معاونت فناوری‌های نوین بانک مرکزی ‌امیدوار است تا ۳ سال آینده چک دیجیتالی جایگزین چک فیزیکی شود و اکوسیستم چک در ایران به صورت کامل دیجیتالی بر مدار توسعه قرار گیرد. با این حال، رویای حذف چک کاغذی با وجود موانع فنی و اجرایی احتمالاً تا پایان سال ۱۴۰۵ امری دور از دسترس نظام بانکی کشور باشد. به ویژه وقتی که با فراگیری چک صیادی، همچنان چک‌های قدیمی در نظام بانکی در گردش هستند.

از ۲۱ آبان ماه ۱۴۰۰ که اولین چک دیجیتالی صادر شد بر اساس گفته مهران محرمیان معاونت فناوری‌های نوین بانک مرکزی، به خبرگزاری ایبنا: تاکنون ۴۵۰ هزار دسته چک دیجیتالی به مشتریان از سوی ۱۲ بانک ارائه شده است. محرمیان‌امیدوار است ظرف ۳ سال آینده، با حذف چک کاغذی، اکوسیستم چک در ایران به طور کلی در انحصار چک دیجیتالی دربیاید.

در واقع، معاونت فناوری‌های نوین بانک مرکزی، ‌امید به رویایی دارد که از سال ۹۱ در بانک مرکزی در معاونت‌های پیشین در سر پروانده شده بود، رویایی که تا سال ۹۷ تنها گمانه‌زنی‌های جسته و گریخته‌ای درباره امکان تحقق چک الکترونیکی بود. با تصویب قانون چک در سال ۹۷ تحقق چک دیجیتالی به‌عنوان یک قانون درآمد و مسیر فراگیری چک دیجیتالی روشن شد. به عبارتی، نقشه راه اجرا و توسعه چک دیجیتالی در سال ۹۷ در زمینه قانون قرار گرفت و بانک مرکزی با آماده‌سازی پیش زمینه‌های فنی و اجرایی، در سال ۱۴۰۰ از اولین برگ چک دیجیتالی رونمایی کرد.

بازگرداندان اعتبار چک؟
در آن زمان علی صالح‌آبادی رئیس سابق بانک مرکزی، در مراسم رونمایی از چک دیجیتالی گفته بود: «یکی از مهم‌ترین اهداف بانک مرکزی، بازگرداندن اعتبار چک به خود چک است.» این گفته صالح‌آبادی در زمانی بیان می‌شد که آمار چک برگشتی با وجود ایجاد چک صیادی بازهم آمار بالایی بود، در واقع، چک دیجیتالی بیش از آنکه بستری برای فراگیری چک در میان جامعه باشد، هدف کنترلی داشت: کنترل دیجیتالی گردش چک در اقتصاد. در لحظه حاضر، چک دیجیتالی از پیچیدگی‌های فنی و بن‌بست‌های حقوقی، فاصله گرفته و در نزدیک به نیمی از بانک‌های کشور عملیاتی شده است.

در واقع سامانه چکاد یا همان چک امن دیجیتالی، پایانی بر مشکلات فنی و اجرایی طرح چک دیجیتالی بود و با راه‌اندازی آن، زمینه جابجایی پول در بستر دیجیتالی را فراهم شد. سامانه چکاد به عنوان یک تکلیف در ماده یک قانون اصلاح صدور چک تاکید شده و هم‌اکنون مرکزی برای سامانه‌های سمات، صیاد، محچک و چکاوک است و همچنین فرایند اتصال بانک‌ها به اکوسیستم چک را محقق کرده است.

احتمالا روند فراگیری چک دیجیتالی در نسبت کاهش نقدینگی در کشور نیز موثر باشد و در آینده شاهد کاهش مسکوت و اسکناس در دست اشخاص حقیقی و حقوقی نسبت به نقدینگی باشیم. روندی که با توسعه شبکه پرداخت آغاز و با ریل‌گذاری بانک مرکزی در مسیرهای پرداخت بانکی نیز به عنوان یک سیاست کلان در این سال‌ها دنبال شده است.

پذیرش جزیره‌ای چک دیجیتالی
محرمیان معتقد است با وجود فعال بودن چک دیجیتالی در 12 بانک کشور همچنان فرهنگ‌سازی لازم در این زمینه اتفاق نیفتاده است. او عنوان می‌کند: در حال حاضر ۱۲ بانک در حوزه چک الکترونیکی فعال هستند و به مشتریانشان چک الکترونیکی می‌دهند. تمام ۳۰ بانک هم چک الکترونیکی سایر بانک‌ها را می‌پذیرند. هر چند که هنوز فرهنگ‌سازی لازم برای این اتفاق انجام نشده و ممکن است در یک شعبه بانکی، یک کارمند هنوز آگاهی کافی نسبت به این موضوع نداشته باشد، اما زیرساخت‌های فنی کاملا فراهم است برای اینکه بانک‌ها بتوانند چک الکترونیکی بانک‌های دیگر را هم بپذیرند.

در واقع، پذیرش چک‌های الکترونیکی یا همان دیجیتالی بانک‌ها می‌تواند اکوسیستم کاملی برای چک دیجیتالی ایجاد کند و نقطه رشد فراگیری این ابزار نقدشوندگی پول باشد. با این حساب، اگر 30 بانک عامل در کشور، به توافقی همگانی در این باره برسند احتمالا حذف چک فیزیکی از اکوسیستم چک کشور امری دور از تصور نباشد. معاونت فناوری‌های نوین باک مرکزی می‌گوید: برنامه داریم که چک الکترونیکی یک بانک در ابزارهای الکترونیکی بانک‌های دیگر نقد شود، زیرا در حال حاضر فقط در ابزارهای الکترونیکی همان بانک قابلیت نقدشوندگی دارد. قابلیت چک الکترونیکی این است که برای نقد شدن آن دیگر نیازی به مراجعه حضوری به شعبه نیست، اما اکنون این اتفاق در ابزارهای الکترونیکی همان بانک رخ می‌دهد.

بر این اساس، بانک‌های کشور هنوز به شکل یکپارچه توانایی نقدکنندگی چک دیجیتالی بر روی ابزارای الکترونیکی را ندارند و بایستی در این زمینه زیرساخت ابزارهای الکترونیکی خود را توسعه دهند تا چک دیجیتالی دیگر بانک‌ها را بتوانند بر روی ابزار الکترونیکی خود نقد کنند. محرمیان در این باره می‌گوید: به‌تدریج بانک‌ها دارند این اقدام را عملیاتی می‌کنند که چک الکترونیکی یک بانک در ابزارهای الکترونیکی سایر بانک‌ها هم قابلیت نقد شدن داشته باشد. موارد فنی از سوی بانک مرکزی فراهم است و فقط باید بحث‌های مربوط‌ به توسعه در بانک مورد نظر انجام شود.

آمارها چه می‌گویند؟
در دی ماه 1402، بنا بر آمار بانک مرکزی از میزان چک‌های مبادله‌ای در کل کشور 8.1 میلیون فرقه چک به ارزشی حدود 5539 هزار میلیارد ریال در گردش بوده است که نسبت به ماه قبل از نظر تعداد و مبلغ به ترتیب 2.4 درصد و 5.4 درصد افزایش داشته است. بر همین اساس، از این تعداد در کل کشور 7.4 میلیون فرقه چک وصول شده است و 685 هزار فقره نیز برگشت خورده است.

معاونت فناوری‌های نوین بانک مرکزی عنوان کرده است: تاکنون نزدیک به ۴۵۰ هزار دسته‌چک دیجیتالی صادر شده که آمار خوبی است. در این میان حدود ۲۲۴ هزار فقره چک دیجیتالی صادر و از سوی مردم ارائه شده و از این تعداد تاکنون حدود ۱۹۴ هزار برگ نقد شده است؛ یعنی در شعب با استفاده از ابزارهای دیجیتال و به‌صورت غیرحضوری نقد شده که نشان می‌دهد به تدریج جای خود را میان مردم پیدا می‌کند و امیدواریم با حذف فیزیکی چک که ظرف سه سال آینده خواهد بود، تمام بازار به چک دیجیتالی منتقل شود.

محرمیان گام آخر اجرای پروژه چک الکترونیکی را ایجاد سقف اعتباری دانسته و گفته است: با ایجاد سقف اعتباری برای چک آخرین گام برای اجرای پروژه چک الکترونیکی برداشته خواهد شد و در صورت اجرای آن آمار کلاهبرداری توسط چک، آمار چک برگشتی و زندانیان چک برگشتی بیش از پیش کاهش پیدا خواهد کرد.

به نظر می‌رسد با وجود آمار وصول بیش از 8 میلیون فرقه چک کاغذی در دی ماه، در کنار وصول 194 هزار چک دیجیتالی تاکنون، جایگزینی چک دیجیتالی با چک کاغذی ظرف مدت 3 سال آینده، دور از دسترس باشد. با این حال، باید دید در آینده بانک مرکزی مسیر این جایگزینی را با چه سیاست‌های تشویقی پیش خواهد برد.