« گفتن اشعه‌هاش واسه بدن ضرر داره منم رفتم خاموشش کردم» این جمله را آقا رضا مالک یک ساختمان پنج طبقه در منطقه 10 تهران می‌گوید، او ادامه می‌دهد چند سال پیش این ساختمان را که ساختیم از بقیه ساختمان‌ها بلندتر بود و گفتند برای بهبود کیفیت آنتن‌دهی اینترنت منطقه اجازه نصب دکل بر روی پشت بام را بدهم، من هم قبول کردم اما بعدا دوستان و آشنایان گفتند که اشتباه کردی چون امواج دکل مضر است.

این حکایت بسیاری از ساکنان ساختمان‌هایی است که اجازه نصب دکل بر روی ساختمان خود را داده‌اند، اما بعد از مدتی پشیمان شده‌اند، تا جایی که یا دکل‌ها برداشته شده یا خاموش است، حتی در برخی ساختمان‌ها کار به شکایت و دادگاه کشیده است، در حالی که نصب دکل‌های اینترنتی در همه‌ جای جهان امری مرسوم به شمار می‌رود زیرا ساخت و ساز‌های شهری موجب شده تا ارتباطات رادیویی با مشکلاتی از جمله عدم برقراری ارتباط مواجه شوند. بسیاری از اپراتورها برای حل این مشکل از روش اجاره پشت بام‌ها استفاده ‌می‌کنند، این روش یک راه‌حل سریع به شمار می‌رود اما مطرح شدن موضوع تشعشعات ناشی از نصب دکل‌ها و آسیب‌های احتمالی ناشی از آن موجب مخالفت مالکان و ساکنان ساختمان‌های منتخب می‌شود.

با وجود آن که در قانون سازمان‌های مشخصی برای رصد میزان تشعشات در نظر گرفته شده اما بخش‌های پژوهشی و جامعه نخبگانی نیز به این بخش ورود کرده‌اند، پژوهشکده ارتباطات یکی از سازمان‌هایی است که متولی تحقیق در حوزه ارتباطات رادیویی است، در همین راستا با رضا بحری، عضو هیات علمی و مدیر گروه ارتباطات رادیویی پژوهشکده فناوری ارتباطات پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات درباره میزان تشعشات این دکل‌ها و آسیب‌های ناشی از آن نشسته‌ایم که در ادامه خواهید خواند:

فارس: به طور کل تشعشعات به چند دسته تقسیم می‌شوند؟

بحری: در یک دسته بندی کلی امواج رادیویی و تشعشعات به دو گروه امواج غیر یونیزان و امواج یونیزان تقسیم می‌شوند. امواج یونیزان در رادیولوژی و رادیوتراپی و محیط‌های کنترل شده و با حفاظ گذاری مناسب استفاده می شوند، اما در مقابل امواج غیر یونیزان را داریم که اثرات آن‌ها بیشتر بصورت گرمایش در بافت زنده است، امواجی که در حوزه ارتباطات رادیویی و موبایل استفاده می‌شوند در دسته امواج غیریونیزان قرار می‌گیرند.

فارس: آیا برای تشعشع و سطوح مجاز استانداردی هم در نظر گرفته شده است؟

بحری: در خصوص استانداردهای تشعشع و سطوح مجاز مربوط به آن، کمیسیون بین المللی حفاظت در برابر تشعشعات غیر یونساز ICNIRP که مورد تایید سازمان بهداشت جهانی نیز هست، مستندات و دستورالعمل‌هایی ارائه شده است. در داخل کشور نیز استاندارد ملی برای حدود مجاز تشعشعات با شماره 8567 مصوب شده است.

این استانداردها به نوعی تمامی طیف فرکانسی و شرایط پرتوگیری کوتاه مدت و بلند مدت دائمی یا غیردائمی از تشعشعات غیریونساز را مشخص کرده تا جایی که تفاوت‌های عموم مردم در آن دیده شده است، این محدودیت‌ها و استانداردها بسیار سختگیرانه است به نحوی که شرایط و وضعیت جنین انسان نیز مورد توجه قرار گرفته است.

فارس: مسئولیت نظارت بر تشعشعات در ایران بر عهده کدام ارگان‌ است؟

بحری: در این خصوص باید عنوان کنم که نظارت بر موضوع تشعشعات و ایمنی تجهیزات و سامانه‌ها در دو سطح انجام می‌شود، بخش اول زمانی است که تجهیزات رادیویی تامین می‌شوند، در این بخش کلیه اپراتورها پیرو قانون حفاظت در برابر اشعه، باید پروانه اشتغال (واردات) از واحد قانونی داشته باشند و الزام اپراتورها بر اخذ چنین پروانه‌ای بیانگر میزان حساسیت قانونی به مسئله رعایت استانداردها است. اصولاً تجهیزات رادیویی دارای استانداردهای ایمنی و حفاظت در برابر انسان هستند و بدون رعایت استانداردهای مذکور، واردات این تجهیزات و ترخیص آنها از مبادی گمرک، غیر ممکن است.

در بخش دوم، اپراتورها باید در ارائه خدمات به عموم مردم مطابق با قانون حفاظت در برابر اشعه، سطوح مجاز قانونی تعیین شده که به عنوان تکلیف است، را رعایت کنند. در حال حاضر سازمان انرژی اتمی و سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی متولیان قانونی این موضوع در کشور هستند.

فارس: آیا توسعه نسل پنجم 5G بر روی میزان تشعشعات الکترومغناطیسی تاثیری دارد؟

بحری: ظهور فناوری‌های نوین ارتباطی، اجتناب ناپذیر بوده و این موضوع مورد درخواست و نیاز عموم مردم است. موضوع مهم این است که با توسعه نسل پنجم آیا میزان تشعشعات افزایش پیدا خواهد کرد یا خیر؟ پاسخ به این سول از دو منظر مورد توجه است: اول اینکه فارغ از نوع فناوری اعم از اینکه 4G استفاده می‌کنیم یا 5G، مهم میزان سطوح مجاز تشعشعات است که تعیین شده و تمامی اپراتورها موظف به رعایت آن هستند. همچنین نهادهای نظارتی هم بر اساس همان سطوح پایش تشعشعات را انجام می‌دهند، پس حتی اگر شاهد ارائه خدمات توسط 6G هم باشیم مهم سطوح مجاز است.

اما مسئله دوم مشخصا درباره خود فناوری 5G است، در این فناوری بر خلاف نسل‌های گذشته ارسال پرتوها بصورت سراسری نیست بلکه از شکل‌دهی پرتو استفاده می‌شود، اتفاقا زمانی که پرتوها در همه جهات ارسال نشده و بصورت کنترل شده، محدود و فقط در یک جهت ارسال شوند میزان پرتوگیری کاهش می‌یابد.

گاهی می‌شنویم که می‌گویند به دلیل افزایش تعداد سایت‌ها یا دکل‌ها در 5G میزان تشعشعات بیشتر می‌شود، باید به این نکته توجه کرد که در نسل پنجم از سایت‌هایی با عنوان سلول‌های کوچک استفاده می‌شود، این سایت‌ها توان ارسال پایین‌تری نسبت به دکل‌های 4G دارند در نتیجه پرتوگیری ناشی از آن کاهش می‌یابد.

فارس: در واقع شما می‌گویید که افزایش تعداد دکل‌های مخابراتی میزان تشعشعات الکترومغناطیسی را کم می‌کند، درست است؟

بحری: یکی از دغدغه‌های مهمی که عموم مردم دارند این است که با افزایش تعداد دکل‌های مخابراتی، میزان تشعشعات الکترومغناطیسی افزایش می‌یابد؛ مکان یابی درست برای نصب دکل‌های مخابراتی بر اساس فرآیندهای طراحی شبکه انجام می شود، انتخاب مکان درست برای نصب دکل جدید دو اتفاق مهم را رقم خواهد شد، اول اینکه با اضافه شدن یک دکل در مکان مناسب باعث کاهش تشعشعات سایت‌های مجاور خواهد شد، پس سطوح پرتوگیری کاهش می‌یابد، و دوم اینکه از طرف دیگر این سایت جدید باعث می‌شود تا آنتن‌دهی تلفن‌های همراه، تبلت و گجت‌های هوشمندی که در اختیار کاربران است بهبود یافته و در نتیجه سطوح پرتوگیری بار دیگر کاهش پیدا کند.

موضوع مهم دیگری که باید به آن اشاره کنم این است که اپراتورها بدون رعایت الزامات و سطوح مجاز تشعشعی مجوز بهره‌برداری از یک دکل مخابراتی را دریافت نخواهند کرد. در هر موردی هم که تخلفی رخ دهد نهادهای قانونی و نظارتی در این خصوص ورود کرده و تذکرات لازم را به اپراتورها خواهند داد.

فارس: سوالی که پیش می‌آید این است که فاصله مجاز از دکل‌های مخابراتی چقدر باید باشد تا به مردم آسیب وارد نکند؟

بحری: یکی از دغدغه‌های مهم عموم مردم موضوع فاصله مجاز از دکل‌های مخابراتی است، حتی برخی برای این فاصله مقدار هم تعیین می‌کنند اما توجه به این نکته حائز اهمیت است که ارتباط میزان توان دریافتی از یک دکل مخابراتی در یک فاصله معین به شاخص‌های زیادی نظیر تعداد، زاویه، توان ارسالی آنتن‌ها، محیط انتشار و… بستگی دارد.

در نتیجه، ارائه یک فاصله مشخص و تعمیم آن به همه فناوری‌ها و دکل در بیشتر موارد  نمی‌تواند درست باشد، شاید جالب باشد به این نکته اشاره کنم که نوع پوشش محیط انتشار اعم از ساختمان‌هایی با نمای سنگی، شیشه و … و حتی عبور وسایل نقلیه در ساعت‌های مختلف در معابر می‌تواند توان دریافتی را تغییر دهد.

فارس: با توجه به نکاتی که گفتید این تشعشعات برای مردم ضرر ندارند اما شاهدیم که نارضایتی از نصب دکل‌های مخابراتی توسط شهروندان وجود دارد، علت را چه میدانید؟

بحری: بخش عمده نارضایتی شهروندان از نصب دکل‌های مخابراتی به دلیل عدم اقناع آنها توسط نهادهای مرتبط در این حوزه است، همچنین نشر اخبار تایید نشده از سوی افراد غیرکارشناس چه در حوزه سلامت و چه در حوزه فاوا باعث شده تا احساس نگرانی در بین آحاد مردم القا شود. تا به این لحظه، رابطه معنی‌دار علمی بین بروز اختلال در عملکرد قلب، سیستم اعصاب مرکزی، گوش و چشم در قالب تحقیقات اپیدمیولوژیک معتبر گزارش نشده است.

شاید جالب باشد بگویم که در برخی موارد دلایل ممانعت از نصب دکل بجای دغدغه سلامت و بهداشت عمومی از قضا ریشه اقتصادی دارند، اتفاقاً تجهیزات هوشمندی که در اختیار کاربران قرار دارد در صورت کاهش تعداد سایت‌ها عملا بخودشان آسیب زده و باعث افزایش پرتوگیری در کاربران خواهد شد. البته این نکته هم قابل توجه است که ناهمگونی چیدمان شهری عملا باعث شده تا اپراتورهای در مکان‌یابی سایت‌های خود دچار مشکل شوند.

فارس: در واقع بر اساس بررسی‌های صورت گرفته سطوح تشعشعات مجاز قابل اطمینان است؟

بحری: سطوح مجاز تشعشعات توسط نهادهای معتبر بین المللی تدوین و ابلاغ شده است. برخی از کشورها سطوح مجاز تدوین شده را مورد استناد قرار داده و برخی کشورهای دیگر سطوح مجاز سختگیرانه‌تری را در نظر گرفته‌اند، نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که این سطوح صرفا وابسته به توان انتشاری نبوده بلکه وابسته به فرکانس نیز هست.

فارس: با توجه به اینکه امروزه بسیاری از تجهیزاتی که مورد استفاده قرار می‌گیرند بر پایه تکنولوژی و استفاده از اینترنت هستند، آیا امکان پرتوگیری از دستگاه‌های هوشمند دیگر  هم وجود دارد یا تنها دکل‌های مخابراتی دارای تشعشع هستند؟

بحری: امروزه عمده توجه در خصوص تشعشعات الکترومغناطیسی مربوط به دکل‌های مخابراتی است که بر نظارت بر تشعشعات آن بر عهده رگولاتوری و سازمان انرژی اتمی است اما  پرتوگیری از سوی گوشی‌های هوشمند و حتی گوشی‌های غیرهوشمند، مودم‌های وای‌فای یا هدفون‌های بلوتوثی، ساعت‌های هوشمند و غیره اصولاً غیر قابل کنترل و نظارت از سوی سازمان‌های نظارتی یاد شده یا اپراتورها هستند و تنها کسانی که می‌توانند آن را کنترل کنند خود کاربران هستند، در بسیاری از موارد آحاد مردم بدون اینکه بدانند پرتوگیری ناخواسته از ابزارهای هوشمند دارند، البته استانداردهایی در مورد ابزارهای هوشمند وجود دارد اما موضوع مطرح شده مربوط به فرهنگ استفاده از آنها است.

فارس: در آخر این سوال پیش می‌آید که پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات به عنوان یک بخش تحقیقاتیبا سایر ارگان‌های دیگر خصوصا حوزه سلامت همکاری پژوهشی مشترک داشته یا خواهد داشت؟

بحری: با توجه به تجربه طراحی و ساخت سامانه اندازه گیری شدت تشعشعات پرتوهای رادیویی و همچنین دانش کسب شده در زمینه اثرات تشعشعات الکترومغناطیسی بر بافت زنده، پژوهشگاه آمادگی همکاری با دانشگاه های علوم پزشکی و مراکز تحقیقاتی و پژوهشی ذیل دانشگاه ها و بیمارستان‌های کشور در خصوص انجام پژوهش‌های بنیادی و کاربردی در زمینه اثرات تشعشعات الکترومغناطیسی بر بافت زنده را دارد.