مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی با عنوان «ارائه مدل اولیه دسته‌بندی پارک‌های علم و فناوری کشور مبتنی بر شاخص‌های ارزیابی و عملکرد» منتشر کرده و در آن ضمن ارائه تعریفی از پارک‌های علم و فناوری،‌ سرفصل‌هایی را برای دسته‌بندی آن‌ها در ایران پیشنهاد کرده است که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به متوسط اشتغال‌زایی،‌ نسبت افراد تحقیق و توسعه به کل افراد شاغل و نسبت صادرات از درآمد کل پارک‌های علم و فناوری اشاره کرد.

در سطح جهانی، شاخص‌های متعددی برای ارزیابی پارک‌های علم و فناوری مبتنی‌ بر خروجی‌های دانشی و فناورانه وجود دارد. بنابر گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در کشور ما مهم‌ترین شاخص‌ها عبارتند از: تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک، میزان اشتغال و درآمد کل و همچنین میزان صادرات.

اما موضوع این است که با توجه به تفاوت کارکردها و ماهیت انواع پارک‌های علم و فناوری، ارزیابی‌های کنونی نمی‌تواند به‌طور دقیق میزان اثربخشی فعالیت پارک‌ها را نشان دهد و امکان مقایسه صحیح و عادلانه بین آن‌ها را فراهم سازد. برای مثال، آن‌طور که در این گزارش آمده است، پارک‌های علم و فناوری دانشگاه تهران و آذربایجان شرقی با وجود اینکه حداقل 30 درصد شرکت‌های مستقر دارای یک دانش فنی توسعه‌یافته هستند، اما بهره‌وری صادراتی ندارند. ضمن اینکه درآمد کل آن‌ها زیاد نیست. درعین‌حال پارک علم و فناوری پردیس با وجود توفیق در درآمدزایی و اشتغال‌زایی، از نظر متوسط دانش فنی تجاری‌شده، بهره‌وری صادراتی زیادی ندارد.

معدود شرکت‌هایی در پارک‌های علم و فناوری وجود دارند که به تولید یک محصول ضروری یا فناورانه مشغول باشند، اما عدم حمایت صحیح و عدم انبوه‌سازی و استفاده کاربردی، مانع از اثرگذاری چشمگیر آن‌ها بر اقتصاد کشور و رفاه جامعه می‌شود.

البته لازم به ذکر است که شاید موضوع اشتغال‌زایی امر مهمی باشد و بتوان با نگاهی خوش‌بینانه از سطح اشتغال‌زایی شرکت‌های فعال در پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد اعلام رضایت کرد و بازده‌ اقتصادی و زیرساختی آن را برای آینده متصور شد، اما با مسیری که این شرکت‌ها در‌پیش گرفته‌اند، چندان امیدی نیست و این سطح از اشتغال در این مراکز احتمالاً در آینده‌ای نزدیک به چالشی بزرگ تبدیل خواهد شد.

ازاین‌رو، این شرکت‌ها پس از بزرگ‌شدن بی‌دلیل و بدون سودآوری منطقی، در آینده نزدیک ناچار به تغییر مسیر و تعدیل نیرو خواهند شد تا با استفاده از سیستم‌های هوشمند و فعالیت‌های خدماتی سبک‌تر، با نیروی کمتر، درآمد بیشتری داشته باشند.

تاریخچه پارک‌های فناوری
آن‌طور که در گزارش منتشرشده از مرکز پژوهش‌های مجلس درباره تاریخچه پارک‌های فناوری آمده است، هنوز تعریف جامعی از پارک‌های علم و فناوری وجود ندارد و در سطح دنیا نیز به نام پارک‌های تحقیقاتی دانشگاهی، پارک‌های علم و پارک‌های علم و فناوری نام‌گذاری شده‌اند. همچنین قرارگرفتن چندین پارک علم و فناوری، مراکز نوآوری، مراکز رشد و شتابدهنده‌ها در کنار یکدیگر با توسعه و ترکیب مجموعه‌ای از دارایی‌های زیرساختی، نهادی، علمی، فناوری، آموزشی و اجتماعی نیز منجر به ایجاد ناحیه نوآوری یا شهرک‌های تحقیقات و فناوری می‌شود.

این پارک‌ها اهدافی مثل کمک به افزایش ثروت در جامعه از طریق توسعه اقتصاد دانش‌بنیان، کمک به جذب دانش فنی و سرمایه‌های بین‌المللی و داخلی، افزایش قدرت رقابت و رشد شرکت‌های متکی بر دانش و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات دانشگاهی و تحقق ارتباط بخش‌های تحقیقاتی و تولیدی و خدماتی جامعه را دنبال می‌کنند.

پارک‌های علم و فناوری منتخب ایران
بنابر آنچه که در گزارش مرکز پژوهش‌ها آمده است، شاخص‌های موجود عمدتاً بر محورهایی نظیر تعداد شرکت‌های مستقر، تعداد اشتغال و درآمد کل و صادرات متمرکز هستند و موضوع بهره‌وری و یا توسعه فناوری‌های پیشرو در پارک‌ها و سهم آن از درآمد حاصله تاکنون در گزارش‌های رسمی که از طرف پارک‌ها یا نهادهای متولی ارزیابی آن‌ها تهیه می‌شود، گزارش نشده است.

برخی از شاخص‌هایی هم که در سطح بین‌المللی گزارش می‌شوند، شامل درآمد محصولات و خدمات مرتبط با زمینه فعالیت‌های مشخص، سرمایه‌گذاری‌های خطرپذیر، هزینه‌های تحقیق و توسعه، تفکیک درآمد حاصل از فروش فناوری یا محصولات با فناوری بالاتر از متوسط، تفکیک اعتبارات هزینه‌‌ای و سرمایه‌ای، تعداد اختراعات ثبت‌شده، میزان جذب سرمایه‌گذاری خارجی، تعداد همکاران بین‌المللی، قراردادهای ارتباط با صنعت و از این قبیل هستند.

در این گزارش تلاش شده است که برحسب بضاعت دسترسی به اطلاعات و داده‌هایی که برخی از طریق وزارت عتف و برخی به‌طور مستقیم با مکاتبه از پارک‌های علم و فناوری دریافت شده است، شاخص‌هایی مبتنی بر بهره‌‌وری و با توجه به شاخص‌های جهانی که در این حوزه وجود دارد، انتخاب شده و وضعیت پارک‌های منتخب در این شاخص‌ها مورد ارزیابی قرار گیرد.

پارک‌های مورد مطالعه عبارتند از پارک‌هایی که درآمد بالای ده هزار میلیارد ریال (یک همت) را گزارش کرده و به پرسش‌نامه ارسالی این پژوهش پاسخ داده‌اند و آمار و اطلاعات درمورد آن‌ها وجود داشته است. نام این پارک‌ها را می‌توانید از نمودار زیر ببینید.

نگاهی به عملکرد کلی پارک‌های علم و فناوری
گزارش‌های وزارت علوم، تحقیقات و فناوری نشان می‌دهد که تعداد شاغلان مستقر در کلیه پارک‌های علم و فناوری بیش از 73 هزار نفر و مجموع درآمد کل پارک‌ها در سال 1400 حدود 23 همت بوده است. گفتنی است این داده، تفکیکی بین فروش محصولات با فناوری‌های برتر و محصولات با فناوری‌های متوسط و پایین این شرکت‌ها قائل نشده و صرفاً درآمد کل شرکت را بیان می‌کند. بیشترین درآمد کل را پارک فناوری پردیس (حدود 20 همت) اعلام کرده (البته این عدد با مقدار 427 میلیارد تومان گزارش‌شده به وزارت عتف متفاوت است) و بعد از آن شهرک علمی-تحقیقاتی اصفهان با حدود 5/5 همت قرار دارد.

در ادامه، به‌ترتیب پارک‌های استان‌های سمنان، البرز، آذربایجان شرقی، دانشگاه تهران و فارس با پایه درآمد حداقل یک همت به‌بالا قرار دارند. مجموع درآمد حاصل از صادرات پارک‌های علم و فناوری در سال 1400 نیز 123 میلیون دلار بوده که حدود 90 درصد آن متعلق به پارک‌های علم و فناوری با درآمد بیش از یک همت است.

بنابر داده‌های گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، در کشور ما تا پایان سال 1400،‌ 58 پارک علم و فناوری در آمار نهادهای متولی گزارش شده که تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها زیر نظر وزارت عتف بوده یا از این وزارتخانه مجوزهای لازم را دریافت کرده‌اند. این وزارتخانه نیز گزارش‌های دوره‌ای از عملکرد پارک‌های علم و فناوری تهیه کرده است و آن را در اختیار نهادهای نظارتی قرار می‌دهد.

مهم‌ترین شاخص‌های ارزیابی پارک‌های علم و فناوری
مهم‌ترین شاخص‌های مورد ارزیابی پارک‌های علم و فناوری که مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش خود آورده است، عبارتند از: تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک، میزان اشتغال، درآمد کل و صادرات.

اخیراً نیز درزمینه معرفی شاخص‌های ارزیابی خود اقداماتی را انجام داده است و طی آن دسته‌بندی از پارک‌های علم و فناوری براساس دوره‌های مختلف رشد پارک‌ها، منطقه محروم یا توسعه‌یافته، نزدیکی به صنایع، موانع و هزینه‌های سرمایه‌ای و دسترسی به زیرساخت‌های اولیه انجام داده و ضرایبی را به‌ازای این مؤلفه‌ها (بین 0/8 تا 1/2 درصد) در ارزیابی پارک‌ها تعیین کرده است.

در ادامه مطلب، نگاهی به بررسی شاخص‌های پیشنهادشده در این گزارش به همراه آماری از آن‌ها خواهیم داشت.

تعداد کل شرکت‌های مستقر و اشتغال در پارک‌های علم و فناوری منتخب ایران
به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، نمودار زیر تعداد شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری بررسی‌شده در این پژوهش و نیز تعداد شاغلین آن‌ها را نشان می‌دهد. با توجه به نمودار، مشخص است که تقریباً در اکثر پارک‌های منتخب، تعداد شاغلین در تناسب با تعداد شرکت‌ها و واحدهای مستقر است. به عبارت دیگر، هرچه تعداد شرکت‌های مستقر در پارک‌ها بیشتر باشد، تعداد شاغلین نیز بیشتر است؛ البته این تناسب در پارک فناوری پردیس وجود ندارد.

‌درآمد کل شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری منتخب
شاخص دوم که در این گزارش آمده، بررسی درآمد کل شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری منتخب است. همان‌طور که در نمودار زیر مشاهده می‌شود، تفاوت بین درآمد پارک‌ها از یکدیگر بسیار بالاست و پارک فناوری پردیس با فاصله زیادی، بیشترین درآمد را داشته است. پارک پردیس در گزارش‌های مستقیم خود به مرکز پژوهش‌های مجلس، درآمد 15.5 هزار میلیارد تومان (15.5 همت) در سال 1399 و 20.1 هزار میلیارد تومان (20 همت) در سال 1400 اشاره کرده است؛ هرچند در گزارش ارسالی از سوی وزارت علوم، این درآمد برای سال 1400 کمی بیش از 400 میلیارد تومان اظهار شده که غیرقابل‌قبول به‌نظر می‌رسد.

درآمد حاصل از صادرات شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری ایران
براساس گزارش‌های وزارت عتف، درآمد حاصل از صادرات کل پارک‌های علم و فناوری در سال‌های 1399 و 1400 به‌ترتیب 140 و 123 میلیون دلار بوده که تقریباً معادل با 17 درصد صادرات کل شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1400 (حدود 800 میلیون دلار) است. ذکر این نکته ضروری است که در این زمینه هم ارقام اعلام‌شده نشان‌دهنده صادرات اعم از محصولات فناورانه یا محصولات سطح متوسط و معمولی این شرکت‌ها بوده و لزوماً منعکس‌کننده میزان محصولات با سطح فناوری بالا نیست.

تعداد دانش فنی / فناوری تجاری‌شده
طبق اطلاعاتی که در گزارش منتشرشده از مرکز پژوهش‌های مجلس آمده است، اکثر پارک‌های علم و فناوری معمولاً گزارش رسمی از تعداد دانش فنی و فناوری‌های تجاری‌شده ارائه نمی‌کنند و از آنجا که به‌نظر می‌رسد اغلب آن‌ها این داده‌ها را به‌طور منظم و سالانه و به تفکیک اندازه‌گیری نمی‌کنند، در پاسخ به درخواست اطلاعات مرکز پژوهش‌های مجلس نیز آمار کاملی در این رابطه ارسال نکرده‌اند.

براساس گزارش‌های وزارت عتف، آمار تجمیعی تعداد دانش فنی و تجاری‌شده همه پارک‌های علم و فناوری در سال 1400 حدود 3188 عدد بوده است. وضعیت موجود در این شاخص به‌ازای پارک‌های منتخب در نمودار زیر ارائه شده است.

متوسط اشتغال‌زایی
تعریف این عنوان در گزارش مذکور آمده است. طبق این تعریف، متوسط اشتغال‌زایی به‌معنای متوسط تعداد افراد شاغل به‌ازای کل شرکت‌های مستقر در پارک است (E/C ) که به‌منظور بررسی رشد، بزرگی و توسعه شرکت‌های پارکی سنجیده می‌شود.

با توجه به نمودار، مشخص است که متوسط اشتغال‌زایی در پارک فناوری پردیس، دانشگاه سمنان، البرز و دانشگاه تهران نسبت به سایر پارک‌های منتخب بالاتر است.

نسبت افراد تحقیق و توسعه به کل افراد شاغل
تعداد افراد تحقیق و توسعه معادل با پژوهشگران تحصیلات تکمیلی با مدرک کارشناسی ارشد و دکتری یا پسادکتری شاغل در شرکت‌های مستقر در پارک لحاظ شده است. به‌طور متوسط، حدود 25 درصد از شاغلین پارک‌های منتخب این گزارش، شاغلین تحقیق و توسعه محسوب می‌شوند.

شایان ذکر است در بررسی کل همه پارک‌های علم و فناوری، پارک علم و فناوری تربیت مدرس دارای بیشترین درصد شاغلین تحقیق و توسعه (حدود 55 درصد افراد شاغل در این پارک) است که با توجه به وابستگی این پارک به دانشگاه تربیت مدرس به‌عنوان دانشگاه تحصیلات تکمیلی و فارغ‌التحصیلان با مقاطع بالاتر از کارشناسی‌ارشد، قابل انتظار است.

نسبت صادرات از درآمد کل پارک‌های علم و فناوری
بنابر این گزارش،‌ این شاخص به‌صورت درآمد حاصل از صادرات به درآمد کل شرکت‌ها در پارک‌های علم و فناوری محاسبه می‌شود و نشان می‌دهد که چند درصد از درآمد یک پارک حاصل از صادرات است.

همان‌طور که از نمودار مشخص است، شهرک علمی-تحقیقاتی اصفهان بیشترین سهم را در صادرات محصولات و خدمات در میان پارک‌های علم و فناوری دارد، به‌طوری‌که نزدیک به 40 درصد درآمد این پارک حاصل از صادرات است.