توسعه شبکه اینترنت در سایه فیلترینگ؟
دنیای اقتصاد : وزیر ارتباطات در روزهای پایانی سال گذشته دو برابر کردن پوشش فیبر نوری و توسعه ۱۰درصدی شبکه ۵G را به‌عنوان مهم‌ترین برنامه‌های این وزارتخانه برای سال۱۴۰۳ اعلام کرد. این در حالی است که کارشناس‌ها مساله اصلی اینترنت در ایران را فیلترینگ و اختلالات آن می‌دانند تا جایی که به اعتقاد یک کارشناس آی‌تی تا زمانی که در ایران دسترسی آزاد به اینترنت وجود نداشته باشد، توسعه فیبر نوری و اینترنت ۵G صرفا یک نمایش بزرگ و بی‌ثمر خواهد بود.
عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات در ۲۷ اسفندماه سال گذشته درباره اولویت‌های خود برای این وزارتخانه گفت که در سال جاری پوشش فیبر نوری به ۱۴میلیون می‌رسد، توسعه ۵G حداقل ۱۰درصد میشود و شبکه مادر مخابراتی همچنان توسعه پیدا خواهد کرد. این اولین‌بار نیست که وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دولت سیزدهم وعده توسعه فیبر نوری را می‌دهد، او از زمان آغاز وزارتش توسعه پوشش فیبر نوری را در صدر فهرست برنامه‌هایش قرار داده و برای سال جدید هم رساندن میزان پوشش فیبر نوری منازل و کسب‌وکارها به ۱۴میلیون را هدف قرار داده است.
اولویت با رفع اختلالات است
زارع‌پور در حالی وعده دو برابر شدن پوشش فیبر نوری برای سال جدید را می‌دهد که پیش از این رساندن پوشش فیبر نوری به ۱۰میلیون در سال۱۴۰۲ را هدف قرار داده بود؛ اما از این میزان تنها پوشش سه‌میلیونی محقق نشد. حالا در شرایطی که بر اساس آمارهای وزارت ارتباطات میزان فعلی پوشش این فناوری حدود ۷میلیون است، کارشناس‌ها مساله اصلی اینترنت در ایران را توسعه فیبر نوری و یا اینترنت ۵G نمی‌دانند، بلکه به اعتقاد آنها تا زمانی که فیلترینگ و محدودیت‌های اینترنتی پابرجاست، گسترس فناوری‌های ارتباطاتی عملا مفید نخواهد بود. حامدی بیدی، کنشگر حوزه اینترنت در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» رفع فیلترینگ پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی را اولین گام برای ثمربخش بودن اقدامات وزارت ارتباطات می‌داند. او راهکارهای ذکرشده در دومین گزارش انجمن تجارت الکترونیک را واقع‌بینانه می‌داند و به مسوولان توصیه می‌کند تا آنها را مدنظر قرار دهند. کاهش هزینه‌های فیلترینگ از طریق اصلاح معماری، اصلاح سازوکارهای پرهزینه و ناکارآمد فیلترینگ هوشمند و حذف تجهیزات فیلترینگ از شبکه ارتباطات داخل کشور تخصیص بودجه و پیگیری حقوقی بین‌المللی برای رفع مسدودی وب‌سایت‌های تحریمی، به رسمیت شناختن حق دسترسی آزاد به اینترنت بین‌الملل به‌عنوان حقوق غیر قابل سلب شهروندی و منسوخ کردن دستور ایران اکسس کردن وب‌سایت‌های دولتی، برخی از راهکارهای ارائه‌شده توسط انجمن تجارت الکترونیک برای بهبود کیفیت اینترنت هستند.
فیلترینگ و اختلالات به‌عنوان دو مساله اصلی اینترنت در ایران در دومین گزارش انجمن تجارت الکترونیک درباره وضعیت اینترنت هم تایید شده‌اند. طبق این گزارش، نسبت به ۵۰کشور منتخب دنیا (از نظر وضعیت مشابه در تولید ناخالص داخلی) رتبه ایران در شاخص اختلال ۴۷، در شاخص محدودیت ۴۹ و در شاخص سرعت اینترنت ۵۰ یعنی آخرین کشور است. بیدی با اشاره به این موضوع بیان می‌کند: «به اعتقاد وزیر ارتباطات سرعت اینترنت با کمک فیبر نوری و تکنولوژی ۵G بیشتر و فراگیر خواهد شد. این در حالی است که مساله اصلی اینترنت در ایران، سرعت آن نیست. هرچند که توسعه فیبر نوری اقدام مثبتی در حوزه زیرساخت، دسترسی عمومی و ارزان مردم به اینترنت است؛ اما این دسترسی صرفا در حوزه زیرساخت و سخت‌افزاری است و لزوما به معنای افزایش سرعت و کیفیت اینترنت در عمل نیست.»
به اعتقاد این کنشگر حوزه اینترنت، دلیل اینکه در حال حاضر مردم کیفیت مطلوبی از اینترنت را تجربه نمی‌کنند، لزوما ربطی به سرعت آن ندارد؛ کما اینکه در بازه‌هایی از زمان، سرعت بعضی از سرورهای داخلی مناسب است. بیدی با بیان این مطلب در ادامه توضیح می‌دهد: «در حال حاضر مردم بهره چندانی از اینترنت ندارند و دسترسی آنها اغلب از طریق فیلترشکن‌ها ایجاد میشود. در واقع مساله اصلی اینترنت در ایران در وهله اول فیلترینگ و اختلالاتی است که به‌دلیل مقابله با فیلترشکن‌ها در شبکه ایجاد میشود.»
چشم‌انداز نه چندان امیدوارکننده
حامد بیدی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با بیان اینکه سرعت پایین، سومین مساله اینترنت در ایران است، درباره چشم‌انداز عملکرد وزارت ارتباطات در سال جدید می‌گوید: «وزارت ارتباطات چه در دوره قبلی و چه در دوره فعلی، خودش را مجری سیاستگذاری‌ها معرفی کرده است و نه تدوینگر سیاست‌ها. به همین دلیل هر بار که درباره فیلترینگ و محدودیت ترافیک بین‌المللی بحث میشود، این وزارتخانه از نداشتن اختیار در این خصوص می‌گوید و موضوع را به کارگروه مصادیق مجرمانه یا شورای عالی فضای مجازی و سایر نهادها ارجاع می‌دهد.» به عقیده او در سازوکار فعلی حکمرانی در ایران وزارت ارتباطات و سایر نهادها صرفا مجری سیاست‌های بالادستی هستند. بیدی با بیان این مطلب توضیح می‌دهد: «در این شرایط، وزارت ارتباطات در سال جاری هم نمی‌تواند چندان متفاوت و خارج از ریل تعریف‌شده برای اینترنت از سوی نهادهای بالادستی عمل کند.»
این در حالی است که رئیس‌جمهور در تیرماه سال گذشته کارگروهی متشکل از وزارت ارتباطات و شورای عالی فضای مجازی را مامور پیگیری کندی اینترنت، ارائه گزارش و راهکار در این زمینه تا یک ماه بعد از آن کرد. چند ماه پس از این دستور نیز، محسن منصوری، معاون اجرایی رئیس جمهور، در ۱۹آذر از دستور رئیس‌جمهور برای بررسی مجدد سیاست فیلترینگ خبر داد؛ اما تاکنون هیچ خبری از این گزارش و راهکارهای احتمالی آن نشده است.
شرط کارآیی توسعه فیبر نوری و ۵G
کارشناس‌ها همواره از تبعات منفی تداوم فیلترینگ بر تجربه مردم از اینترنت و کسب‌وکارها می‌گویند و به اعتقاد آنها تا زمانی که محدودیت‌ها رفع نشوند، تاثیرگذاری توسعه فناوری‌های ارتباطاتی همچون فیبر نوری و اینترنت ۵G برای مردم ملموس نخواهد بود. سعید سوزنگر، کارشناس آی‌تی در این خصوص به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: «تا زمانی که در ایران دسترسی آزاد به اینترنت وجود نداشته باشد و اقتصاد دیجیتال همسو با نیاز مردم نباشد، توسعه فیبر نوری هیچ ارزش افزوده‌ای نخواهد داشت.» او در ادامه صحبت‌های خود بیان می‌کند: «مساله اینجاست که به سراغ توسعه فیبر نوری می‌رویم تا بتوانیم با ایجاد ارتباط پایدارتر، اینترنت به راحتی و ارزان در دسترس عموم قرار بگیرد؛ اما با فیلترینگ و ایجاد محدودیت‌ها در اینترنت این بستر نه تنها گسترش نمی‌باید، بلکه دسترسی به سرویس‌ها محدود میشود و هزینه آن نیز افزایش می‌باید.»
توسعه ۱۰درصدی اینترنت ۵G نیز دومین اولویت برنامه وزیر ارتباطات برای سال ۱۴۰۳ است. سوزنگر توسعه این فناوری ارتباطاتی را بی‌ثمر دانست و بیان کرد: «قبل از توسعه ۱۰درصدی اینترنت ۵G باید وضعیت دکل‌هایی که این اینترنت روی آنها فعال است، بهبود یابد. در حال حاضر این اینترنت روی گوشی‌های سامسونگ و اپل به دلیل تحریم و محدودیت‌ها کار نمی‌کند که بهتر است رفع این محدودیت‌ها را اولویت قرار دهند.» او ادامه می‌دهد: «اینکه اینترنت ۵G روی بسیاری از گوشی‌ها در ایران فعال نیست، بدتر از فیلترینگ است. این اینترنت بستری برای ارتباط سریع‌تر و ارزان‌تر است؛ اما وزارت ارتباطات با اعمال محدودیت‌ها این پایداری را از بین می‌برد. به عبارت دیگر، با محدویت‌های موجود در اینترنت ایران، کارکردهای ۵G از بین می‌رود و هزینه‌های توسعه این فناوری دور ریخته خواهد شد.»
به اعتقاد این کارشناس، به جای توسعه فیبر نوری یا اینترنت ۵G باید فیلترینگ رفع شود. سوزنگر با بیان این مطلب به «دنیای اقتصاد» می‌گوید: «در حال حاضر، شبکه داخلی اینترنت ایران غیرشفاف و بستری برای افشای اطلاعات مردم است. در این شرایط باید فیلترینگ رفع شود تا به مرور شبکه اینترنت امن‌تری داشته باشیم. اینترنت ایران باید یک سرویس پایدار برای رقابت با سرویس‌‌های خارجی داشته باشد که در شرایط فعلی امکان آن وجود ندارد.»
همچنین مازیار نوربخش، رئیس کمیسیون تحول و نوآوری بهره‌‌‌وری اتاق بازرگانی تهران، نیز رفع فیلترینگ و برچیده شدن بازار فیلترشکن‌ها را مهم‌ترین اولویت برای وزارت ارتباطات در سال جدید می‌داند. او با بیان این مطلب به «دنیای‌اقتصاد» توضیح می‌دهد: «درست است که برای رفع فیلترینگ تنها وزیر ارتباطات تصمیم‌‌گیرنده نیست، اما این موضوع از اهمیت نقش این وزارتخانه در بیان دلایل فنی و کارشناسی برای رفع فیلترینگ کم نمی‌کند.»
او در ادامه صحبت‌های خود به عملکرد وزارت ارتباطات در سال گذشته نمره قبولی نمی‌دهد و در این مورد می‌گوید: «مردم و کسب‌وکارها، ذی‌نفعان اقدامات وزارت ارتباطات هستند. مردم به‌دلیل فیلترینگ تجربه خوبی از کیفیت، سرعت و ضریب نفوذ اینترنت ندارند. کسب‌وکارها هم از این موضوع متضرر شدند. این در حالی است که وزیر ارتباطات بر حسب وظیفه خود می‌تواند نهادهای بالادستی را برای رفع فیلترینگ قانع کند.» کمک به تخصیص به موقع ارز تامین‌کنندگان تجهیزات آی‌تی، اعتماد به بخش خصوصی، کاهش مجوزهای دست و پاگیر، فراهم کردن رقابت سالم و بدون رانت و کمک به تسهیل ورود شرکت‌های فناوری به بازار سرمایه نیز از جمله پیشنهادهای نوربخش به وزارت ارتباطات در سال جدید است.
با این اوصاف در شرایطی که رفع محدودیت‌های اینترنتی مساله اصلی حیات کسب‌وکارهاست و هر روز تجربه ناخوشایند مردم از کیفیت اینترنت تشدید میشود، شاید بهتر باشد که دولت سیزدهم نگرش خود را به حوزه فناوری اطلاعات به‌ویژه اینترنت به‌عنوان زیرساخت اصلی آن تغییر دهد تا مانع از آسیب‌های بیشتر فیلترینگ بر بدنه اقتصاد دیجیتال کشور شود.