استارتاپ‌های میلیارد دلاری در کجای اقتصاد ایران قرار دارند؟
درست است که وجود یونیکورن در زیست‌بوم استارتاپی یک ضرورت حیاتی نیست، اما وجود آن نمایانگر رشد و پیشرفت شرکت‌ها و نظام نوآوری در یک کشور است. این امر فرصت‌های فراوانی ازجمله ورود به بازارهای جهانی و بین‌المللی را برای شرکت‌ها ایجاد می‌کند و استارتاپ‌ها می‌توانند از این طریق ثروت عظیمی را برای کشور به ارمغان بیاورند. همچنین وجود یونیکورن در دنیای کسب‌وکارهای نوآورانه نه‌تنها به‌عنوان نمادی از موفقیت علنی شناخته میشود، بلکه به‌عنوان یک انگیزه و انرژی فعال‌کننده برای توسعه استارتاپ‌ها و کسب‌وکارهای جدید عمل می‌کند. این انگیزه باعث تحول و پیشرفت در فعالیت‌های نوآورانه میشود و به ایجاد ثروت برای کشور کمک می‌کند.
بیش از ده سال است که از آغاز فعالیت استارتاپ‌ها و شکل‌گیری اکوسیستم استارتاپی ایران می‌گذرد. ایران در خاورمیانه و منطقه منا که شامل بخش خاورمیانه و شمال آفریقا میشود، درزمینه شکل‌گیری اکوسیستم استارتاپی پیشرو بوده، اما هنوز موفق به داشتن یونیکورن نشده است. بااین‌حال، کشورهای دیگر که از نظر بازه زمانی، بعد از ایران اکوسیستم استارتاپی خود را شکل داده‌اند، موفق به شکل‌گیری یونیکورن شده‌اند و حدود شش تک‌شاخ در خاورمیانه و شمال آفریقا وجود دارد که چهار تک‌شاخ تنها در امارات متحده عربی هستند. یکی از مهم‌ترین دلایل شکوفایی استارتاپ‌های کشورهای منطقه، وجود سرمایه‌گذاران خارجی است که فقدان آن‌ها در اکوسیستم استارتاپی ایران به‌شدت احساس میشود.
اگر بخواهیم یونیکورن را با توجه به تعریف‌های رایج بین‌المللی مورد بررسی قرار دهیم، باید به شرایط اقتصادی حاکم و افزایش ناپایدار قیمت دلار در ایران توجه کنیم. میزان رشد استارتاپ‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که ابتدا بتواند افزایش نرخ دلار را جبران کند و در ادامه بتواند رشدی بیشتر از آن را تجربه کند تا به وضعیت یونیکورنی دست یابد. در یک دوره ده‌ساله، ما با رشد و افزایش بیش از 10 برابری نرخ دلار روبه‌رو بوده‌ایم.
چالش‌های منابع مالی
برای تبدیل‌شدن به یک یونیکورن، یک کسب‌وکار نه‌تنها باید توانایی جبران افزایش نرخ دلار را داشته باشد، بلکه باید با رشد بیشتری نیز همراه باشد. با توجه به چالش‌های موجود در کشور و نظام اقتصادی، رسیدن به این هدف بسیار دشوار است. این مسئله درواقع یک جنبه از بحث اقتصاد کلان را مطرح می‌کند و نیازمند بررسی جدی و برنامه‌ریزی دقیق در سطح سیاست‌گذاری و اقتصاد کلان است.
«امیرسینا جیرفتی»، معاون سرمایه‌گذاری حرکت اول، دراین‌خصوص به دیجیاتو گفت: «در مقایسه با کشورهای دیگر و زیست‌بوم استارتاپ جهان، حجم سرمایه‌گذاری در کسب‌وکارهای یونیکورن در ایران به میزان کمتری انجام میشود. حتی در مواردی همچون دیجی‌کالا و اسنپ، حجم سرمایه‌گذاری و تعداد راندهای سرمایه‌گذاری، در مقایسه با شرکت‌های یونیکورن جهانی، به‌اندازه کافی بزرگ نبوده و نتوانسته است به رشد چشمگیر و دست‌یافتن به وضعیت یونیکورنی منجر شود.»
او یکی از دلایل عدم وجود یونیکورن در ایران را ایزوله و محدود‌بودن بازار دانست و بر اهمیت این موضوع برای سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی تأکید کرد. معاون سرمایه‌گذاری حرکت اول ادامه داد: «عدم برقراری ارتباط مؤثر با بازار سرمایه به‌دلیل تفاوت در مدل محاسبات و شاخص‌های متفاوت، می‌تواند مانع از جذب سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت برای کسب‌وکارها شود. عدم ورود سرمایه‌گذاران باعث شده است که حجم سرمایه‌گذاری در کشور ما کم و محدود شود.»
«رضا باقری»، مدیرعامل شرکت اسمارتآپ، ضمن تأکید بر اهمیت منابع و گردش مالی در شرکت‌ها و استارتاپ‌ها گفت: «حتی شرکت‌هایی که ظرفیت رشد بسیار دارند، بدون منابع مالی نمی‌توانند به رشد و چشم‌انداز خود دست یابند. سرمایه‌گذاران قبلی هنوز به بازدهی خوبی در این بازار نرسیده‌اند و ازاین‌رو، جریان سرمایه‌گذاری برای بازیگران این حوزه تقویت نشده که منجر به نزول بسیاری از شرکت‌ها و استارتاپ‌ها شده است. این موضوع روی کل اکوسیستم تأثیر منفی گذاشته است.»
چالش‌های سرمایه‌گذاران
با توجه به گزارش وضعیت اینترنت که از سوی انجمن تجارت الکترونیک منتشر شد، ایران در بحث اختلال اینترنتی رتبه ۴۷ از بین ۵۰ کشور را دارد و از این حیث از کشورهایی مثل اندونزی و ایرلند بالاتر است. در این گزارش همچنین آمده که ایران با میانگین حدود 48 درصد (در مقایسه با چین با میانگین حدودی 47 درصد)، اولین کشور با بیشترین اختلال اینترنت در 9 ماه اخیر به‌حساب می‌آید. انجمن تجارت الکترونیک، ایران را در رتبه ۴۹ از ۵۰ از نظر محدودیت‌های اینترنتی قرار داده و اعلام کرده که بیشترین خاموشی مطلق اینترنت دنیا برای ایران است.
این موضوع به یکی از موانع جدی در راستای فعالیت‌های کسب‌وکارها و شرکت‌های استارتاپی تبدیل شده. از مهم‌ترین چالش‌های به‌وجودآمده در این زمینه می‌توان به بحث ترس سرمایه‌گذاران خارجی برای ورود به بازار ایران و کاهش ریسک‌پذیری آن‌ها اشاره کرد.
امنیتی‌کردن، چاشنی موردعلاقه دولت
«تیم لطیف»، مدیرعامل هلدینگ سرمایه‌گذاری مکس، درخصوص چالش‌های پیش روی سرمایه‌گذاران خارجی برای ورود به بازار کشور به دیجیاتو گفت: «در این وهله، تا اتفاقات اساسی مثل رفع تحریم یا برخورد مناسب دولت با سرمایه‌گذاران تغییر نکند، شرایط بهتری حاصل نمی‌شود. سرمایه‌گذاران خارجی که در شرکت‌های ایرانی سرمایه‌گذاری کرده‌اند، عموما تجربه خوبی نداشته‌اند.»
او بر اینکه اقدامات این وهله باید به‌درستی انجام شود و امنیت فعالیت سرمایه‌گذاران خارجی تضمین گردد، تأکید کرد: «با توجه به اینکه خاورمیانه منطقه پرچالشی است، دغدغه امنیت برای همه قابل درک است. اما اینکه چگونه با سرمایه‌گذاران خارجی توافق انجام شود هم بسیار مهم است.»
او به دید افکار عمومی به سرمایه‌گذاران خارجی اشاره و بیان کرد: «در این وهله این‌گونه فکر می‌کنند که این سرمایه‌گذاران از ایران برای بیشتر پولدارشدن استفاده می‌کنند؛ درحالی‌که این اتفاق به سودآوری برای کل اکوسیستم منجر شده و باعث رونق این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها میشود.»
تیم لطیف باور دارد که در ایران، سرمایه‌گذاران خارجی به‌دلیل وضعیت‌های نامشخص، کمتر سرمایه‌گذاری می‌کند و نمی‌توانند به‌راحتی فعالیت کنند. اما با وجود موفقیت بسیاری از شرکت‌های ایرانی و خروجی‌های مثبتی که رقم خورده است، بسیاری از صندوق‌های سرمایه‌گذاری و بازیگران این حوزه متوجه فرصت‌ها و ظرفیت‌های موجود در ایران شده‌اند: «اتفاق جالبی که رخ داده، این است که صنعتگران بسیار هوش مصنوعی را جدی می‌گیرند. مقوله‌های هوش مصنوعی با کمکی که به کارخانه‌ها، تدارکات، محصولات و بسیاری از موارد دیگر می‌کند، منجر به بهره‌وری میشود. مثال آن هم خرید الوپیک توسط گروه صنعتی گلرنگ است که به این حوزه ورود کرده.»
محدود می‌کنیم، پس هستیم
مدیرعامل اسمارتآپ باور دارد که به‌دلیل مشکلات زیرساختی حاکم، تنظیم‌گری نهادهای مربوطه و نحوه برخورد رگولاتوری آن‌طور که باید نبوده و هیچ آغوش بازی برای نوآوری‌ها و فناوری‌های جدید باز نکرده است.
او به عدم ایجاد بستری مستعد برای قانون‌گذاری اشاره کرد و گفت: «رویکرد دولت این بود که در این وهله به‌جای اینکه شرایط بهتر و تسهیل‌گری را فراهم کند و به تنظیم‌گری منسجم و حل چالش‌های به‌وجودآمده بپردازد، تصمیم به پاک‌کردن و حذف مسائل گرفت.»
باقری علاوه بر مانع دانستن مسائلی همچون مسائل بانکی و بیمه‌ای، به ضعف مدیریتی نیز اشاره کرد و به دیجیاتو توضیح داد: «بحث توان مدیریتی، حتی مدیریت یونیکورن نیز در این وهله می‌تواند موردتوجه قرار بگیرد. قدرت مدیریت نیز باید به بسیاری از شرکت‌ها و استارتاپ‌ها تزریق می‌شد. به‌دلیل قطع رابطه ما با فضای بین‌الملل، این توانایی با سعی و خطا انجام شد که البته موفقیت‌های بسیاری داشت اما سرعت رشد را کاهش داد. درنتیجه این ضعف بیشتر به‌چشم آمد و ریشه مشکلات دیگری شد. توان مدیریتی بالا می‌توانست نقش‌هایی چشمگیری بگذارد، اما چنین نشد.»
از آن‌سو، مدیرعامل هلدینگ مکس معتقد است که نحوه برخورد رگولاتوری با نوآوری، در مقایسه با تسهیلاتی که ارائه می‌دهد، مغایرت دارد و استراتژی خاصی وجود ندارد که کشور در این مورد به چه سویی خواهد رفت. او به عدم شفاف‌سازی و چندصدایی دولت در این زمینه اشاره کرد و دیجیاتو گفت: «در این راستا، خطرهایی برای شرکت‌هایی که کاربران بسیار زیادی دارند هم وجود دارد و یک‌سری اقدامات و فعالیت‌ها به‌دلیل نکات امنیتی و خطراتی که وجود دارد، باید توسط دولت انجام شود. این بحث‌ها در ایران شفاف نیست و متأسفانه یک‌صدا صحبت نمی‌شود و ازاین‌رو، نهادهای مختلف ترمز کرده و انرژی‌های بسیاری را خنثی می‌کنند.»
او ادامه داد: «در تمام حوزه‌ها و بخش‌های مختلف کشور، دولت با شعار تنظیم‌گری به کنترل و محدودسازی کسب‌وکارها و فعالیت‌ها می‌پردازد، اما متوجه چگونگی و روند آن نیست که چگونه عمل کند تا نوآوری را نکُشد؛ مثلاً دولت امارات اقداماتی مثل دی‌تک انجام داده و اقدام به تشکیل مجموعه‌هایی برای بخش خصوصی و کمک به سرمایه‌افزایی آن‌ها در جهت بهتر پیش‌رفتن فعالیت‌های استارتاپ‌ها کرده است.»
فرصت را از دست دادیم
مدیرعامل شرکت اسمارتآپ معتقد است زمانی که اکوسیستم استارتاپی در ایران شکل گرفت، روندی پیشتاز در منطقه منا داشت و فرصت‌های سرمایه‌گذاری، مشارکت و توسعه فضای کسب‌وکاری مثل دوران کنونی نبود. او در این مورد گفت: «ما فرصت اول بودن در منطقه منا را از دست دادیم. اگر جریان‌های مالی و ورود به این بازارها مدیریت می‌شد و ما می‌توانستیم به یک جریان مداوم سرمایه‌گذاری برسیم، شرکت‌های درحال‌رشد به تأمین‌کنندگان و بازارهای مالی متصل می‌شدند و این اتصال به رشد کسب‌وکارها می‌انجامید؛ اما اکوسیستم استارتاپی ایران با مشکلات، انسداد و محدودیت‌های بسیاری در مسیر رشدش مواجه شد.»
باقری ادامه داد: «افزایش قیمت دلار نیز مزیت‌های رقابتی بسیاری برای بازار منطقه و کشور به‌وجود آورد. شرکت‌های ایرانی مثل دیجی‌کالا نیز خیلی تلاش می‌کنند که از این ظرفیت‌ها استفاده کنند، اما اینکه بگوییم نفر اول شوند و یا سهم چشمگیری از بازار را از آن خود کنند، امکان جذب سرمایه‌های مالی و توسعه بسیار سخت است و به این راحتی اتفاق نخواهد افتاد.»
ایران دارای سه یونیکورن غیررسمی است
به گفته مدیرعامل هلدینگ مکس، ایران در مقایسه با کشورهای برتر منطقه همچون عربستان، دبی، قطر و کویت میانگین حقوق کمتری دارد و این بر توسعه استارتاپ‌ها تأثیرگذار است. به عبارت دیگر، در این کشورها به لحاظ شرایط اقتصادی، اوضاع برای سرمایه‌گذاری و راه‌اندازی استارتاپ‌ها بهتر است.
او بیان کرد: «در این راستا، تعداد استارتاپ‌ها در ایران نسبت به جمعیت آن نسبتاً کمتر به‌نظر می‌رسد. اگرچه ایران یک کشور با جمعیت نزدیک به ۹۰ میلیون نفر است، اما تعداد استارتاپ‌ها براساس سرمایه‌گذاری‌ها ممکن است کمتر باشد. این امر نشان‌دهنده نیاز به توجه به عوامل مختلف، ازجمله اقتصادی و فرهنگی، در ترویج فعالیت‌های استارتاپی در ایران است. بااین‌حال، اگر بخواهیم درزمینه استارتاپ‌ها به یک Talent Pool (سبد استعدادها) بزرگ‌تر از سایرین تبدیل شویم، باید به این نکته توجه داشته باشیم که ایران از لحاظ توانمندی‌های انسانی استعداد فراوانی دارد. این می‌تواند به‌شکل قابل‌توجهی به تولید استارتاپ‌های موفق در کشور کمک کند.»
تیم لطیف باور دارد که در ایران حداقل ۳ یونیکورن پنهان وجود دارد و معتقد است که استارتاپ‌های این کشور نسبت به مناطق دیگر بزرگ‌تر و موفق‌تر هستند: «شاید تصور عدم وجود یونیکورن در ایران از اینجا نشأت می‌گیرد که ما در ایران فقط به ارزش مالی شرکت‌ها دقت می‌کنیم. مثلاً شرکت‌های مختلف منطقه منا ۵۰۰ میلیون دلار ارزش‌گذاری شده است، ولی اینکه این شرکت چه بوده و چه‌کار کرده، مورد ارزیابی و بررسی قرار نگرفته است. من می‌توانم با جرأت بگویم که استارتاپ‌های ایران حتی با فاصله، بزرگ‌ترین استارتاپ‌ها در منطقه هستند.»
لطیف هلدینگ هزاردستان و شرکت اسنپ را یونیکورن می‌داند و باور دارد اگر تحریمی در کشور وجود نداشت و در بازار بین‌المللی حضور داشتیم، اسنپ و هزاردستان می‌توانستند چندین میلیارد دلار ارزش داشته باشند.
او ادامه داد: «این شرکت بسیار سودآور و مثبت است. درحال‌حاضر ارزش این شرکت زیر یک میلیارد دلار نیست و طبیعتاً یک یونیکورن محسوب میشود. شرکت دیگری که به نظر من یونیکورن محسوب میشود، هلدینگ هزاردستان است. شرکت دیوار در این گروه بسیار سودآور است و چندین هزار میلیارد تومان هم سود سالانه دارد. این هلدینگ قطعاً یونیکورن است و اگر کسی بخواهد سهام آن را خریداری کند، سهام‌داران آن را زیر یک میلیارد دلار نمی‌فروشند.»
به گفته لطیف، این شرکت با توجه به شاخص‌های بورس، شرکت‌های نرم‌افزاری و دانش‌بنیانی، همچنین با در نظر گرفتن BPE آن‌ها، به‌راحتی یونیکورن محسوب می‌شوند. او معتقد است با نگاه به کل اکوسیستم ایران، این شرکت‌ها یونیکورن هستند و حتی دیجی‌کالا هم در این دسته قرار گرفته و یونیکورن است.
بازار دست‌نیافتنی بورس
تحلیل وضعیت زیست‌بوم نوآوری ایران با استفاده از شاخص‌های جهانی نشان می‌دهد که کشور در بسیاری از زمینه‌ها به‌طور قابل‌توجهی پیشرفت کرده و نوآوری مطلوبی را در زمان کوتاهی ارائه کرده است. این پیشرفت‌ها به‌عنوان نمادهای موفقیت و توانمندی در حوزه‌های نوآوری محسوب می‌شوند. به عنوان مثال، ایران ممکن است درزمینه تحقیق و توسعه، تولید دانش و فعالیت‌های نوآورانه، به‌دلیل دارابودن تخصص‌های برجسته و توانایی‌های علمی، به‌خوبی عمل کرده باشد، اما در برخی از مؤلفه‌ها نظیر تنظیم‌گری در زیست‌بوم نوآوری هنوز ضعف‌های جدی مشاهده میشود. این ضعف ممکن است به‌دلیل محدودیت‌ها در قوانین، سیاست‌ها و یا فرایندهای مرتبط با حمایت از نوآوری باشد.
یکی از تأثیرگذارترین اتفاقاتی که منجر به کاهش ریسک‌پذیری و سرمایه‌گذاری خطرپذیر در اکوسیستم استارتاپی ایران شد، خروج آمریکا از برجام بود که منجر به عقب‌ماندن ایران از سایر کشورها در حوزه استارتاپی و همراه‌نشدن آن با رشد جهانی شد. البته رشدی که در اکوسیستم کنونی شاهد هستیم، انکارنشدنی است، اما نمی‌توان منکر فرصت‌های از دست رفته شد.
چالش‌ها و موانعی که رگولاتوری در مسیر رشد اکوسیستم استارتاپی به‌وجود آورد نیز بسیار حائز اهمیت است و عمده دلیل سکون استارتاپ‌ها ناشی از شیوه برخورد رگولاتوری با نوآوری است. به گفته بسیاری از بازیگران بزرگ اکوسیستم استارتاپی، عدم ورود شرکت‌های استارتاپی به بازار سرمایه و بورس نیز به کُندبودن سرعت رشد استارتاپ‌ها و اکوسیستم دامن زده است.
اصطلاحاتی که باید درباره آن بدانید
شرکت‌های مینی‌کورن به شرکت‌هایی گفته میشود که ارزششان بیش از یک میلیون دلار است و در مراحل اولیه توسعه و یونیکورن شدن قرار دارند.
استارتاپ‌هایی که در مراحل پیشرفته توسعه خود به حد یونیکورن نرسیده‌اند، با عنوان سونیکورن شناخته می‌شوند.
یونیکورن در معنی لغوی به‌معنای اسب تک‌شاخ و موجودی افسانه‌ای است که در عرصه کارآفرینی به اصطلاحی برای نشان‌دادن ارزش یک کسب‌وکار تبدیل شده است.
اصطلاح دکاکورن زمانی به‌کار می‌رود که یک شرکت استارتاپی ارزشی بیش از 10 میلیارد دلار داشته باشد. دکاکورن‌ها نسخه‌های تکامل‌یافته یونیکورن‌ها هستند. در یک دکاکورن علاوه بر میزان بودجه و ارزش، مدل کسب‌وکار نیز از شاخص‌های موردتوجه است.
شرکت‌هایی که ارزش آن‌ها بیش از 100 میلیارد دلار است، به‌عنوان هکتاکورن شناخته می‌شوند. این شرکت‌ها همچنین با عبارت سوپر یونیکورن یا سوپر تک‌شاخ نیز شناخته می‌شوند. برخی از شرکت‌های مشهور مانند اپل، گوگل، مایکروسافت، فیسبوک و اوراکل نمونه‌های برجسته از هکتاکورن هستند.
شرکت‌هایی که توانسته‌اند در یک دور سرمایه‌گذاری میزان قابل‌توجهی (بیش از یک میلیارد دلار) سرمایه جذب کنند، به‌عنوان دراگون یا اژدها شناخته می‌شوند. به عنوان مثال، تاکسی اینترنتی اوبر (Uber) یک نمونه از استارتاپ‌های اژدها محسوب میشود.
درنهایت باید این پرسش را مطرح کرد که آیا امکان دارد زمانی در ایران – که همین حالا هم یونیکورن‌های پنهان و خفته دارد – اژدهایی پیدا شود؟ و بازهم باید این پرسش را مطرح کرد که آیا این اژدها یک هیولای خیزان خواهد بود و یا بازهم به‌خاطر شرایط کشور، درنهایت یک اژدهای خفته باقی خواهد ماند؟