دنیای اقتصاد : بیراه نیست اگر سال ۲۰۲۳ را سال هوش مصنوعی بدانیم. سالی که زمستانش با هیجان معرفی چت‌‌جی‌پی‌تی گرم شد؛ بهارش با شکوفایی و کشف کارکردهای جدید برای این فناوری دنبال شد؛ تابستانش نمایش و بازتابی از اثرات این فناوری بر زندگی بشر بود و پاییز آن فرصتی برای بازنگری و شفاف‌سازی تمام آن اتفاقاتی بود که در دنیای تحت نفوذ هوش مصنوعی رخ می‌داد. حالا و یک سال پس از فراگیری جدی این فناوری جنجالی، بشر به درکی نسبی از اثرات خوب و بدی رسیده است که هوش مصنوعی می‌تواند بر زندگی‌مان داشته باشد؛ در نتیجه فصل پایانی سال به فرصت مغتنمی تبدیل شد که برای حکمرانی بهتر این فناوری جنجالی، چارچوب‌های مناسبی تعریف شود تا در کشاکش هیجانات آن، گرفتار عواقبی جبران‌ناپذیر نشویم. دیپلو که یک سازمان غیرانتفاعی فعال در زمینه حکمرانی اینترنت و سیاست‌های دیجیتال است، در واپسین روزهای سال میلادی اخیر، گزارش کاملی از پیشرفت‌های دیجیتال جهان در سال ۲۰۲۳ منتشر کرد و یکی دوازده فصل آن را به مرور و تجمیع اتفاقاتی اختصاص داد که در حوزه هوش مصنوعی رخ داده است.

چهار فصل هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۳
عرضه نسخه اولیه چت‌جی‌پی‌تی در ماه نوامبر سال ۲۰۲۲، سرآغازی بر جنجالی بود که شاید کمتر کسی فکرش را می‌کرد. این چت‌بات مبتنی بر هوش مصنوعی با ورود خود چنان شوری در دل فناوری‌دوستان انداخت که حالا بسیاری معتقدند باید از منظر «انطباق با کاربر»، آن را تاثیرگذارترین ابزار در تمام طول تاریخ فناوری دانست. استقبال چشمگیر کاربران از این ابزار به حدی بود که تعداد کاربران آن ظرف تنها ۵ روز از زمان عرضه، از مرز یک میلیون نفر گذشت. این درحالی است که پلتفرم‌هایی مانند اینستاگرام و اسپاتیفای که حالا از جمله محبوب‌ترین پلتفرم‌ها نزد کاربران به حساب می‌آیند، برای کسب این تعداد کاربر، به ترتیب ۷۵ و ۱۵۰ روز منتظر ماندند.

البته باید توجه داشت که عرضه چت‌جی‌پی‌تی در سال اخیر، نتیجه سلسله تحقیقات و تلاش‌هایی بود که از سال ۱۹۵۶ در زمینه هوش مصنوعی آغاز شد و با پیشرفت‌هایی که ظرف یک دهه اخیر در زمینه کلان‌داده‌ها و قدرت پردازشی سیستم‌ها ایجاد شد، شتاب بیشتری گرفت. پیشرفت علوم مرتبط با شبکه‌های عصبی، یادگیری ماشین و مدل‌های زبانی بزرگ (large language models) باعث شدند هوش مصنوعی وارد فاز نهایی توسعه شود و نتیجه این امر ظهور ابزارهایی مانند سیری (Siri)، الکسا و در نهایت چت‌بات‌های هوشمندی بود که generative pre-trained transformers یا به اختصار GPT نام گرفته‌اند. این ابزارها در حقیقت قادرند با زبانی طبیعی، به انواع سوال‌های کاربران پاسخ دهند و درخواست‌های آنها را انجام دهند و چت‌جی‌پی‌تی یکی از آخرین ابزارهایی است که با تکیه بر این مفهوم توسعه یافته است. حالا پیشرفت‌های این چت‌بات به حدی رسیده که با تقلید از متونی که انسان‌ها در انواع پلتفرم‌ها به اشتراک می‌گذارند، روزبه‌روز شبیه‌تر به یک انسان واقعی درصدد پاسخ به سوالات و برآورده کردن درخواست‌های کاربران برمی‌آید.

با این‌حال و با گذر از هیجانات اولیه هوش مصنوعی، بهار سال میلادی گذشته، فرصتی بود تا بشریت درک بهتری از ابعاد مختلف چت‌جی‌پی‌تی و هوش مصنوعی پیدا کند. در این زمان بود که فرصتی فراهم شد تا برداشت‌های انسان‌گونه‌تری از هوش مصنوعی و ابزارهای مبتنی بر آن ایجاد شود و حتی این گمانه‌زنی مطرح شود که شاید آخرالزمان قرار است به دستان این فناوری برای بشریت رقم بخورد. روشنی فصل بعدی یعنی تابستان، فرصتی برای تحلیل عمیق‌تر مفهوم این فناوری فراهم کرد و کارشناسان را بر آن داشت تا با تکیه بر حکمت‌های قدیمی، پاسخی برای چالش‌های جدی پیدا شده از قبل هوش مصنوعی پیدا کنند.

در نهایت و در فصل پایانی سال که حالا دیگر هوش مصنوعی به عنوان یک پدیده جدید و شگرف مورد پذیرش عمومی قرار گرفته، فرصتی فراهم شد تا توسعه هوش مصنوعی نظام‌مند‌تر و در قالب چارچوب‌هایی دنبال و مسیری برای به حداقل رساندن آسیب‌های احتمالی آن تعریف در پیش گرفته شود. در این زمان، رهبران کشورها تلاش کردند تا در چارچوب قوانین سرزمینی و نشست‌های منطقه‌ای، اهمیت بهبود حکمرانی این فناوری را از یاد نبرند و به سهم خود، بر کنترل آسیب‌های احتمالی و بلندمدت هوش مصنوعی تمرکز کنند.

هوش مصنوعی در سالی که گذشت
با تمام اهمیت عرضه چت‌جی‌پی‌تی به عنوان یکی از محبوب‌ترین ابزارهای مبتنی بر هوش مصنوعی در زندگی بشر امروزی، نباید از اهمیت دیگر مدل‌های هوش مصنوعی مولد که در سال اخیر معرفی شدند چشم پوشید. میدجرنی، مدل زبانی منبع باز متا با نام Llama، ارنی (همان بات عرضه شده توسط بایدو) و بارد و جمنای که توسط گوگل عرضه شدند، همگی نمونه‌هایی از تحول چشمگیر هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۳ بودند.

در حقیقت امسال پیشرفت هوش مصنوعی چنان سرعت گرفت که ایلان ماسک، چهره نام‌آشنا و جنجالی دنیای فناوری به همراه بیش از هزار نفر از دیگر رهبران حوزه تکنولوژی، خواستار توقف توسعه بیشتر سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی شد و بر خطرات جدی احتمالی این فناوری برای جوامع و آینده بشریت تاکید کرد. در نامه‌ای که این گروه از فعالان حوزه فناوری‌های دیجیتال به صورت هماهنگ منتشر کردند، به توسعه‌دهندگان این فناوری عجیب و جنجالی هشدار داده شد تا دست‌کم برای شش ماه، از آموزش و توسعه بیشتر سیستم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی که پیشرفته‌تر از GPT-۴ باشند، دست بکشند. همزمان با این موضوع، مناظرات بسیاری در حاشیه رویدادهای مختلف حوزه فناوری شکل گرفت و در آنها، ضمن تاکید بر مخاطرات هوش مصنوعی، از آن به عنوان تهدیدی برای آینده بشریت یاد شد.

پیشرفت هوش مصنوعی در سال ۲۰۲۳ تا حدی پیش رفت که حتی شماری از نویسندگان و مالکان حقوق معنوی، از شرکت‌هایی مانند OpenAI به جرم نقض حق کپی‌رایت شکایت کردند. آنها در شکایت‌های خود مدعی شدند که این ابزارها، بدون کسب اجازه، حجم انبوهی از داده‌هایی را که مالکیت معنوی آنها در اختیار افراد مشخصی است مورد بهره‌برداری قرار داده و از آنها برای ایجاد خروجی‌های متفاوتی که با خواست کاربر سفارش‌دهنده متناسب باشد استفاده کرده‌اند.

در ادامه حتی چت‌جی‌پی‌تی به دلیل نگرانی‌هایی که پیرامون حفظ حریم خصوصی کاربران وجود داشت، برای مدتی در ایتالیا ممنوع شد. نهاد مرتبط با حفاظت از داده‌های کاربران در این کشور، با هشدار به اوپن‌ای‌آی، مالک چت‌جی‌پی‌تی پیرامون فعالیت‌هایش تاکید کرد که این شرکت به صورت غیرقانونی اقدام به جمع‌آوری داده‌های افراد می‌کند و همزمان، استانداردهایی که متضمن حفاظت از کاربران زیر سن قانونی در استفاده از چنین ابزارهایی باشد را رعایت نمی‌کند. اگرچه در نهایت این شرکت تلاش کرد تا با اعمال تغییراتی در رویکرد خود، نظارت این نهاد ایتالیایی را جلب کند، اما همچنان نگرانی‌های زیادی پیرامون حفظ حریم خصوصی در این ابزارها در ذهن افراد باقی مانده است. در نهایت حالا و با پیشرفت‌های‌ ایجاد شده، چت‌جی‌پی قادر است به جست‌وجو در فضای وب بپردازد و به این ترتیب، آخرین اطلاعات موجود در وب، عکس‌ها، ویدئوها، لینک‌ها و منابع معتبر در پاسخ‌های ارائه شده از سوی این چت‌بات به کاربران بازتاب پیدا می‌کند. اما در ادامه این پیشرفت‌ها، نگرانی‌هایی نیز اوج گرفت و ماجراجویی سم‌ آلتمن همراه با اوپن‌ای‌آی در نهایت به نقطه‌ای رسید که دهان کاربران از تعجب باز ماند. در نوامبر امسال و با اخراج وی از سوی هیات‌مدیره شرکت، نام او به صدر اخبار دنیای فناوری رسید و کسی باور نمی‌کرد که به این سادگی‌، بنیان‌گذار این شرکت پیشرو از کار کنار گذاشته شود. اگرچه در نهایت وی با پادرمیانی یا شاید تهدید برخی از چهره‌های با نفوذ دنیای تک به شرکت بازگردانده شد، اما این گمانه‌زنی مطرح شد که احتمالا وی در حال پیشروی در پروژه‌ای بوده است که به خلق ابرانسان می‌انجامد.

حکمرانی هوش مصنوعی
توسعه سریع هوش مصنوعی در سالی که گذشت، زنگ خطر را در بسیاری از کشورها به صدا درآورد و کار به جایی رسید که دولت برخی کشورها، برای سامان‌دهی و تعیین چارچوب‌های مناسب برای ایجاد حکمرانی درست هوش مصنوعی دست به کار شدند. یکی از مهم‌ترین این اقدامات را باید صدور دستور اجرایی از سوی بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا در اواخر ماه اکتبر دانست. این دستور توسعه‌دهندگان سیستم‌های هوش مصنوعی که ریسک‌هایی برای امنیت ملی، اقتصاد سلامت عمومی و ایمنی آمریکا دارند را ملزم می‌کند تا نتیجه تست‌های ایمنی را قبل از انتشار عمومی با دولت به اشتراک بگذارند. همچنین طبق دستور اجرایی بایدن آژانس‌های دولتی باید استانداردهایی برای آزمایش و بررسی ریسک‌های شیمیایی، زیست‌شناختی، رادیولوژی، هسته‌ای و امنیت سایبری تعیین کنند.

توافق اتحادیه اروپا در مورد وضع نخستین قانون هوش مصنوعی را باید از دیگر گام‌های مهمی دانست که در سال اخیر در زمینه بهبود حکمرانی این حوزه برداشته شد. این توافق که با هدف محدودسازی و کنترل بیشتر شرکت‌های فعال در زمینه توسعه هوش مصنوعی انجام شده بود، بازیگران این صنعت را ملزم می‌کند تا الزامات تعیین شده برای شفافیت در زمینه کارهای خود را برآورده کنند.

چین را باید نخستین کشوری دانست که در ماه اوت سال ۲۰۲۳، دستورالعمل اولیه‌ای را برای کنترل پیشرفت هوش مصنوعی وضع کرد. این دستورالعمل با این هدف تنظیم شد که این اطمینان حاصل شود که توسعه هوش مصنوعی منطبق با ایدئولوژی سوسیالیستی پکن پیش برده شود. در این دستورالعمل تاکید شده است که خدمات هوش مصنوعی مولد باید «پیرو ارزش‌های اصلی سوسیالیسم» باشد و علیه اقتدار دولت یا نظام سوسیالیستی آن اقدامی نکند. در این دستورالعمل موقت تاکید شده است که تمام داده‌های لازم برای آموزش این مدل‌های هوش مصنوعی باید از منابعی تامین شوند که از نظر دولت مجاز هستند. سرویس‌دهندگان نیز باید درخواست اشخاص برای بررسی یا اصلاح اطلاعات گردآوری‌شده توسط هوش مصنوعی را بپذیرند.

در ادامه تلاش‌هایی که در دنیا برای بهبود حکمرانی هوش مصنوعی انجام شد، باید به تشکیل یک کمیته ویژه در سازمان ملل برای نظارت در عملکرد هوش مصنوعی نیز اشاره کرد. در کنار این مورد رهبران گروه هفت (G۷) نیز با برگزاری جلساتی، خواستار ایجاد ‌سازو‌کاری شدند که به ایمن‌ و قابل‌اعتماد کردن هوش مصنوعی کمک کند. دولت بریتانیا نیز با تنظیم گزارشی، توانمندی‌ها و خطرات بالقوه هوش مصنوعی را مورد بحث و بررسی قرار داد. این گزارش شامل سه بخش اصلی است که از بحث در مورد توانمندی‌ها و خطرات هوش مصنوعی آفلاین تا سال ۲۰۲۵، مطالعه خطرات امنیتی و ایمنی فناوری هوش مصنوعی مولد تا سال ۲۰۲۵ و بررسی خطرات آینده توسعه هوش‌مصنوعی آفلاین تا سال ۲۰۳۰ تشکیل می‌شود. در این گزارش بر نیاز به همکاری جهانی برای مدیریت خطرات این فناوری تاکید شده و همچنین نیاز به اقدامات متناسب برای اطمینان از امنیت جهانی در مقابل تهدیدات هوش مصنوعی را مطرح کرده است.

حالا سال ۲۰۲۳ در شرایطی به پایان رسید‌ه است که به جرات می‌توان گفت هوش مصنوعی امسال در ادبیات کشورها، به مفهومی پذیرفته و فراگیر تبدیل شده است. حالا دیگر باید چت‌جی‌پی‌تی را مترادف هرگونه ارتباطی دانست که بر پایه هوش مصنوعی پیش برده می‌شود. درست همان‌طور که حالا دیگر برای مردم سراسر جهان، گوگل مترداف مفهوم جست‌وجوی اینترنتی است.