می‌شود. استفاده از فناوری تشخیص چهره زنده، معمولاً با هدف ردیابی و نظارت بر افراد «به صورت بلادرنگ» انجام می‌شود و کمتر هدف انتقادات است. اما آنچه معمولاً اعتراض مدافعان حقوق بشر از جمله عفو بین‌الملل را در پی دارد، استفاده از این فناوری برای واکاوی گذشته افراد آن هم با اتکا به مجموعه عظیمی از داده‌های جمع‌آوری‌شده از دوربین‌های امنیتی است؛ مانند آنچه در پرونده سرقت در فرانسه روی داد. در پیش‌نویس قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا نیز هنگام اشاره به فناوری‌های تشخیص چهره گذشته‌نگر، از آن تحت عنوان «Post RBI» یاد می‌شود؛ به این معنی که می‌توان از نرم‌افزارهای آن برای شناسایی افراد آن هم در فضاهای عمومی استفاده کرد و این شیوه ردیابی و نظارت را نیز می‌توان برای ساعت‌ها، هفته‌ها یا ماه‌ها ادامه داد و داده‌های مربوط به افراد را در تمام این مدت ضبط کرد.

در ایران هم سردار احمدرضا رادان، فرمانده کل انتظامی کشور، گفته است: موضوع هوشمندی و استفاده از وسایل هوشمند در انتظام و امنیت حوزه وسیعی دارد که این حوزه شامل همه‌گونه ناهنجاری، قانون‌شکنی و عملیات مجرمانه از پایین‌ترین تا بالاترین حد است که با این کار، نه‌تنها سارقین بلکه حتی کسانی که شاید ورود کرده و می‌توانند محل عبور باشند، هم رصد می‌شوند. این موضوع، مساله بسیار مهمی از جنس رصد توام با اقدام و پیشگیری است. مسعود زاهدیان، معاون ستاد مبارزه با مواد مخدر، نیز بر بهره‌مندی از علوم روز دنیا به ویژه هوش مصنوعی در شناسایی سرشبکه‌های قاچاق مواد مخدر و ردیابی رفتارها و مراودات مالی آنها به منظور ضربه به بنیان مالی آنها در راستای ضربه به بنیادهای اقتصادی قاچاقچیان تاکید کرده است.

دموی هوش مصنوعی در بخش خصوصی

به گفته محمدرضا معبودیان، رئیس کمیسیون هوش مصنوعی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، در حال حاضر ۵۰۰ تا ۶۰۰ شرکت در حوزه هوش مصنوعی در ایران مشغول به فعالیت هستند اما در حال حاضر در زمینه تولید داده و پایگاه‌های اطلاعاتی مشکلاتی وجود دارد که نیازمند یک طرح تجاری کاملاً تعریف‌شده و شفافیت در این بخش برای به حداکثر رساندن پتانسیل این فناوری است.

از همین‌رو بیشتر اقدامات صورت‌گرفته در ایران از سوی شرکت‌های خصوصی و دانش‌بنیان یا اپراتورهای بزرگ ارتباطی به منظور عرضه دمویی از توجه به تحولات فناوری روز دنیا عرضه شده است و روبات خودرو خودران، روبات جراح، بیمارستان هوشمند و چت‌بات حقوقی از خروجی‌های نمایشی عرضه‌شده هستند و به صورت مشخص هیچ صنف و گروهی هنوز بهره‌برداری مناسبی از این فناوری نکرده است.

5G نجات‌دهنده است یا هوش مصنوعی؟

جهان در حال حاضر با چالش‌های اقتصادی بی‌سابقه‌ای دست‌به‌گریبان است و انتظار می‌رفت همان‌طور که گسترش فناوری نسل چهارم تلفن همراه در اوایل دهه ۲۰۱۰ با نقطه شروع در کشورهای اسکاندیناوی و سپس آمریکا و آسیا، تمام جهان را در مسیر رشد و تحول قرار داد و با عرضه گوشی‌های هوشمند تحول اساسی ایجاد کرد، توسعه نسل پنجم فناوری تلفن همراه نیز مسیری مشابه را در پیش بگیرد اما با انتقادات فراوانی که نسبت به آن با آغاز شیوع کرونا صورت گرفت، نتوانست مسیر صحیحی را در پیش بگیرد.

پس از صدمه‌ای که دوران پاندمی کرونا بر پیکره اقتصاد دنیا وارد کرد، هوش مصنوعی پرچمدار جان بخشیدن دوباره به اقتصاد شده و توجه حکمرانان را در دنیا به خود جلب کرده است. یکی از بزرگ‌ترین مسائلی که در حال حاضر دنیا با آن مواجه است، افزایش سطح فقر به دلیل از دست دادن شغل یا کاهش دستمزد افرادی است که هنوز شاغل هستند. به عبارت دیگر، بسیاری از مردم به‌طور کلی شغل خود را از دست داده‌اند و در حال تلاش هستند که مایحتاج اولیه‌شان را پوشش دهند. علاوه بر این، افراد شاغل، اغلب با کاهش دستمزد یا کاهش ساعات کاری مواجه‌اند که این موضوع خود باعث می‌شود سطح فقر در جامعه افزایش یابد.

چالش عمده دیگری که دولت‌ها در سراسر جهان با آن مواجه‌اند این است که چگونه می‌توان بخش اقتصادی را به گونه‌ای رشد و توسعه داد که اول، کمبودهای چالش‌زای سطح زندگی را تقلیل ندهد، دوم، این رشد باعث شود موجبات پیشرفت در آینده فراهم شود؟ حقیقت آن است که چیزی که می‌تواند دنیا را در یک دوره بهبودیافته قرار دهد و البته باید با بررسی دقیق مدیریت شود، سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی است که جامعه را به سمت جلو هدایت می‌کند و تصمیمات جدید برای چنین اقداماتی نباید به نحوی باشد که آسیبی بیش از سود کلی داشته باشد یا از نظر اقتصادی یا سلامتی و بهداشت، مشکلاتی را ایجاد کند.

در همین حال عقب‌ماندگی ایران در توسعه و بهره‌مندی از فناوری‌های روز دنیا و سهم ناچیز اقتصاد دیجیتال در تولید ناخالص ملی بیانگر آن است که کشور راه درازی برای برنامه‌ریزی و تخصیص اعتبار و امکانات برای بهره‌مندی از هوش مصنوعی دارد و شرایط تحریم به علاوه مهاجرت قشر بسیاری از متخصصان، راه را سخت و دشوار کرده است.