گزارش شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت‌ها در سال ۲۰۲۳ نشان می‌دهد ایران در میان ۱۹۳ کشور در جایگاه ۹۴ قرار دارد. این گزارش وضعیت کشور‌ها را در سه بخش دولت، فناوری و زیرساخت‌ها بررسی کرده که در آن ایران امتیاز ۴۷.۰۲ را کسب کرده است.

به گزارش پیوست، گزارش شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت‌ها که توسط مؤسسه Oxford Insights تهیه می‌شود، شامل یافته‌ها و تحلیل‌های جهانی روند‌های اصلی در زمینه‌هایی مانند استراتژی‌های هوش مصنوعی در سطح ملی، شکاف دیجیتال، ظرفیت نوآوری در گروه‌های درآمدی و افزایش همکاری بین‌المللی در زمینه حکمرانی هوش مصنوعی است.

در گزارش سال ۲۰۲۳ آکسفورد اینسایت، آمریکا با امتیاز ۸۴.۸ به‌عنوان آماده‌ترین دولت از نظر آمادگی برای هوش مصنوعی شناخته شده است و پس از آن به ترتیب سنگاپور، انگلیس، فنلاند و کانادا قرار دارند.

هدف این گزارش ارزیابی جامعی از میزان آمادگی دولت‌ها در سطح جهان برای پیاده‌سازی فناوری‌های هوش مصنوعی برای ارائه خدمات عمومی به شهروندان و تحلیل سیاست‌ها، ابتکارات و چالش‌های مؤثر بر آمادگی هوش مصنوعی است.

جایگاه ایران
بر اساس این شاخص، ایران با امتیاز ۴۲.۰۷ در رتبه ۹۴ جهان قرار دارد که اگر چه به نوعی میانه این لیست تلقی می‌شود اما نمی‌توان چشم‌انداز قابل قبولی را برای آن ترسیم کرد. ایران سال گذشته در میان ۱۸۳ کشور در همین رده‌بندی جایگاه هفتاد و پنجم را کسب کرده بود.

این در حالی است که رقبای منطقه‌ای ایران سرمایه‌گذاری‌های انبوهی در این حوزه انجام داده‌اند. به عنوان مثال امارات با امتیاز ۷۰.۴۲ در هر سه بخش خصوصاً دولت و زیرساخت جایگاه مطلوبی دارد. عربستان سعودی نیز در جایگاه ۲۹ قرار گرفته است و امتیاز ۷۸.۷۱ در بخش دولت نشان می‌دهد حکومت بنیادگرای عربستان شتاب زیادی در رشد فناورانه دولت پیدا کرده است. ترکیه نیز در این رده‌بندی با امتیاز ۶۰.۵۱ رتبه ۴۷ جهانی را دارد.

ایران در شاخص‌های دولت امتیاز ۳۱.۵، در شاخص فناوری امتیاز ۳۸.۷۷ و در شاخص داده‌ها و زیرساخت امتیاز ۵۵.۸۸ را کسب کرده است.

جالب است بدانید متوسط امتیاز جهانی ۴۴.۹۴ است. همچنین متوسط امتیاز جهانی در شاخص دولت ۴۷.۹۴، در شاخص فناوری ۳۷.۱۲ و در شاخص داده‌ها و زیرساخت ۶۴.۳۴ است.

وضعیت خاورمیانه
در خاورمیانه به همان میزان که نابرابری در کشور‌های مختلف به شدت مشهود است اما در مقابل مزایای استفاده از هوش مصنوعی در حکمرانی آنچنان بالا است که دولت‌ها نیز برای کسب برتری از این فرصت فناورانه به شدت تلاش می‌کنند. به عنوان مثال در سال ۲۰۲۳ مصر با معرفی منشور هوش مصنوعی (Egyptian Charter for Responsible AI) پیشرفت‌های قابل‌توجهی در این زمینه داشت.

عربستان نیز سند اصول اخلاقی هوش مصنوعی (AI Ethics Principles) خود را منتشر کرد. هدف این چارچوب کاهش پیامد‌های منفی سیستم‌های هوش مصنوعی، حفاظت از حریم خصوصی و داده‌های شخصی کاربران است تا حداقل چارچوب روشنی برای حرکت بخش خصوصی ترسیم شود.

یکی دیگر از زمینه‌های نگرانی توسعه سرمایه انسانی است که در آن میانگین امتیاز منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا ۴۴.۷۰ و کمتر از میانگین جهانی ۵۱.۳۴ در بخش فناوری است. در منطقه MENA سرمایه انسانی می‌تواند یک امتیاز بالقوه برای رشد سریع در این زمینه باشد که اوضاع ایران از این نظر چندان مطلب نیست. در مقابل کشور‌هایی مانند امارات برنامه‌های گسترده‌ای برای جذب نیرو از طریق رویداد‌های رقابتی مانند هکاتون‌ها، کنفرانس‌ها و برنامه‌های آموزشی اجرا می‌کنند که از میان آن‌ها می‌توان به مرکز آموزشی Coders HQ اشاره کرد.

عراق، تونس و بحرین نیز علیرغم وضعیت بسیار ضعیفی که در این زمینه دارند برنامه‌هایی را برای پیشرفت در هوش مصنوعی تدوین کرده‌اند. با این حال، کشور‌های MENA همچنان با موانع قابل توجهی در بخش زیرساخت دست و پنجه نرم می‌کنند. میانگین منطقه‌ای ۶۰.۰۹ در این بخش که پایین‌تر از از میانگین جهانی ۶۴.۳۴ است نشان می‌دهد این شکاف کاملاً جدی است.

وضعیت جهانی
یافته‌های آکسفورد اینسایت در مورد آمادگی کشور‌ها در زمینه هوش مصنوعی دنیایی از تضاد‌ها را نشان می‌دهد. در این گزارش شکاف دیجیتال یا نابرابری‌ها در زمینه دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات کاملاً مشهود است و مانع از تحقق ظرفیت‌های کامل هوش مصنوعی توسط اقتصاد‌های در حال توسعه می‌شود.

در زمینه حکمرانی در سال گذشته شاهد انبوهی از فعالیت‌های چندجانبه و بین‌المللی بودیم که از میان آن‌ها می‌توان به اصول راهنمای هوش مصنوعی G7، اصول اخلاقی استفاده از هوش مصنوعی توسط یونسکو و مقررات پیشنهادی قانون هوش مصنوعی اتحادیه اروپا از این دسته هستند. کشور‌های آمریکای لاتین برای استفاده از ظرفیت‌های مشترک بیانیه سانتیاگو و پیش‌نویس راهنمای حکمرانی هوش مصنوعی ASEAN را تهیه کردند. حتی در کشور‌های کمتر توسعه‌یافته و فقیر نیز حکمرانی هوش مصنوعی یکی از دغدغه‌های حکومتی است به عنوان مثال رواندا اولین استراتژی هوش مصنوعی خود را تدوین کرد و سنگال، بنین و برخی دیگر از کشور‌های آفریقایی نیز از آن حمایت کردند.

با این حال، نابرابری‌های شدید در آمادگی برای هوش مصنوعی کاملاً جدی است. اقتصاد‌های پیشرفته انحصار خود بر قابلیت‌های هوش مصنوعی حفظ کرده‌اند و حتی تحریم‌هایی را برای عدم دستیابی سایر کشور‌ها در نظر گرفته‌اند. روی دیگر این سکه نیز کشور‌هایی مانند چین و هند هستند که نه‌تنها یونیکورن‌هایی در این زمینه دارند بلکه از نظر منابع انسانی نسبتاً غنی هستند.
اما مشخصاً در بخش زیرساخت‌ها امکان رقابت با کشور‌های توسعه یافته عملاً غیرممکن است. این موضوع فقط شامل کمبود‌های سخت‌افزاری نیست و داده‌ها نیز می‌توانند نقشی اساسی در عدم آمادگی کشور‌ها برای دستیابی به ظرفیت‌های هوش مصنوعی باشند.

ارکان اصلی آمادگی کشور‌ها برای هوش مصنوعی
بر اساس این گزارش، موارد زیر به عنوان شاخص‌های پیشرفت در آمادگی هوش مصنوعی در نظر گرفته می‌شود. این موارد در ۳ رکن اصلی دسته‌بندی شده‌اند و شامل دولت، فناوری و داده- زیرساخت می‌شوند.

بخش دولت
در بخش دولت برای بررسی میزان آمادگی دولت‌های در زمینه هوش مصنوعی به چند شاخص توجه می‌کنند از جمله آنها وجود استراتژی هوش مصنوعی ملی است، پس از آن قانون حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی، امنیت سایبری و کیفیت نظارت. در همین سه بخش مشخص است که دولت ایران در وضعیت مناسبی قرار ندارد. با وجود اینکه برنامه ریزی برای نوشتن سند ملی هوش مصنوعی انجام شده است اما هنوز هیچ خروجی مشخصی از آن در دسترس نیست و قانون حفاظت از داده‌ها و حریم خصوصی نیز با اینکه بارها وعده تصویب و نهایی شدن آن داده شده است هنوز تصویب نشده است. از دیگر مواردی که در این سند به آن اشاره شده می‌توان به چارچوب‌های اخلاق ملی برای هوش مصنوعی، پاسخگویی دولت، ارائه خدمات آنلاین، زیرساخت‌های دولتی فناوری اطلاعات،حمایت دولت از سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوظهور، اثربخشی دولت، پاسخگویی به تغییر
و باز بودن داده‌های تدارکات عمومی اشاره کرد. در تمامی بخش‌ها هر چند دولت اقداماتی انجام داده است اما هنوز نمی‌توان گفت که به جایگاه قابل قبولی رسیده‌ایم.

بخش فناوری
در بخش فناوری موضوعی که در این دسته‌بندی حائز اهمیت است تعداد تک‌شاخ‌های فناوری هوش مصنوعی و غیر AI است که هنوز تک‌شاخی در این زمینه فعالیت نمی‌کند البته جای خالی تک‌شاخ‌ها در بخش‌های دیگر فناوری نیز حس می‌شود.

از دیگر موارد می‌توان به تجارت خدمات و کالا‌های ICT، هزینه نرم‌افزار‌های کامپیوتری، سهولت انطباق با مقررات، در دسترس بودن سرمایه خطرپذیر، هزینه تحقیق و توسعه و سرمایه‌گذاری شرکت در فناوری‌ نوظهور اشاره کرد.

شاید در تنها بخشی که خوب عمل کرده‌ایم خروجی مقاله تحقیقاتی در زمینه هوش مصنوعی است، طی دو سال گذشته تعداد زیادی مقاله هوش مصنوعی نوشته شده است اما هنوز کیفیت این مقالات نیز مشخص نیستند، تعداد فارغ التحصیلان STEM/CS، مهارت‌های ICT در جمعیت، کیفیت آموزش مهندسی/فناوری از شاخص‌های دیگر مطرح شده است.

داده و زیرساخت
در بخش موارد زیرساختی زیرساخت مخابرات و تعداد ابررایانه‌ها، کیفیت پهنای باند و استقرار زیرساخت 5G برای اندازه‌گیری توسعه هوش مصنوعی مدنظر قرار می‌گیرد که بررسی هر کدام از این بخش‌ها نشان می‌دهد که وضعیت ایران با بسیاری از کشورها قابل مقایسه نیست.

پذیرش فناوری در حال ظهور نیز یکی دیگر از شاخص‌های اندازه‌گیری شده است که این امر به نظر می‌رسد عددش در ایران بین مردم و دولتمردان متفاوت است، هر چند شهروندان سریع فناوری‌های در حال ظهور را می‌پذیرند اما دولتمردان در پذیرش آنها همیشه با دیده شک و تردید نگاه می کنند. حاکمیت داده، نفوذ موبایل و اینترنت، ظرفیت آماری، شکاف‌های جنسیتی در دسترسی به اینترنت، هزینه دستگاه‌های مجهز به اینترنت شاخص‌هایی است که به نظر می‌رسد و ضعیت ایران در این بخش‌ها چندان بد نباشد.

بررسی تمامی این شاخص‌ها مشخص می‌کند که چرا ایران در رتبه ۹۴ از میان کشورها قرار گرفته است.