تقریبا سه ماه تا دو سالگی فیلترینگ گسترده اینستاگرام و واتس‌اپ مانده است که همچنان آمارهای بخش دولتی و خصوصی از فعالیت ایرانی‌ها در شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی بیانگر این است که این سیاست نتیجه‌ قابل قبولی نداشته است و مردم چاره آن را در استفاده از انواع فیلترشکن یافته‌اند.

گزارش دیتاک از فضای شبکه‌های اجتماعی سال ۱۴۰۲ در ایران که از فعالیت حدود چهار میلیون فروشگاه در بستر اینستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ با گردش مالی مناسب خبر می‌دهد، ناکامی فیلترینگ را تایید می‌کند. همچنین گزارش اخیر مرکز توسعه تجارت الکترونیکی نیز به خوبی بیانگر این است که در سال گذشته بیشترین استفاده کسب‌وکارهای تجارت الکترونیک برای مراودات تجاری از شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده بوده است.

پافشاری بر سیاست نادرست
اواخر شهریورماه سال ۱۴۰۱ همزمان با اعتراضات، دولت تصمیم به فیلترینگ اینستاگرام و واتس‌اپ گرفت. حالا تا چند ماه آینده، دوسالگی فیلترینگ این دو شبکه اجتماعی به پایان خواهد رسید. تصمیمی که برای بازه کوتاهی از تابستان تا زمستان ۱۴۰۱ باعث شد بسیاری از کاربران از اینستاگرام به ناچار فاصله بگیرند، اما پس از مدتی در زمستان همان سال به دنبال رواج فیلترشکن در کشور، حدود ۹۰ درصد این کاربران دوباره به اینستاگرام بازگشتند و فعالیت خود را ادامه دادند.

در این بین، بازار فروش فیلترشکن برای فعالیت ایرانی‌ها در اینستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ داغ شد؛ تا جایی که آخرین گزارش منتشرشده یک آژانس دیجیتال مارکتینگ نشان می‌دهد ۸۰ درصد مردم در گروه‌های سنی مختلف از VPN استفاده می‌کنند و گردش مالی سالانه خرید و فروش VPN در ایران در سال ۱۴۰۱ حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار میلیارد تومان بوده است.

همچنین از زمان شروع فیلترینگ تاکنون به تعداد استفاده‌کنندگان از فیلترشکن افزوده شده است؛ تا جایی که بر اساس گزارشی که انجمن تجارت الکترونیک تهران در تیرماه ۱۴۰۲ از وضعیت اینترنت منتشر کرده بود، ۹۶ درصد مردم از فیلترشکن استفاده می‌کنند. علاوه بر این، طبق گزارش اخیر اندیشکده حکمرانی شریف، در حال حاضر ۸۳ درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند.

این گزارش همچنین نشان می‌دهد که میزان استفاده از فیلترشکن در میان کاربران اینترنت در اسفندماه سال گذشته نسبت به شهریور همان سال، حدود ۹ درصد افزایش یافته است. درحالی‌ که استفاده از فیلترشکن‌ توسط کاربران در شهریور ۱۴۰۲ برابر ۷۵.۴درصد عنوان شده، این عدد در اسفندماه به ۸۳.۶درصد رسیده است. علاوه بر این، میان استفاده از فیلترشکن‌های رایگان و پولی، بیشترین سهم به فیلترشکن‌ها و پروکسی‌های رایگان اختصاص دارد‌(۶۷ درصد)‌.

علاوه بر ارقام قابل توجه از گردش مالی و میزان استفاده از فیلترشکن، گزارش‌های اخیر بخش دولتی و خصوصی نیز بیانگر تداوم شکست فیلترینگ است. اخیرا شرکت رصد، تحلیل رسانه‌ها و فضای مجازی دیتاک، گزارشی از شرایط فضای شبکه‌های اجتماعی سال ۱۴۰۲ در ایران منتشر کرده است که نشان می‌دهد از میان ۴۶میلیون کاربر ایرانی که در اینستاگرام ثبت‌نام کرده‌اند، ۳۱ میلیون کاربر فعال هستند.

همچنین از میان ۶۰ میلیون کاربر ایرانی که در تلگرام ثبت‌نام کرده‌اند ۲۴ میلیون کاربر فعال هستند. علاوه بر این، از میان کسب‌وکارهای فعال شکل گرفته در اینستاگرام، بیشترین سهم با ۳۳ درصد به مد و پوشاک اختصاص دارد. پس از آن زیبایی و سلامت با ۲۵ درصد در جایگاه دوم، خوراکی‌ها با ۱۲ درصد در جایگاه سوم، لوازم خانه و آشپزخانه با ۱۱ درصد در جایگاه چهارم، لوازم‌تحریر و آموزش با هشت درصد در جایگاه پنجم، کالای دیجیتال با هفت درصد در جایگاه ششم و ساعت و جواهرآلات با چهار درصد در جایگاه هفتم قرار دارند.

در بخش دیگری از این گزارش، به گردش مالی سال ۱۴۰۲ ایرانیان در شبکه‌های اجتماعی نیز اشاره شده که مبلغی بالغ بر ۱۳۰هزار میلیارد تومان (دو میلیارد دلار) است. از این مبلغ بیش از ۷۰هزار میلیارد تومان سهم بازار خرده‌فروشی (فروشگاه‌های فعال در شبکه‌های اجتماعی)، ۴۰ هزار میلیارد تومان سهم زیرساخت و اینترنت (اپراتورها) و ۲۰هزار میلیارد تومان سهم سرویس مکمل زنجیره فروش (تبلیغات و لجستیک) بوده است. با استناد به این آمار، به نظر می‌رسد که فیلترینگ در مقبولیت اینستاگرام و تلگرام تاثیر منفی چندانی نداشته است و همچنان این شبکه‌های اجتماعی نزد مردم و شرکت‌‎ها بیشترین استفاده را دارند.

همچنین، آمارهایی که سایت telemetr از تعداد کانال‌ها و مجموع اعضای آنها در کشورهای مختلف جهان منتشر کرده نشان می‌دهد در حال‌ حاضر ۲۱۰ هزار و ۸۰۰ کانال ایرانی در تلگرام فعال هستند که در مجموع یک میلیارد کاربر دارند. بنابراین‌ ایران از لحاظ تعداد کانال‌های تلگرامی و اعضای آنها با وجود فیلترینگ در رتبه سوم دنیا ایستاده است. آمارهای دیگری نیز که سایت telemetr منتشر کرده است نشان می‌دهد در لیست ۵۰ کانالی که بیشترین تعداد عضو را در تلگرام دارند ۱۱ کانال، ایرانی هستند. با این اوصاف، وجود نزدیک به ۲۱۱ هزار کانال ایرانی در تلگرام نشان‌دهنده استقبال فراوان کاربران از تلگرام، هم از حیث تولید محتوا و هم از نظر استفاده از کانال‌هاست.

از سوی دیگر، گزارش اخیر مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از وضعیت این حوزه در سال گذشته نیز که روش‌های دریافت و وضعیت فعالیت در شبکه‌های اجتماعی را بررسی کرده است، نشان می‌دهد که در میان واحدهای تجارت الکترونیکی حدود ۴۳ درصد از شبکه‌های اجتماعی برای ارائه کالا یا خدمت خود به عنوان فضای تجاری مکمل در کنار به‌کارگیری وب‌سایت استفاده کرده‌اند. در حالی که شبکه‌های اجتماعی نسبت به سایر روش‌ها همچون تلفن، پیام‌رسان‌ها و نرم‌افزار موبایلی بیشترین سهم را در مراودات تجاری واحدهای تجارت الکترونیکی داشته است، بر اساس نظرسنجی مرکز توسعه تجارت الکترونیکی از کسب‌وکارها، در میان شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف، اینستاگرام با ۵۴ درصد بیشترین سهم استفاده را در میان واحدهای تجارت الکترونیکی داشته است.

ناامیدی از رفع فیلترینگ
مرکز توسعه تجارت الکترونیکی در ادامه ضمن اعلام اینکه در نظرسنجی مذکور هر واحد تجارت الکترونیکی امکان انتخاب هم‌زمان چند روش عرضه کالا را از میان پیام‌رسان‌ها و شبکه‌های اجتماعی مختلف داشته است، میزان استفاده کسب‌وکارها از شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌های مختلف را مقایسه کرده که طبق آن، واحدهای تجارت الکترونیکی بعد از اینستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ با سهم ۳۳ و ۳۱ درصدی این دو شبکه اجتماعی را برای بستر مراودات تجاری خود انتخاب کرده‌اند. در سال ۱۴۰۱ نیز سهم اینستاگرام، تلگرام و واتس‌اپ در استفاده کسب‌وکارهای الکترونیکی برای مراودات تجاری به ترتیب ۵۵، ۴۱ و ۳۷ درصد بوده است.

این گزارش، سهم پیام‌رسان‌های داخلی را نیز اعلام کرده است که طبق آن هر یک از پیام‌رسان‌های داخلی ایتا، روبیکا، بله و سروش به‌ترتیب سهم ۱۹، ۱۳، ۹ و ۳ درصدی در فضای تجاری مکمل کسب‌وکارها داشته‌اند. همین سهم در سال ۱۴۰۱ معادل ۲۱، ۱۴، ۱۱ و ۵ درصد بوده است. با این اوصاف، داده‌های گزارش مرکز توسعه تجارت الکترونیکی نه تنها ناکامی فیلترینگ را تایید می‌کند، بلکه از شکست حمایت‌های دولتی از پلتفرم‌های داخلی هم خبر می‌دهد. دولت همزمان با فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی بین‌المللی سیاست‌های جدی برای حمایت و مهاجرت مردم به پیام‌رسان‌های داخلی پیاده کرد.

در این زمینه، دولت تسهیلاتی برای کسب‌وکارهای فعال در سکوهای داخلی در نظر گرفت تا از این طریق، مشتریان آنها را به سمت پیام‌رسان‌های داخلی بکشاند، اما «دنیای اقتصاد» پیش از این در گزارشی اجرای مفاد آیین‌نامه حمایت از کسب‌وکارهای اقتصاد دیجیتال را بررسی کرد که طبق آن، تاکنون عملا هیچ کسب‌وکاری موفق به دریافت تسهیلات مربوطه نشده است.

با این حساب، به نظر می‌رسد که طرح‌های حمایتی دولت نه‌تنها رفع چالش اصلی کسب‌و‌کارها را هدف قرار نداده است؛ بلکه در ایجاد اشتغال و پرداخت تسهیلات به کسب‌و‌کارهای فعال بر بستر سکوهای بومی نیز چندان موفق عمل نکرده است. از سوی دیگر، با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات برای تعیین چهاردهمین رئیس‌جمهور، یکی از خواسته‌های اصلی فعالان اقتصاد دیجیتال رفع فیلترینگ است؛ موضوعی که باید منتظر ماند و دید آیا دولت جدید تمهیدی برای آن خواهد اندیشید و محدودیت‌های اینترنت رفع خواهد شد یا همچنان بر یک سیاست غلط و شکست‌خورده پافشاری خواهد شد؟